Spis treści

Żołnierz samochwał
AKT PIERWSZY
AKT DRUGI
AKT TRZECI
AKT CZWARTY
AKT PIĄTY

Dziecko: 1
Dziedzictwo: 1
Gniew: 1
Gość: 1 2
Grzeczność: 1 2
Kłamstwo: 1
Kłótnia: 1
Kobieta: 1 2 3 4
Milczenie: 1
Miłość: 1 2 3 4
Mizoginia: 1 2 3 4 5 6
Ofiara: 1
Pamięć: 1
Pijaństwo: 1
Pochlebstwo: 1 2 3 4 5 6 7 8
Podstęp: 1 2 3 4 5 6
Pożądanie: 1
Próżność: 1 2 3
Rodzina: 1
Rozstanie: 1
Sen: 1
Sługa: 1 2 3 4 5 6
Sprawiedliwość: 1
Starość: 1
Uczta: 1
Wierność: 1
Zdrada: 1
Żołnierz: 1
Żona: 1

Poprawiono błędy źródła: domami Pyrgopolinicesa i Periplektomenusa, Dom Periplektomenusa > domami Pyrgopolinicesa i Periplektomenusa. Dom Periplektomenusa (zamiana przecinka na kropkę); C. Przychockiego > G. Przychockiego (w przypisie); niby, etymologizując > niby etymologizując (usunięto przecinek); słuchaj że > słuchajże;

Uwspółcześnienia we Wstępie:

* pisownia małą i wielką literą, np.: molierowski Mizantrop > Molierowski Mizantrop; plautowski (utwór) > Plautowski; Komedja Ośla > Komedia ośla; Żołnierz Samochwał > Żołnierz samochwał;

* pisownia łączna i rozdzielna, np.: nietylko > nie tylko; niema (brak) > nie ma; omal że > omalże; poprostu > po prostu; poto > po to; przyczem > przy czym; przytem > przy tym; naogół > na ogół; zdaleka > z daleka; to też (więc) > toteż;

* pisownia joty, np.: Palestrjo > Palestrio; jowjalny > jowialny; atrjum > atrium; komedja > komedia; teorja > teoria; Syrja > Syria; kawalerja > kawaleria;

* fleksja, w szczególności końcówki fleksyjne Msc. i N. lp i lm: -em, -emi, np.: tem > tym; pełnem > pełnym; wszystkiem > wszystkim; wszystkiemi > wszystkimi; pięknemi > pięknymi; informacyj > informacji; okazyj > okazji;

* skróty: str. > s.; t. j. > tj.; t. z. > tzw.; m.i. > m.in. p. t. > pt.; prz. Chr. > p.n.e.; i i. > i in.;

* inne zmiany: Brunświcki > Brunszwicki; pasorzyt > pasożyt; oblęgać > oblegać; śpiżarnia > spiżarnia; resonans > rezonans; uczenica > uczennica;

Uwspółcześnienia w tekście sztuki i przypisach: Diany efeskiej > Diany Efeskiej; zatoki Korynckiej > Zatoki Korynckiej; Attycki > attycki; Kappadocja > Kapadocja; przed n. e., prz. n. e. > p.n.e.; półn. > płn.; hazardowna > hazardowa; na odchodnem > na odchodnym; alliteracja > aliteracja; operacyj > operacji; prowincyj > prowincji; na pewne > na pewno; nie mający > niemający; rdzawo-ciemny > rdzawociemny; chyc > hyc; pod-stróż > podstróż;

W przypisach skrót ”itd.” na końcu objaśnianego cytatu zastąpiono wielokropkiem. W bibliografii cyfry arabskie w indeksie górnym oznaczające nr wydania zastąpiono umieszczonym w linii pisma skrótem ”wyd.” w połączeniu z liczbą w zapisie rzymskim. Usunięto przecinki oddzielające podmiot od orzeczenia, np.: „Ten dom[,] to jej posag”. Zredukowano występowanie zapisu wielką literą po dwukropku, zastępując zapisem małą literą, zamieniając dwukropek na przecinek lub zamieniając dwukropek na kropkę zamykającą zdanie.

PlautŻołnierz samochwałtłum. Gustaw Przychocki

Wstęp [1][2]

I. Treść i charakterystyka komedii

„Żołnierz samochwał”, imieniem Pyrgopolinices, wielce nadęty i wielce zarozumiały, zabrał młodzieńcowi ateńskiemu Pleusiklesowi podstępem jego przyjaciółkę, Filokomazjum, w czasie jego chwilowej nieobecności i uwiózł ją do Efezu. Tymczasem niewolnik Pleusiklesa, Palestrio, który po zniknięciu dziewczyny wybrał się z wieścią do swego pana, do Naupaktos, dostał się w ręce piratów, a od nich właśnie do owego żołnierza, Pyrgopolinicesa, mieszkającego obecnie razem z Filokomazjum w Efezie. Palestrio sprowadził natychmiast swego młodego pana do Efezu, gdzie umieścił go u starego znajomego, jowialnego Periplektomenusa, mieszkającego zaraz w sąsiednim domu obok żołnierza. Ażeby jednak Pleusikles mógł się spotykać z Filokomazjum, Palestrio przebił potajemnie ścianę dzielącą oba domy i urządził ukryte przejście z pokoju Filokomazjum do mieszkania Pleusiklesa w domu owego Periplektomenusa, sprzyjającego amorom młodych.

Wynalazek działa bez zarzutu, gdy nagle pewnego dnia — i tu się rozpoczyna nasza sztuka — współtowarzysz Palestriona, ale wierny niewolnik Pyrgopolinicesa, Sceledrus, zobaczył z dachu domu, przez górny otwór atrium [3] w domu Periplektomenusa, całujących się Pleusiklesa i Filokomazjum. Spieszy zatem, by donieść o wszystkim żołnierzowi; ale Palestrio, chcąc temu za wszelką cenę przeszkodzić, w porozumieniu z Periplektomenusem chwyta się znakomitego planu; opowiada, a raczej każe sprytnej Filokomazjum, by opowiedziała Sceledrusowi — który oczywiście nic nie wie o owym tajnym przejściu — że właśnie do Periplektomenusa przyjechała w gościnę z Aten jej rodzona i bliźnia [4] siostra, łudząco do niej podobna, i że ją zapewne widział ze swym kochankiem, a nie niewinną Filokomazjum. Sceledrus nie bardzo chce wierzyć, a nawet, ujrzawszy tę umyślnie mu przedstawioną i z domu Periplektomenusa wychodzącą rzekomą siostrę Filokomazjum, łapie ją i chce przemocą do domu żołnierza odprowadzić — ale kiedy widzi Filokomazjum raz w domu swego pana, a potem zaraz u Periplektomenusa, to znów u siebie w domu, spokojnie śpiącą — (zręczna dziewczyna przebiega tak prędko z domu do domu przez ukryte drzwi) — jest najzupełniej przekonany o rzeczywistym istnieniu dwóch sióstr, o niesłuszności swych podejrzeń i przeprasza nawet gorąco Periplektomenusa, że śmiał targnąć się na kobietę będącą u niego w gościnie.

Niebezpieczeństwo ze Sceledrusem zażegnane, ale Palestrio obmyśla dalszy plan, by żołnierzowi dziewczynę zupełnie odebrać. W tym celu opowiada żołnierzowi, zarozumiałemu szczególnie na punkcie swej urody i wzięcia u kobiet, że młoda żona Periplektomenusa umiera z tęsknoty za nim, pragnąc mu ofiarować swą miłość, i że nawet w tym celu wypędziła swego męża z domu (będącego jej osobistą własnością). Periplektomenus nie ma wprawdzie żony, ale sprytny Palestrio przebiera za jego małżonkę specjalnie w tym celu sprowadzoną heterę [5] Akroteleutium i przedstawia ją żołnierzowi jako zakochaną w nim żonę starego Periplektomenusa, oczekującą tylko na przybycie ubóstwianego wojownika. Żołnierz jest na tyle głupi i zarozumiały, że wszystkiemu wierzy, aby zaś dla tej nowej miłości pozbyć się Filokomazjum, za mądrą radą Palestriona odprawia ją ze wszystkimi podarunkami i każe jej wracać do Aten razem z siostrą i matką, która tu rzekomo miała przyjechać po nią. Zabiera ją sam właściciel statku, a Pyrgopolinices, zadowolony, że się tak łatwo pozbywa nieporęcznej mu teraz konkubiny, dodaje jej nadto niewolnika Palestriona i nie może nawet przypuszczać, że owym retmanem [6], który zabiera Filokomazjum i Palestriona jest — przebrany Pleusikles.

Ale żołnierza spotyka jeszcze zasłużona kara za jego bezgraniczną zarozumiałość: w chwili, gdy pełen miłości wchodzi do domu Periplektomenusa, by spotkać się z jego rzekomą żoną, rzucają się na niego nastawieni pachołkowie, łapią jako naruszającego niby cudze ognisko domowe, okładają niemiłosiernie kijami i grożą nawet najdotkliwszą karą, jaka go może spotkać jako mężczyznę; zbity i śmiertelnie przerażony, przyrzeka żołnierz wszystko, czego od niego żądają, prosząc, by mu tylko resztę kary darowano; wypuszczony wreszcie na wolność, wraca do domu, gdzie się dowiaduje, że Filokomazjum wraz z kosztownościami i z Pleusiklesem, jako też i niewolnik Palestrio, sprawca wszystkiego, znajdują się już daleko na pełnym morzu.

Jest to najsławniejsza i niewątpliwie jedna z najlepszych sztuk Plauta, a sławę swoją zawdzięcza głównie postaci żołnierza-samochwała, tej postaci, której charakterystyka zadecydowała o typie sztuki. Nie jest to oczywiście komedia charakteru w tym sensie, jak np. Molierowski Mizantrop lub Świętoszek, gdzie każdy istotny szczegół akcji wynika organicznie z cech charakterystycznych bohatera, ale widoczną jest przecież rzeczą, że druga i to decydująca część intrygi Żołnierza, tj. zwabienie go na rzekomą schadzkę, wiąże się ściśle z jego zarozumiałością i donżuanerią [7], tj. z głównymi cechami jego charakteru, bez których nie byłoby sztuki. Ale że obok tego cała sztuka opiera się na sprytnie przeprowadzonych pomysłach intrygującego niewolnika, przeto najtrafniej będzie chyba nazwać tę sztukę komedią intrygi i charakteru, jako że właściwie żadna ze sztuk Plautowskich nie da się bez reszty zamknąć w jakiejkolwiek szufladzie klasyfikacyjnej starożytnej czy nowożytnej teorii.

Pyrgopolinices jest kondotierem [8] króla Syrii Seleukosa, dla którego werbuje żołnierzy, i to oficerem kawalerii, wyrażającym się z pogardą o „marnych piechociarkach”, peditastelli. Mieczem swoim, który przejęty szaloną odwagą swego pana „sam z pochwy się wyrywa do walki”, zdobył sobie sławę we wszystkich możliwych, a zwłaszcza niemożliwych krajach Europy i Azji, gdzie omalże nie zabijał za jednym zamachem po pięciuset, a dziennie przeciętnie po siedem tysięcy ludzi; jednym dmuchnięciem zabijał całe pułki, a raz nawet w Indiach strzaskał pięścią biodro słoniowi, i to tylko trąciwszy go „od niechcenia” (at indiligenter ieceram). Lubi, żeby go nazywać Achillesem lub jego bratem, i odznacza się nie tylko tarczą tak błyszczącą, że sam jej blask przeraża nieprzyjaciół, lecz także niezwykle pięknymi kędziorami (cincinnatus), utrefionymi w kunsztowne loki, kapiące od wonnych maści. Równie jak odwagą, zabłysnął i urodą, bo jest (jak twierdzi) „wnukiem samej Wenery [9]”, i tym tłumaczy się jego nieprzezwyciężony urok, biorący w jasyr [10] wszystkie bez wyjątku serca niewieście — jak sam w to przynajmniej silnie wierzy. Ba, nawet skarży się raz z głębokim westchnieniem na to zbytnie powodzenie u kobiet, które rzekomo szaleją za nim i gonią po prostu tak, że nawet swym zajęciom spokojnie oddać się nie może. Niesłychana jego zarozumiałość i buta cechuje każdy jego ruch i każde jego słowo, ale w ciągu sztuki okazuje się, że sławny ten „zdobywca miast i pogromca królów” (urbicapus, occisor regum) jest porządnie tchórzem podszyty i w ostatniej scenie, złapany przez Periplektomenusa, już tylko bardzo pokornie prosi i żebrze o łaskę.

Stałym jego towarzyszem — bo tylko chwilowo nie ma go w ciągu sztuki (p. w. 1076), jest Artotrogus-Łuszczybochenek, zawodowy pieczeniarz, który żołnierzowi zawsze nadskakuje, umie zręcznie wyzyskać jego zarozumiałość i głupotę najdzikszymi pochlebstwami i stale ma na zawołanie całą litanię jego przewag — których zresztą nigdy nie było. Wszystko tylko po to, by nie stracić dobrego jadła, bo gdzie może, naigrawa się najbezczelniej i naśmiewa ze swojego pana za jego plecami, zwłaszcza gdy podbija jego dumę z boskiej rzekomo urody.

Ta wiara żołnierza w ów nieprzezwyciężony i bezwzględny urok, jaki wywiera na wszystkie kobiety, jest przyczyną jego katastrofy, którą sprowadza na niego chytry niewolnik Palestrio. Wierny, całą duszą swemu młodemu panu oddany, wytężył wszystkie swoje siły, by Pleusiklesowi odszukać i odzyskać kochankę. Jest też sprężyną całej akcji i aranżerem wszystkich podstępów, prawdziwy „architekt pomysłów”, które go nigdy nie zawodzą, ku największej radości… widzów. W pożegnalnej scenie z żołnierzem, kiedy ma już odjeżdżać razem z Filokomazjum, okpiwszy głupiego oficera na całej linii, tak znakomicie udaje swój żal z powodu odjazdu, że aż za dobrze, bo żołnierz, wzruszony jego przywiązaniem, chce go w końcu zatrzymać, przeciw czemu Palestrio musi znów bronić się energicznie, apelując do obowiązku dotrzymania raz danego słowa i zapewniając z westchnieniem, że on już „ścierpi, cokolwiek wypadnie”. Dla kontrastu dodał mu autor znakomicie skreśloną postać poczciwego, ale nie bardzo mądrego sługi, Sceledrusa, który pomimo zaciętej obrony i wszelkich (jakże naiwnych!) wysiłków staje się komiczną ofiarą przebiegłego kolegi.

Palestrio występuje jakby imperator, naczelny dowódca sił zbrojnych, oblegających i atakujących znienawidzonego wroga, Pyrgopolinicesa, a wszystkie inne postaci stojące po jego stronie są tylko szeregowcami, których ćwiczy i z którymi odbywa nawet dwukrotnie taktyczne repetycje, by zapewnić powodzenie swojemu stratagème'owi [11]. Spośród tych „szeregowców” walnie dopomagają mu, przechodząc nawet jego oczekiwania, wszystkie trzy niewiasty, które autor wyposażył w samą kwintesencję najwyszukańszego kobiecego sprytu i przebiegłości, nie odbierając im jednak przez to zupełnie sympatyczności, nie roniąc ani krzty z tego dziwnego wdzięku, jaki mają zawsze i wszędzie młodość, szczera radość życia i uroda. Zawiązawszy kobiecą „spółkę chytrości” (conlatio malitiarum), rozkoszują się one — wraz z publicznością — wszystkimi swoimi podejściami, kpinami, złośliwościami, którymi zarzynają po prostu bezlitośnie znienawidzonego żołnierza: „samochwała ze łbem w lokach, gacha z pachnidłami”. Przy tym wszystkim Filokomazjum ma wybitne cechy znanych ze sztuk Plautowskich tzw. „dobrych heter”[12], które szczerze i prawdziwie kochają jednego; Akroteleutium, zwana „fregatką”, jest raczej heterą swawolną i złośliwą, ale nie mniej sympatyczną niż Filokomazjum, a Milfidippa to typowa sprytna pokojówka, która znakomicie „pośredniczy” między żołnierzem a swą panią.

Najmniej zaufania ma „generał” Palestrio do „szeregowca” Pleusiklesa, którego, jako ciężko zakochanego, uważa za niespełna rozumu. I słusznie. Stęskniony młodzieniec gra wprawdzie niezgorzej swą rolę „retmana”, ale w chwili, gdy ujrzał swą tak dawno nie widzianą kochankę, traci zupełnie głowę i zachowuje się tak nieostrożnie, iż budzi podejrzenia nawet u przegłupiego żołnierza i omalże nie niweczy całego planu.

Podstawą operacyjną tej strategicznej grupy atakującej zrobił Palestrio dom Periplektomenusa, sympatycznego obywatela, który ze wszystkim oddał się na usługi „imperatora” i jego „armii”. Periplektomenus to rzeczywiście „miły półstaruszek” (lepidus semisenex), jak go nazywa Palestrio, stary wprawdzie kawaler, ale zawsze wesoły i jowialny, który znajduje szczerą satysfakcję w tym, że może młodych, kochających się, wspierać, bo też i sam ma w tym względzie miłe a obfite wspomnienia ze swej młodości, jako „wychowany na chlebie Wenery” (plane educatus in nutricatu Venerio), i wyraźnie oświadcza:

Bo kto kiedyś sam nie kochał, ten pojąć nie zdoła,

co ma w głowie zakochany.

Kiedy mu Pleusikles dziękuje za wszystkie przysługi, staruszek się rozgaduje i dużo o sobie opowiada, może nawet za dużo, aż mu Palestrio musi zwracać uwagę, że czas wrócić do rzeczy. Lubi on młodych i ich wesołe towarzystwo i sam jest niezgorszym towarzyszem zabawy, bo czuje jeszcze wigor w kościach, choć już ma przeszło pięćdziesiątkę na karku. Za nic w świecie by się nie ożenił, pomimo łatwych okazji, bo woli mieć swobodę i spokój w swym domu, do którego wpuścić nie chce stworzenia „ciągle ujadającego” (obiltratricem). Takie niezbyt pochlebne dla kobiet zdanie rozpoczyna jego polemikę przeciw małżeństwu, w której odnajdujemy typowe dla „komedii nowej”[13]narzekanie na liczne przywary kobiece: danina multa mulierum.

Jest to zarazem człowiek prawdziwie wytworny, z humorem piętnujący objawy banalnej elegancji, przez którą przebija istotny brak dobrego wychowania (proletarius sermo, mali mores). Kiedy Pleusikles, zażenowany ogromną szczodrobliwością Periplektomenusa, usiłuje protestować przeciw zbyt wielkim wydatkom na ucztę, z jego okazji urządzaną, stary obrusza się dobrotliwie i krytykuje dosadnie małomiasteczkowe „ceremonie” przy jedzeniu, które jednak nie przeszkadzają tym ceremoniantom sprzątać ze stołu wszystkiego, co się tam pokaże. Ta krytyka złych manier pochodzi bez wątpienia z eleganckiej Grecji i z greckiej sztuki — podobnym, ale młodym wytwornisiem był zapewne w greckim oryginale pierwowzór Terencjuszowskiego [14] młodzieńca Cherei (z Eunucha), który sam siebie nazywa „wytwornym znawcą urody” (elegans formarum spectator) — ale jeśli Plautus to przejął, wiedząc zapewne dobrze, że będzie zrozumiany przez swą publiczność, jest to dla nas dowodem, że nie brak było w Rzymie już wówczas ludzi z wytworniejszym wychowaniem.

Obrazu dopełniają nieźle obaj chłopcy do posług, wyszczekani i obrotni, tudzież kucharz Kario, który znakomicie gra swą rolę niedoszłego operatora w zakończeniu sztuki. Jest to typ, który ma za sobą całą historię w zakresie greckiej i rzymskiej komedii, a często występuje z wybitną cechą złośliwego i uszczypliwego dowcipu [15], który i tutaj cały jego występ znamionuje.

Orientację widzów o wypadkach poprzedzających samą sztukę i do jej zrozumienia potrzebnych daje autor w osobnym występie Palestriona (a więc jednej z osób sztuki), który wypadając właściwie z roli i łamiąc iluzję sceniczną — podobnie jak to zrobił w Kupcu (p. Wstęp, s. XIV i n.) Charinus, gdy opowiadał „o treści sztuki i o swej miłości” — podaje wyjaśnienie sytuacji, poprzedzone nazwiskiem greckiej i rzymskiej sztuki. To jednak zasługuje na uwagę, że tutaj ten prolog — bo jest to prolog właściwie — umieszczono nie na samym początku sztuki, ale dopiero po pierwszej scenie między żołnierzem a jego pieczeniarzem. Scena ta, jakby przygrywka, służy tylko do zapoznania widzów z główną osobą sztuki i jej charakterem; pieczeniarz występujący tutaj nie ukazuje się już później zupełnie, „wysłany do króla Seleukosa” (w. 1066 i n.), jest więc tak zwaną „osobą wstępową” (πρόσωπον προτατικόν) wprowadzoną tylko po to, by żołnierz miał z kim rozmawiać, okazując przez to swe cechy charakterystyczne. Zresztą tylko dzięki jego nieobecności udaje się cała intryga.

Niektórzy uczeni stawiają kompozycji tej sztuki szereg zarzutów, z których najważniejszym jest ten, że są to niejako, zupełnie bez połączenia organicznego, mechanicznie tylko zestawione dwa pomysły: w pierwszej części sztuki motyw przebicia ściany, a w drugiej motyw podstawionej „żony” Periplektomenusa, przy czym rzekomo motyw pierwszy nie gra żadnej roli w drugiej części sztuki. Na podstawie tych zarzutów wnioskują, że komedię swą złożył Plautus z dwóch sztuk greckich o różnych motywach i nie dość sprytnie akcję całą powiązał, czyli że mielibyśmy tu typowy przykład tzw. „kontaminacji”[16]. Zarzuty te nie są słuszne, bo oba główne motywy intrygi nie przeszkadzają sobie bynajmniej. Przebicie ściany wraz z pomysłem sobowtórów służy tylko do ułatwienia kochankom spotykania się, a gdy ich Sceledrus zobaczył, do obałamucenia go, że tylko siostrę bliźnią widział; do faktycznego odebrania żołnierzowi dziewczyny trzeba było innego pomysłu, i do tego celu służy motyw podstawionej, zakochanej „żony” sąsiada. Pomimo to sprawa przebitej ściany i owych rzekomych sióstr bliźnich nie idzie bynajmniej w zapomnienie: owszem i w drugiej części sztuki wybitną gra rolę (np. w. 1243; 915 i n.; 1097 i n.; 1259; 1307; 1510; 1514), tak że całą akcję od początku do końca można uważać na ogół za należycie związaną. Następnie, jeśli są w kompozycji tej sztuki jeszcze innego rodzaju usterki, to nie muszą być one bynajmniej dowodem „kontaminacji” u Plauta, jako że i greckie oryginały nie zawsze były bez zarzutu. Zresztą Plautus pisał swoje sztuki nie dla krytyków literatury i filologów, ale dla swej swojskiej publiczności, która patrząc na scenę, porwana komizmem danej chwili, nie widziała w ogóle żadnych „usterek kompozycyjnych”.

A było na co patrzeć, bo sztuka obfituje w świetne sytuacje, które zapewne, że są „przeszarżowane”, ale nie mniej przez to komiczne. Należy tu m.in. scena wywiedzenia w pole biednego Sceledrusa, który w końcu traci zaufanie do własnych oczu i wierzy, że wcale nie widział tego… co widział, dalej rozmowa żołnierza z Palestrionem i Milfidippą, gdy ci dwoje w wirtuozowski sposób wciągają go w sidła, na wyścigi kpiąc sobie z tego niby-Donżuana i sami przy tym, rozbawieni, pokładają się ze śmiechu za jego plecami, „audiencja” udzielona przez Pyrgopolinicesa nieszczęśliwie zakochanej „żonie” sąsiada, która na widok wielkiego, a tak urodziwego rycerza niby aż drży i mdleje z wrażenia, słowa przemówić nie mogąc, pożegnanie się „bohatera” z Filokomazjum, gdy ta jakoby aż zanosi się od płaczu, iż musi go opuścić — wszystko to momenty, w których ta zdrowa, czysto italska Lust am Trug[17], radość z wszelkiego imbroglio [18] w stosunku do ukochanego bliźniego, prawdziwe święci tryumfy. Przy tym nie zapomniał Plautus także i o tej mniej wybrednej plebecula, publiczności „z galerii” (summa cavea), dodając dla niej soczystą scenę sromotnego obicia nieszczęsnego Donżuana, którą to sceną, wśród efektów niemal czysto cyrkowych, kończy się sztuka. Bo oklaski rozbawionych widzów głuszyły zapewne te kilka wierszy epilogu, w których Plautus, bez przekonania, ale dla zadośćuczynienia oficjalnej moralności, w sposób zgoła nieprawdopodobny każe obitemu żołnierzowi wygłaszać budujące uwagi.

Żołnierz ma bardzo mało miar czysto lirycznych, bo jest w nim (w oryginale), podobnie jak w Komedii oślej, jedna tylko wybitniejsza partia śpiewana [19], a mianowicie anapestyczne [20] canticum [21], w które ujął Plautus ową, wspomnianą wyżej, kapitalną i niezmiernie ożywioną scenę drwin z Żołnierza przez Palestriona i Milfidippę (w. 1139–1250).

Ten uderzający brak liryki, której Plautus na ogół tak chętnie hołdował, ale w której niewątpliwie dopiero z czasem dochodził do wprawy, wskazuje najwidoczniej, że jest to jedna z wczesnych sztuk jego. Zgodnie z tym pewną wskazówkę chronologiczną zyskujemy dzięki wyraźnej aluzji do „ukarania poety rzymskiego” (w. 231 i n.), którym był niewątpliwie Newiusz, tak że na czas jego katastrofy, tj. na rok 204 p.n.e. przypada zapewne pierwsze przedstawienie Żołnierza.

O oryginale greckim nic pewnego nie wiemy, pomimo że z prologu znamy jego tytuł: Άλαζών, tj. Samochwał:

Alazon się po grecku zowie ta komedia,

My na to po łacinie Samochwał mówimy.

w. 86 i n.

Przez porównanie Plautowskiego samochwała Pyrgopolinicesa z Terencjuszowskim Thrasonem (w Eunuchu), okazuje się, że Plautowski żołnierz posiada rysy znacznie jaskrawsze i przechodzi po prostu w karykaturę. Ponieważ Thraso pochodzi od Menandra [22], co sam Terencjusz wyraźnie zaznacza, przeto wnioskują uczeni, że typ Plautowskiego żołnierza stworzył jakiś naśladowca i następca Menandra, chcący w nakładaniu śmiesznych barw Menandra niejako przelicytować. W takim razie pierwowzór Plautowskiego Żołnierza samochwała pochodziłby od jakiegoś pisarza greckiej „komedii nowej” z epoki pomenandrowskiej, co godziłoby się z przyjmowanym na ogół oznaczeniem daty greckiego Alazona na czas około r. 300 p.n.e., opartym głównie na wzmiankach Pyrgopolinicesa o syryjskim królu Seleukosie (w. 75, 1067, 1069). Nie trzeba jednak pomijać możliwości, że te przesadnie komiczne rysy pochodzą od samego Plauta, który może tak na swój sposób przerobił i ożywił spokojny typ Menandrowski, podczas gdy Terencjusz zachował wiernie charakterystykę oryginału. W każdym razie sztuka Terencjuszowska, z postacią samochwała Thrasona i nieodstępnego pieczeniarza Gnathona, tudzież znane już nieco dokładniej z nowo znalezionych fragmentów greckie źródło Terencjusza: Κόλαξ (Pochlebca) Menandra, gdzie również tę parę: żołnierza (Biasa) i pieczeniarza (Struthiasa) znajdujemy, każą przypuszczać (wobec braku dawniejszych przykładów), że połączenie tych dwóch postaci, samochwała i pochlebcy, widoczne również i w Plautowskiej sztuce, datuje się od Menandra.

Ktokolwiek jednak był pierwowzorem Plauta, to wysoki stopień oryginalności [23], jakim odznacza się w swych przeróbkach rzymski poeta, pozwala na przypuszczenie, że grecki autor może nawet nie poznałby swej sztuki w jej łacińskiej szacie.

II. Postaci sztuki

Wszystkie postaci tej sztuki mają za sobą już całą historię w rozwoju komedii grecko-rzymskiej i europejskiej; wystarczy wspomnieć o najważniejszych.

Żołnierz-samochwał jest jedną z bardzo częstych, par excellence[24] rozweselających postaci w rzymskiej komedii, ale poza Terencjuszowskim, wspomnianym już Thrasonem, najlepiej jest nam znany z Plauta, u którego aż w sześciu sztukach występuje. Naczelnym tej postaci rysem jest głupota, krzykliwa głupota, przebijająca się w najrozmaitszy sposób we wszystkich jego wystąpieniach i stanowiąca z reguły nader obfite źródło najpocieszniejszych efektów. Żołnierz Plautowski wchodzi na scenę zawsze z ogromnym wrzaskiem, który już z daleka słychać, i z potężnym rozmachem, „płaszcz jak falę wzdymając”, stale „nadęty”, jak przystało na zdobywcę grodów i zabójcę królów, za jakiego się uważa, zawsze przywykły tylko do rozkazujących wystąpień. Ma on zwykle buńczuczne i wojownicze imię, bo zwie się np. „Bitwosławski” (Cleomachus), „Gęstomieczobójca” (Polymachaeroplagides), „Basztomiastoburz” (Pyrgopolinices), albo też ma nazwisko dziwnie długie w swej wytworności dostojnej, np.: „Therapontigonus-Platagidorus”, lub „Bombomachides-Clutomestorides-Archides”, tak że wypisane „wypełnia aż cztery tabliczki”, przy czym w herbie miewa on tak imponujące symbole jak np. „rycerz rozcinający szablą słonia na dwoje”.

Głupota jego występuje na jaw zwłaszcza w zamiłowaniu do samochwalstwa, co zjednało temu typowi nazwę gatunkową miles gloriosus lub miles gloriator. Opowiada on — sam lub ktoś w jego imieniu, znakomicie go wyręczający — niestworzone rzeczy o niezwykłych przewagach wojennych, ba nawet o zwycięskiej walce z ludźmi latającymi w powietrzu (homines volatici), jak w Punijczyku:

ANTAMENIDES (żołnierz)

…Więc tak, jak zacząłem,

Lykusie, o tej bitwie mówić pentetrońskiej,

Gdziem to zabił w dniu jednym, własnymi rękami

Skrzydlatych ludzi całe — sześćdziesiąt tysięcy…

LYKUS

Ludzi, mówisz, skrzydlatych?

ANTAMENIDES

Tak jest, najwyraźniej.

LYKUS

Ale czyż są — na bogów — gdzieś ludzie skrzydlaci?

ANTAMENIDES

Byli — lecz ich wybiłem.

LYKUS

Jakeś to potrafił?

ANTAMENIDES

Zaraz powiem: wydałem legionowi proce

I lep; pod nim zaś kładli liście podbiałowe.

LYKUS

A to po co?

ANTAMENIDES

By lep się do proc nie przylepiał.

Lepu do proc wkładali dosyć duże gałki,

I nimim [25] strzelać kazał do tychże latawców.

Krótko mówiąc: gdy tylko lep kogo uderzył,

Nuże padać na ziemię — tak gęsto jak gruszki.

A gdy tylko padł który, wraz [26] go zabijałem

Własnym piórem, skróś [27] mózgu, niby jak jarząbka [28]!

(w. 471 i n.)

Opowiadań tych zwykle nikt słuchać nie chce, co takiego rycerza niesłychanie irytuje; nic dziwnego, że ma tych bajań już dosyć własny niewolnik (jak w Żołnierzu), ale nawet stręczyciel, sowicie przez żołnierza opłacany i zapraszający go nawet do siebie na ucztę, od tych bredni się odrzeka:

ANTAMENIDES

A więc ty mi nie wierzysz?

LYKUS

Wierzę — tak jak trzeba.

Wejdźmy tutaj.

ANTAMENIDES

Lecz zanim ofiary wyniosą,

Ja ci tutaj opowiem jeszcze jedną bitwę.

LYKUS

Dziękuję.

ANTAMENIDES

Ależ słuchaj —

LYKUS

Za nic!

ANTAMENIDES

Co to? Jak to?

Ja ci pałkę, dalibóg, pięściami rozłupię,

Jeśli słuchać nie zechcesz albo — iść do kata!

LYKUS

To już wolę do kata!

(w. 496 i n.)

Być może, że czasem i publiczności było tych przechwałek za dużo, i dlatego raz wprowadza Plautus żołnierza, któremu nie pozwalają rozpuszczać języka [29], a drugi raz taki rycerz przy pierwszym wejściu zapowiada widzom, „by nie czekali, aż zacznie opowiadać o swych bitwach, bo to (wyjątkowo) nie jest jego zwyczajem”[30].

Żołnierz jest zarozumiały nie tylko ze swych rzekomych czynów wojennych i pieniędzy, które mierzy na „tysiące korcy [31]”, ale również i z urody, gdyż uważa się po prostu za „brata Achillesa i wnuka samej Wenery”. Bywa on też stale rywalem młodzieńca zakochanego, rywalem niebezpiecznym, nie tyle ze względu na swą urodę, ile na pieniądze (których zwykle brak młodzieńcowi), ale nigdy nie zwycięża, bo dzięki swej głupocie bywa stale w takich wypadkach wywiedziony w pole albo sromotnie skompromitowany.

Przy okazji tych zatargów o kochankę okazuje się on zwykle niesłychanie rozindyczony, szarpie się, rzuca i wygraża, skacze po scenie jak kogut rozzłoszczony — ale z reguły nikt sobie z tego wszystkiego nic nie robi. Ta jego „szalona odwaga i zaciekłość” w rezultacie okazuje się tylko zwykłą fanfaronadą [32], spod której zawsze najpodlejsze tchórzostwo wychodzi. Tak np. w Punijczyku dziki i straszne pogróżki na swego rywala miotający Antamenides, pod którego stopami scena się trzęsie — usłyszawszy wzmiankę o służbie, cichnie od razu:

ANTAMENIDES

wrzeszczy

Tyś, widzę, nie mężczyzna, lecz niewieściuch jakiś!

AGORASTOKLES

Ja niewieściuch? Chcesz wiedzieć? Hola, niewolnicy,

Przynieście no tu kije!

ANTAMENIDES

zmieniając ton

No, no — jeśli w żarcie

Coś tutaj powiedziałem, nie bierzże na serio…

(w. 1319 i n.)

Taki typ zarozumialca i śmiesznego samochwała w ogóle (άλαζών) jest wytworem greckim, a najdawniejsze określenie tej właściwości charakteru spotykamy w Cyropedii[33] Ksenofonta, gdzie czytamy następujące słowa, włożone w usta samego Cyrusa: „Zdaje mi się, że nazwa alazon oznacza ludzi, którzy udają bogatszych i dzielniejszych, niż są w rzeczywistości, którzy przyrzekają zrobić to, czego dokonać nie potrafią, i co do których nie ma wątpliwości, iż wszystko to robią dla zdobycia czegoś czy dla zysku”. Pojęcie to ulega pewnym zmianom i zabarwieniom, ale jego istota pozostaje zawsze ta sama: typ człowieka, który w natrętny, krzykliwy sposób i za wszelką cenę chce się okazać czymś znacznie lepszym, niż jest w rzeczywistości. Takich alazonów spotkać można w greckiej literaturze przede wszystkim w zakresie przedstawianych czy omawianych zawodów i stanów, a więc na to miano zasługują sobie np. retorowie i demagogowie, obiecujący to, czego dotrzymać nie mogą i nie myślą, kiepscy filozofowie i sofiści, za dużo albo za mało natchnieni poeci, wreszcie wróżbiarze, cudotwórcy i cudowni lekarze. Tę nazwę otrzymują wreszcie i kucharze, zbyt zarozumiali na swą „boską” sztukę psucia ludziom żołądków — ale najwięcej nadawała się ona chyba do określenia przechwalającego się swymi czynami wojownika.

Wielce charakterystyczną jest tutaj skłonność Greków, choć tak zamiłowanych w ćwiczeniach fizycznych, by przewagę mięśni i na niej jedynie opartą wyższość danego osobnika nad innymi łączyć w swych obserwacjach z pewnym upośledzeniem władz umysłowych; dlatego np. Herakles bardzo często występuje w greckiej literaturze jako niezbyt mądry, ale za to bardzo żarłoczny siłacz, dlatego Eurypides z taką pogardą odnosi się do atletów (frg. 282 N.), a postać pewnego siebie i do rozkazywania przywykłego wodza bardzo często okazuje rysy komiczne. Przecież już charakterystyka boga wojny u Homera nie jest wolna od pewnego cichego komizmu, który później głośno wystąpi u potomków Aresa [34] w samej Grecji i… nie tylko w Grecji. Wystarczy przypomnieć ten ustęp z Iliady (V, 859 i n.), gdzie czytamy, że nieśmiertelny ten wojownik, zraniony w bitwie, narobił tyle wrzasku, „co dziewięć albo dziesięć tysięcy mężów zrywających się do bitwy”, lub jeden opis z Odysei (VIII, 266 i n.) z „kroniki skandalów” dworu olimpijskiego, gdzie to Ares złapany na gorącym uczynku [35] staje się pośmiewiskiem wszystkich niebian za to, że dał się złapać — jako że erotyczne przygody należą przecież do głównych rysów charakterystyki zarozumiałych wojowników. Później typ ośmieszonego wojownika znajdujemy w farsie megarejskiej [36] i tzw. komedii sycylijskiej, tudzież w „starej komedii” attyckiej. Jest nim np. u Arystofanesa [37] Lamachos [38], ów „dziko odważny generał z groźnym obliczem Gorgony na tarczy i aż z trzema potężnymi kitami na hełmie” (Acharn.[39] w. 964 i n.), czy Kleonymos [40], tylokrotnie przez tegoż poetę wyszydzany (Acharn., Chmury, Rycerze, Osy, Pokój, Ptaki), a u komika Platona [41] Pizander [42], wyśmiany w sztuce pt. Peisandros.

Najznakomitszym jednak podłożem, na którym szczególnie bujnie wyrastały postaci tych alazonów wojskowych, była służba najemna za granicą, która od czasów Ksenofonta [43] przybiera coraz większe rozmiary i wytwarza typ starożytnych kondotierów, z racji swego zawodu i chęci uzyskania stanowiska zmuszonych do przedstawiania swych przewag wojskowych w możliwie efektowny, najczęściej mocno przesadny lub zgoła fantastyczny sposób. Same niemal o to prosiły się te wielkie wyprawy w nieznane kraje Wschodu, te olbrzymie bitwy i zwycięstwa, te niezwykłe oblężenia i zdobywania miast o nieprawdopodobnych wprost skarbach i bogactwach. Nic dziwnego zatem, że postać takiego zarozumiałego, a niezbyt mądrego wojownika, cuda o sobie opowiadającego, znalazła się w „komedii nowej”, oddającej wiernie życie epoki aleksandryjskiej [44], i że spotykamy ją tutaj bardzo często, tym więcej że istniała ona przecież, choć w innej inkarnacji [45] — jak to wyżej wspomniano — już w „komedii starej”.

Oprócz rzymskiej komedii, gdzie gra on w ogóle bardzo ważną rolę, występuje ten typ również w rzymskiej farsie atellańskiej [46], jako tzw. wojowniczy kogut, Kikirros, a później, na scenach europejskich, potomstwo jego jest Legion [47], jak to niżej zobaczymy.

Również i pasożyt-pieczeniarz, najczęściej nieodstępny towarzysz żołnierza-samochwała, jest zwykle u Plauta rozweselającą postacią, zawodowym niemal wesołkiem sztuki, tak jak to jeden z Plautowskich pieczeniarzy, imieniem „Śmieszek” (Gelasimus ze Stichusa) sam o sobie mówi:

Ojciec nazwał mnie „Śmieszkiem”, gdym był jeszcze mały,

Bom ja już od małego chłopaczka był śmieszny,

Gdyż ubóstwo zmuszało, bym śmiech umiał wzbudzać.

(w. 174 i n.)

Zawodem pieczeniarza jest to, że nie ma on żadnego zawodu; główną jego cechę charakterystyczną stanowi wieczny, nigdy nie nasycony apetyt, gdyż nie tylko „ojcem jego jest Głód, ale on sam jest głodem brzemienny”; w każdym razie najistotniejszym dla niego jest pytanie, które w razie wezwania go w jakiejś sprawie stawia zaraz na samym początku: „gdzie się będzie jadło?” (ubi essuri sumus?). Toteż cała jego dusza jest w brzuchu i dla brzucha (ventris causa) gotów jest wszystko zrobić: nie tylko znosić wszelkie upokorzenia, ale nawet córkę własną sprzedać, jak Saturio w Persie, w którego modlitwie nawet brzuch jego należne znalazł miejsce obok córki:

Niech się szczęści mnie, tobie i memu brzuchowi itd.

(w. 329 i n.)

Inny pieczeniarz znów (Penikulus w Braciach) wyraża przekonanie, że żadne więzy ani nawet łańcuchy nie mogą człowieka tak przywiązać jak dobre jedzenie, i takie też „więzy jedzeniowe” (vincla escaria) zaleca tym, co kogoś chcą na zawsze przy sobie utrzymać. Za jedzeniem bowiem pójdzie pieczeniarz „nawet na krzyż”.

Nic dziwnego zatem, że taki wielbiciel brzucha przy danej okazji, np. zaproszony na obiad, „je za ośmiu”, a wpuszczony do spiżarni (jak w Jeńcach), robi we wszystkich zapasach niesłychane spustoszenie, niby „wilk głodny” (lupus esuriens) — i tę żarłoczność jego podkreśla starożytna, klasyczna terminologia, nazywając tę postać: parasitus edax. Dla zaspokojenia wiecznego głodu wprasza się zawsze i wszędzie — bo pieczeniarz żywi się z reguły „cudzym chlebem, jak mysz” — i wie o każdej szykującej się uczcie, gdzie zjawia się zwykle nawet nieproszony, a zwłaszcza przyczepia się na stałe do jakiejś ofiary, której już nigdy jak cień nieodstępny nie opuszcza, uważając tego człowieka za swego „króla” i „geniusza opiekuńczego”. I tak z ośmiu pieczeniarzy Plautowskich [48] tylko jeden Saturio w Persie jest „wolno praktykującym”, inni zaś są totumfackimi [49] już to paniczów (najczęściej zakochanych), już to hulających małżonków, już to żołnierzy.

To przyczepianie się jego polega na tym, że narzuca się zwykle natrętnie z wszystkimi, nawet najwięcej poniżającymi przysługami, które powoli czynią go niezbędnym, zawsze pełen jest najrozmaitszych żartów, przy czym każde, choćby mimowolne reagowanie, umie wyzyskać na swą korzyść, przytakuje zawsze i przy każdej okazji (id enim quod tu vis, id aio atque id nego), a zwłaszcza pełen jest najbezczelniejszych pochlebstw. To przychlebianie się właśnie (κολακεύειν) stanowi drugą jego wybitną cechę, uchwyconą w określeniu κόλαξ, parasitus colax (określenie Terencjuszowskie).

Pochlebstwo znajduje przyjęcie tym lepsze, im większą napotyka głupotę, toteż najidealniejszym i najefektowniejszym staje się połączenie pieczeniarza-pochlebcy z głupim żołnierzem, jak właśnie w Samochwale, gdzie pieczeniarz Artotrogus jest jakby drugą duszą i znakomitym rezonansem dla zdumiewającej głupoty Pyrgopolinicesa, lub w Siostrach, gdzie pieczeniarz nazywa się „nieodstępną szatą” (integumentum corporis) swego pana. Złączenie tych dwóch typów jest tym zabawniejsze, że pieczeniarz, świadom głupoty swego pana, drwi z niego w żywe oczy, i to w porozumieniu z publicznością.

Pieczeniarz raz tylko wpływa w decydujący sposób na akcję, tj. w Braciach, i raz tylko gra rolę główną, tj. w Kurkulionie, gdzie sam pieczeniarz młodego pana, Kurkulio, prowadzi całą akcję i intrygę, tak samo jak gdzie indziej zwykle niewolnik; jest to zresztą o tyle ciekawa odmiana pieczeniarza, że mając jedno oko wybite, podaje się jak gdyby za weterana wojennego i z równym prawdopodobieństwem, jak Zagłoba o herbie Wczele, opowiada, że „oko wybiła mu katapulta pod Sikionem”, chociaż słuchający go stręczyciel zauważa, że był to raczej garnek, który mu na łbie rozbito. — Zresztą [50] gra pieczeniarz tylko rolę podrzędną, jak np. w Persie, gdzie „pożycza” swej córki celem podejścia stręczyciela, lub w Jeńcach czy Komedii oślej, gdzie przynosi pewną wiadomość, co mógł równie dobrze zrobić każdy niewolnik. Czasem wreszcie rola jego w akcji sztuki jest wprost bez znaczenia dla przebiegu sprawy — jak w Siostrach, gdzie spełnia tylko mało ważne poselstwo, w Żołnierzu, gdzie występuje tylko raz jeden, w scenie wstępnej, jako interlokutor Pyrgopolinicesa, lub w Stichusie, gdzie dla przeprowadzenia akcji jako takiej absolutnie nie jest potrzebny.

Zawsze jednak jest postacią rozweselającą i tę atmosferę wesołości wnosi już od pierwszego pojawienia się na scenie (podobnie jak żołnierz), zwłaszcza gdy w typowy widocznie dla tej postaci sposób rozpoczyna od przedstawienia się publiczności w dłuższym przemówieniu, podającym jego stałe, zwykle dużo mówiące przezwisko i charakteryzującym dowcipnie jego „dostojny, po przodkach odziedziczony zawód pieczeniarski” jako „sztukę pasożytnictwa” (ars parasitica), której zasady szczegółowo wyłuszcza.

Humoru pełne są również wszystkie jego występy, czy to kiedy z językiem wywieszonym pędzi z dobrą wieścią, za którą z góry już zamawia sobie suty obiad, czy to gdy narzeka na „złe interesy” i „bierny opór” ze strony obiadodawców, czy to wreszcie gdy z rozpaczy i biedy ogłasza publiczności licytację całego swego mienia, tj. wszystkich dowcipów, jakie posiada: logos ridiculos vendo, age licemini…

Pomimo stałych zadań rozbawiania widzów pieczeniarz nie jest u Plauta tak szablonowy, jak np. żołnierz. Czasem lubi on udawać uczonego, czerpiącego swe dowcipy z mądrych ksiąg, których ma „całą skrzynię w domu” — a raz nawet powołuje się na tragedię, wtedy właśnie, gdy cytuje z pompą dobrze znane przysłowie… komiczne, że „dwie kobiety gorsze są niż jedna”. Innym razem, pędząc z wiadomością niespodziewaną, okazuje wszystkie cechy tzw. „niewolnika rozpędzonego” (servus currens p. niżej), np. w Jeńcach, gdzie też rola jego stoi najprawdopodobniej na miejscu roli niewolnika, a raz znów, dając szczegółowe wskazówki co do urządzenia uczty, zdradza się z nadzwyczaj wyszukanym smakoszostwem.

Plautus najwidoczniej upodobał sobie bardzo tę postać, gdyż jak wskazują fragmenty, napisał on — poza istniejącymi dziś sztukami — aż pięć, dziś zaginionych, komedii z pasożytem, zdaje się, jako główną postacią, a nadto figurę tę umieścił epizodycznie jeszcze w kilku innych (dziś również zaginionych) sztukach.

Typ ten, znany u Greków jako παράσιτος, „pasożyt” lub κόλαξ, „pochlebca”, występuje już w farsie megarejskiej i tzw. komedii sycylijskiej Epicharmosa [51], a w „starej komedii” attyckiej przybiera już to imię indywidualne Kleona [52], pochlebcy i pieczeniarza starego Demosa, już to jako istotny, bezimienny typ pojawia się w chórze „pochlebców” u Eupolisa (κόλακες). Lukian pisał nawet dialog „o sztuce pasożytniczej”.

Wielce rozpowszechniona w całej greckiej „komedii nowej” i w rzymskiej komedii, pojawia się ta postać również później w komicznej literaturze europejskiej. Dalszymi bowiem inkarnacjami tego typu są figury takie, jak np. włoscy pieczeniarze-żarłocy: Pasifilo Ariosta (I Suppositi), który ma sempre nello stomaco dieci lupi affamati[53], dalej Mastica, Fagone (della Porta), Edace (Borghini), Don Cicchio (Goldoni), francuski Fripesauce (Tristan l'Hermite), angielski Merygreek (Nicholas Udall), czy wreszcie nasze Chleburady, Dybidzbany, Liżyczopy z intermediów, misteriów i komedii rybałtowskiej, po części Umizgalski-Natręt Rzewuskiego, Figlacki Bohomolca, Kwarcicki Wieniawskiego, Fredrowscy pieczeniarze Hilary i Zefiryn w Wychowance, podobny trochę Smakosz z Przyjaciół, Lisiewicz z Geldhaba i Szwarc z Co tu kłopotu.

Szczególnie upodobał sobie u nas pasożytów Lubowski, który ma szereg wyjadaczów — takich, jak np. Migdalski z Przesądów, Morowicz z Jacusia, Koszyrski z Osaczonego. Nawet najnowsza francuska komedia posiada znakomitego pasożyta Paginota w Dzwonku alarmowym M. Hennequina i R. Coolusa.

Być może nareszcie, że w związku z tym typem powstały takie postaci żarłoków fars ludowych staro- i nowożytnych, jak Maccus, Bucco z rzymskiej farsy atellańskiej, a później Maccaroni, Hanswurst, Jack Pudding, Pickelhäring i nawet Khatziavatis z marionetkowego teatru cieniów Karagöza [54].

Typem równie jak pieczeniarz przez Plauta ulubionym jest niewolnik, który u Plauta jest z reguły organizatorem i wykonawcą całej intrygi — sprytny i bezczelny służący, niewyczerpanie pełen podstępów i pomysłów, zdążających stale, w myśl pragnień młodego pana, do wywiedzenia kogoś w pole, czy to „starego”, czy to stręczyciela, czy to żołnierza (fallax servus, servulus callidus, agilis per omnia servus). Taki niewolnik niewiele sobie robi z kary, jaka mu grozi ewentualnie z ręki starego pana w razie wykrycia wszystkiego; rozumie on zwykle w swój właściwy sposób, że ma pewną wyższość nad swym panem, bo „pan musi dopiero szukać batów czy rózeg — a on ma swój grzbiet zawsze przy sobie”.

Spotykamy jednak czasem u Plauta — może dla przeciwstawienia wprowadzony — typ wzorowego sługi, który mając wielki respekt dla batów, sądzi, że jego zadaniem jest np. hamować panicza (retinere ad salutem) i „nie pozwalać mu zatonąć w burzliwych falach miłości”. Wychodząc przede wszystkim z tego założenia, że lepiej jest zachować „skórę czystą” (corium sincerum) niż plagami splamioną, wygłaszają tacy niewolnicy zwykle tyrady na temat sumiennego pełnienia służby. Wyglądają na tle ogółu służących Plautowskich jak gdyby moralna odtrutka dla rzymskich widzów wobec przeważającego typu niewolnika-łobuza.

Takim porządnym, surowym pod względem moralności sługą jest zwykle niewolnik wiejski (często przeciwstawiany niewolnikowi miejskiemu), a raz, właśnie w Żołnierzu, z widoczną satysfakcją maluje nam Plautus postać sługi-gamonia, Sceledrusa, którego tak bezczelnie za nos wodzi szelma Palestrio.

Bo też tylko sługa-krętacz (fallax servus), taki jak np. Palestrio z Żołnierza, jest duszą (spiritus movens) całej komedii intryg, ogniskiem zainteresowania, jako par excellence typ służącego z komedii. Jest to „architekt podstępów”, niby artysta rozkochany w swej sztuce i z niej niesłychanie dumny; sprawca „wielkich czynów, które daleko i szeroko imię jego rozniosą”; niby „drugi Ulixes [55]” lub drugi Aleksander Wielki czy Agathokles [56]:

Mówią, że największych czynów ci dwaj dokonali:

Jeden — Aleksander Wielki, drugi — Agathokles…

Co powiedzą o mnie, trzecim, który dokonywam

Samych czynów nieśmiertelnych?

(Most. w. 775 i n.)

Plautus bowiem bardzo często całą intrygę niewolnika określa jako wielką akcję wojenną z wszystkimi niemal szczegółami, jak np. w Pseudolusie, a zwłaszcza w Siostrach, gdzie Chryzalus występuje ze sławną „arią trojańską”:

Sławią braci dwóch, Atrydów [57], za ich wielkie czyny,

Że Priama, gród ojczysty, ów Pergam [58], przez bogów

Budowany, po dziesięciu wreszcie wzięli latach,

Mając konie, bronie, wojska, słynnych wojowników

I okrętów cały tysiąc. Ja nóg nie schodziłem,

A fortecę mego pana z łatwością zdobędę

Bez okrętów i bez wojska, bez tylu żołnierzy.

(w. 976 i n.)

Toteż po szczęśliwie przeprowadzonym oszustwie niewolnik występuje po prostu jako triumfator.

Niewolnik działa nie tyle dla osiągnięcia jakiegoś celu, ile dla własnej szelmowskiej satysfakcji i z czystej miłości „sztuki dla sztuki”; dla takiego bowiem wirtuoza chytrości przedstawia jego łobuzerska pomysłowość tę samą wartość, co… inwencja poety, jak to raz wyraźnie oświadcza jeden z niewolników Plautowych.

Jest to zresztą zawsze wesoły, sympatyczny szelma, bezczelnie pewny siebie, bawiący się con amore[59] najniebezpieczniejszymi pomysłami jak żongler nożami i mający stale szczęście, bo z najtrudniejszej sytuacji, nieraz wprost beznadziejnej, ratuje go zawsze, ku zadowoleniu widzów, los życzliwy — la providence des canailles [60], jak mówią Francuzi.

Wnosi on też zwykle wiele ruchu i żywości, bo bardzo często się śpieszy, wpadając gwałtownie na scenę, z płaszczem zarzuconym na karku dla wygody (ut comici servi solent), pędząc i rozbijając ludzi po drodze, jako tzw. u Plauta i Terencjusza „niewolnik rozpędzony” (servus currens).

Rysem, który zjednywa mu stale sympatię widzów, jest jego zawsze pełen szczerej, bezgranicznej życzliwości stosunek do młodego pana, którego nigdy nie oszukuje i nie zdradza i za którego często nadstawia nie tylko grzbietu, ale i głowy, pomimo że panicz bynajmniej nie zawsze pięknym za nadobne mu odpłaca i czasem niewolnik musi płaczliwie konstatować, że „panicz przeważnie mieszka na jego gębie”.

Ta pomoc młodemu jest jednakże zawsze spokojnie obmyślana, gdyż niewolnik reprezentuje zwykle wobec niepoczytalnego w swej miłości panicza trzeźwy pierwiastek, i walne Plautowi oddaje usługi w rozpędzaniu błazeństwami swymi ponurych i płaczliwych nastrojów, wynikających z nieszczęść miłosnych, a przez to stanowi również postać wybitnie rozweselającą.

Postać niewolnika przeszła olbrzymią ewolucję już na terenie greckiej literatury od „starej komedii” attyckiej do „komedii nowej”. Z bezbarwnej i bezdusznej osoby, nie mającej właściwie żadnego znaczenia w fabule sztuki, jakimi są np. wszyscy niewolnicy Arystofanesa (z wyjątkiem zuchwałego niewolnika Ksantiasza z Żab oraz Kariona w Plutosie, powstałego najwidoczniej już pod wpływem „komedii nowej”, choć nie jest wcale „typem”), niewolnik staje się bardzo ważną osobistością całej sztuki. Niewolnik staje się zwłaszcza nieodzowny w każdej sztuce Plautowskiej, gdzie gra prawie zawsze główną rolę, a Plautus koncentruje w jego rękach zwykle wszystkie sprężyny akcji, przede wszystkim w komediach intryg, przy czym jego rolę nieraz kosztem innych postaci gwałtownie wyolbrzymia, byle tylko stworzyć postać przez najlepszych aktorów najchętniej graną i przez rzymską publiczność najchętniej widzianą. Zdając sobie jednak z drugiej strony sprawę z tego, że panoszenie się służby razić mogło jego rzymskich widzów, do tego nieprzywykłych, często wkłada w usta niewolników usprawiedliwienia i wyjaśnienia, że są to greckie zwyczaje: licet haec Athenis nobis [61] itp. — i jakby dla pewnej przeciwwagi dookoła swych niewolników roztacza często rzymską a soczystą atmosferę gróźb, wyzwisk, przekleństw, rzemieni i batów, w rezultacie, co prawda, nieszkodliwą.

Plautus odnosi się z wyjątkową sympatią do tego typu, który stał się praojcem wszystkich sprytnych służących, zanni, valets buffons, clownish servants sceny europejskiej — czy to będzie Arlecchino z komedii dell'arte, czy Molierowski Skapen, Strzałka, Maskaril, układający również prawie wojskowe „stratagemy”, czy Figaro Beaumarchais'go czy Szekspirowski Speed, Gobbo, czy David Sheridana, czy Truffa Dolcego i Truffaldino Goldoniego, czy też Pustak i Fiutyniec Rzewuskiego, Filutowicz i Fintak Zabłockiego lub Fredrowski lokaj Filip z Dożywocia. Do tej kategorii typów należy wreszcie i sławny Karagöz z marionetkowego teatru cieniów u Turków i Greków nowoczesnych.

III. Wpływ Żołnierza samochwała

Olbrzymi wpływ tej sztuki, która w literaturze europejskiej bodajże najwięcej spośród komedii Plautowskich jest znana, zaznaczył się nie tyle w zależności całych utworów, ile w niezliczonych wprost odbiciach samej postaci żołnierza-samochwała, tak że, jak słusznie rzec można, nie ma dziś narodu kulturalnego, który by nie miał swojej inkarnacji tego wspaniałego typu.

Ale nie brak też sztuk, które w całości powstanie swe Plautowskiej sztuce zawdzięczają, a to zwłaszcza od czasów Odrodzenia. Tak np. na słynnym dworze w Ferrarze książę Alfonso I (1486–1534) każe przetłumaczyć i wystawić Plautowską sztukę pt. Soldato Millantatore, a pierwsza połowa wieku XVI (r. 1545) przynosi już sztukę Ludwika Dolcego (1508–1568) pt. Il Capitano, która poza pewnymi drobnymi zmianami i dodatkami poszczególnych scen, tudzież rozszerzeniami (zwłaszcza pikantnej natury) jest często zupełnie dosłowną i na ogół wcale udatną przeróbką Plautowskiego Żołnierza. W tymże samym okresie pojawia się również hiszpański prozaiczny przekład Żołnierza (w r. 1555) i pierwsze francuskie opracowanie tej sztuki przez Antoine'a de Baïf (1532–1589) pt. Le Brave, w którym również samochwał nosi mówiące imię Capitaine Taillebras. W opracowaniu oryginału chwyta się Baïf tej samej metody czy maniery, której używał Dolce i której prawie równocześnie z nim używa w Polsce (choć w innej sztuce) Piotr Ciekliński (Potrójny z Plauta)[62], polegającej na unarodowieniu sztuki, czyli na przeniesieniu całej akcji do kraju rodzinnego tłumacza, tudzież na odpowiedniej zmianie wszystkich nazwisk i zlokalizowaniu szczegółów. Sztuka Baïfa pomimo to jednak zachowała sporą dozę wierności wobec oryginału rzymskiego.

Nawet wielki Corneille spłaca swój dług wobec sztuki Plauta i daje w swej L'illusion comique z r. 1636 postać (epizodyczną co prawda) żołnierza-samochwała: „Capitaine Matamore”, który, chociaż daleki od efektowności oryginału rzymskiego, w bardzo znacznej mierze podtrzymuje słabą zresztą sztukę. Pod wpływem Baïfa i Corneille'a pozostawał A. Mareschal, który dał naprzód postać „kapitana Taillebras” w swej sztuce Le Railleur (z r. 1638), a potem (w r. 1640) „kapitana Matamore” w tej najlepszej, jaką Francuzi posiadają, parafrazie sztuki Plautowskiej pt. Le veritable Capitan Matamore, ou le Fanfaron, comédie représentée sur le théâtre Royal du Maraiz, imitée de Plaute par A. Mareschal. Niezaprzeczoną zależność od Plauta okazuje też wreszcie i komedia La tuteur dupé (z r. 1765), której autorem jest Cailhava. Co prawda sztuka różni się znacznie od Żołnierza Plautowskiego, z którego Cailhava — jak sam zapewnia — postanowił usunąć „wszystkie błędy”.

Również i narody germańskie okazują wpływy rzymskiego Żołnierza. I tak „duński Plautus”, L. Holberg (1684–1754), sam przyznaje, że swą sztukę Jucob von Tyboe, eller den stortalende Soldat oparł głównie na komedii Plautowskiej. Sztukę tę kilkakrotnie przekładają Niemcy (Bramarbas oder der grosssprecherische Offizier), chociaż już wcześniej mają własne opracowania, jako to Comoedia HIDBELEPIHAL: Von Vincentio Ladislao, Sacrapa von Mantua Kempffern zu Ross und Fuess weilandt des edlen vnd ehrnvesten, auch mannhafften und streitbaren Barbarossä Bellicosi von Mantua itd., dzieło księcia Henryka Juliusza Brunszwickiego (z r. 1594) i zwłaszcza wspaniały, osnuty na tle wojny trzydziestoletniej utwór A. Gryphiusa (1616–1664) pt. Horribilicribrifax, w którym występują aż dwie postaci dzikich kapitanów: „Don Daradiridatumtarides Windbrecher von Tausend Mord auff N. N. N. Erbherr in und zu Windloch” i „Don Horribilicribrifax von Donnerkeil auf Wusthausen”. Wreszcie i Reinhold Lenz pisze w r. 1772 zależną ściśle od Plauta sztukę Der grossprahlerische Offizier, którą później przerabia pt. Die Entführungen, modernizując w niej za radą Goethego całą fabułę, podobnie jak to robili już dawniej i Baïf, i Ciekliński.

Poza tymi sztukami, których całe fabuły przeważnie opierają się na Żołnierzu Plautowskim, niezliczona jest w literaturach europejskich liczba „żołnierzy”, stanowiących potomstwo nieodrodne Plautowskiego Pyrgopolinicesa i nieodzowną zwykle figurę każdej prawie sztuki w pewnym okresie, i to nieraz nawet bez względu na treść danej komedii. Tak np. sztuki włoskie, czy to z zakresu tzw. commedia dell'arte (od samych jej początków), czy to tzw. commedia erudita (aż do Goldoniego i jego „kapitanów”: Don Garcia, Giacinto, Lelio) pełne są tych wojowników-samochwałów czy „hiszpańskich kapitanów”, takich jak: Capitan Cordone, Bizzarro, Cacciadiavolo, Rodomonte, Fracassa, Dragoleone, Trasilogo, Spezzaferro, Spezzamonti, Tagliacantoni, Scaramuccio, Malagamba, Cocodrillo, Rinoceronte, Spavento della Valle Infernale, Escobombardon della Papitonda i wielu innych, którzy wszyscy wraz ze swymi „mówiącymi” i buńczucznymi imionami są przeważnie tylko przejaskrawionymi odbiciami postaci Plautowskiej, nieraz już w dość odległych refleksach. Te figury przeszły rychło do współczesnej i późniejszej komedii hiszpańskiej, portugalskiej i francuskiej, w której występują pod imionami takimi jak: Gargullo, Annibal de Rhodes, Montalvão, Matamoros, Sangre y Fuego, Captaine Rodomonte, Bourbouffle, Fanfaron, Chasteaufort i in.

Świetne inkarnacje Pyrgopolinicesa ma literatura angielska, i to od bardzo dawna, gdyż już tzw. pierwsza angielska komedia, Ralph Roister Doister (z r. 1566) Mikołaja Udalla okazuje wyraźną zależność od Plauta tak w stylu, jak i w swych głównych typach: żołnierza (Ralph Roister Doister) i pieczeniarza (Merygreek). Jeśli zaś Abraham Fraunce w łacińskiej swej komedii pt. Victoria, tłumaczonej z włoskiego, do postaci żołnierza Frangipetry dodaje jeszcze Pyrgopolinicesa i Terrepontogonusa, to są to niewątpliwie Plautowskie figury z Kurkuliona (Therapontigonus) i z Żołnierza. Z późniejszej epoki wystarczy wspomnieć Falstaffa Szekspirowskiego, którego najnowsza nauka angielska uważa przecież za typowego żołnierza-samochwała w stylu plautowskim, dalej dwie charakterystyczne figury z obu bliźniaczych komedii Ben Jonsona: Captain Bobadyll (z Every Man in his humour) i Puntarvolo („a vain glorious knight” z Every Man out his humour) i wreszcie postaci takie jak „Captain Bessus” Beaumota i Fletchera lub „Captain Bluffe” Williama Congreve.

I w najnowszych zresztą europejskich komediach i farsach żyje po dziś dzień jeszcze postać pewnego siebie, a niezbyt mądrego oficera, wielkiego zdobywcy, jeśli nie miast i grodów warownych, to… serc niewieścich, względnie, pokrewna, a równie zwykle „przeszarżowana” figura „donżuana-samochwała”, np. wspaniały hr. Zakuskin w Świętym gaju G. de Caillaveta i R. de Flersa.

W literaturze polskiej [63] — o ile to stwierdzić można na podstawie dotychczasowych badań — nie ma sztuki, która by w całości opierała się na Samochwale Plautowskim, ale już w intermediach naszych znajdują się postaci tchórzów-samochwałów, takich jak np. Nażyński i Odrzycki w zbadanym przez Potemkowską dialogu Pro Bacchanalibus (w niewydanym rękopisie Bibl. Jag. 3526).

Z tejże samej sławnej rodziny Alazonów, co Plautowski Pyrgopolinices, pochodzi i nasz Albertus. Przedstawiają go, oprócz Komedii rybałtowskiej (1615), sztuki takie, jak np. Wyprawa Albertusa na wojnę (z r. 1590), Albertus z wojny (1596), Albertus rotmistrz (1640) i in. Śmieszność Albertusa, typowego rybałta [64] czy sprytnego półchłopa polega głównie na kontraście między przesadnym jego rynsztunkiem wojennym, a ciągłym wykręcaniem się od walki. Stały teatr na dworze Władysława IV, istniejący od r. 1637, wystawiał prócz oper i baletów także jakieś komedie, zwane commedie zannesche, czyli po prostu sztuki z repertuaru komedii dell'arte, która, jak wiadomo, okazuje wielką zależność od motywów komedii rzymskiej i Plautowskiej. Najczęstsze zaś na scenie Władysławowskiej były typy: głupiego a kochliwego staruszka Pantalone i samochwałów takich jak kapitan Fracassa, Spavento, Scaramuccio.

Toteż i współcześni zestawiali te typy z Plautowskimi, jak to wskazuje w jednej ze swych satyr Opaliński, obeznany najwidoczniej nieźle z Plautem i Terencjuszem:

Na pełnych próżnej chwały i o sobie rozumienia:

Mym zdaniem nie masz większych nad takowych błaznów,

Co się to wszystko chwalą z swych doskonałości

I co o sobie siła trzymają, a w rzeczy

Nie masz kim brząknąć, jako stara powieść niesie.

Regiment będzie w ręku trzciniany, chód prawy

Bociani, a nie pytaj, aby miał gdzie w wojskach

Nie rzkąc [65] regimentować [66], ale ani postać [67].

Czy nie godni tacy być reprezentowani

Na komedyjach jako Miles Gloriosus

U Plauta albo dawny Thraso, albo tym to

Podobny, jakich włoskie sceny wystawiają.

Kiedy zechcesz wysmażyć z ichże postawy,

Nie wydostaniesz nic, choćbyś był z przedniejszych

Chemików polityckich. Postawy w nich siła,

A wątku nic. Słów wiele, a rzeczy o kość.

(Sat. IV. 4)

I w komedii jezuickiej nie brak „bohaterów”, przechwalających się zupełnie tak, jak Plautowscy żołnierze, np. w sztuce Leve opum pondus, granej w r. 1722/3 w kolegium kaliskim:

MILES IV

Mości panie bracie, jam po pas brodził w posoce bisurmańskiej [68]. Vivat kawaleria!

MILES V

Ja jednego mego pałasza zamachem 160 głów i pół położyłem na placu!

MILES VI

U mnie, mości panowie, 50 karawanów demeszami [69] tureckimi napakowanych dyszy!

U Bohomolca mamy dwóch samochwałów, którymi są: „Markiz de Kuraż” z Chełpliwca (pochodzący, zdaje się, poprzez Goldoniego od Thrasona Terencjuszowskiego) i „Robert” z Junaka.

W innych komediach tego okresu zaliczyć tu należy takie postaci, jak „Burzywoj, burda zajazdowiec, lecz niemężny” z Sarmatyzmu Zabłockiego, „Bitnicki” i „Oblężnicki” z Rycerza zakochanego Gurskiego, „Kłótnicki” ze sługą „Burdeckim” z Junaka Mycielskiego, które to postaci przeważnie obok tradycyjnych, klasycznych cech samochwałów, okazują rysy rodzime, narodowe. Wszędzie tu oczywiście wzory pośrednie są możliwe, a nawet bardzo prawdopodobne.

Do potomków rodziny Pyrgopolinicesa należy wreszcie Hektor Kasper Morderski z Wychowanki Fredry, a zwłaszcza Papkin z Zemsty. Nie jest rzeczą pewną, czy istotnie cała intryga Zemsty opiera się na fabule Żołnierza Plautowskiego [70], ale śmiało rzec można, że intryga ta (jakkolwiek oparta na zdarzeniu rzeczywistym) w ujęciu sztuki ma nadzwyczaj mało prawdopodobieństwa [71], a ze względu na swą treść, raczej poważną, miejscami nawet wzniosłą, czy sentymentalną, dałaby raczej sztukę typu nudnej comédie larmoyante[72], gdyby nie postać Papkina, którego Fredro wprowadził zupełnie świadomie jako postać rozweselającą, jako urzędowego śmieszka czy błazna, na wzór rozmaitych maschere [73] w włoskich komediach. Ale też ten nie byle jaki błazen, ten „lew północy, rotmistrz sławny i kawaler” opanował po prostu całą sztukę, która stała się właściwie jak gdyby tłem dla jego występów. Z marnej „figurki”, jak go pierwotnie określał sam Fredro, stał się w ostatecznej redakcji najefektowniejszą postacią całej komedii, i nadając po prostu ton, styl i nastrój większości wszystkich scen, zadecydował — on właśnie — o głównych wartościach komicznych Zemsty.

Prawda, że na postać tę złożyły się oprócz rysów żołnierza także pewne rysy „i Arlekina z komedii włoskiej, i błazna z dramatu hiszpańskiego, i totumfackiego pieczeniarza z dawnych pańskich dworów”, ale „na czoło wysuwa się” właśnie ów „zakrój i ton żołnierza-samochwała”, i tu są szczególnie wyraźne te cechy, które żywcem przypominają nam Plauta. Wystarczy przypomnieć to natrętne przechwalanie się zmyślonymi przewagami wojennymi, czyli cały ten „zapał zgrozo-krwawy” — by użyć słów Fredrowskich — którym tak jaskrawo charakteryzuje się również Plautowski Pyrgopolinices (choćby zaraz w pierwszej scenie), gdy w istocie jeden i drugi bohater jest mocno tchórzem podszyty — lub tę pewność rzekomego powodzenia u płci pięknej, przy czym powtarzają się te same niemal przechwałki i „narzekania”:

PAPKIN

Giną za mną te kobiety…

Bo ja szczęście mam szalone:

Tylko spojrzę, każda moja…

(I. 2. 111, 185–186)

A to plaga, Boska kara:

Do mnie młoda, do mnie stara.

Jeszcze zerka… czy szalona!

(I. 4. 268 i n.)

A u Plauta:

CHŁOPIEC

(o Pyrgopolinicesie)

…gacha, butnego z „urody”,

Co myśli, że się wszystkie w nim durzą kobiety,

Która tylko go ujrzy!

(w. 1607 i n.)

PYRGOPOLINICES

wzdycha

Zbytnie to nieszczęście,

Gdy człek jest zbytnio piękny —

ARTOTROGUS

wzdycha jeszcze głębiej

Ach tak, rzeczywiście.

Natrętne są ci one: proszą, dręczą, jęczą,

Byś pozwolił się widzieć, proszą cię do siebie,

Że ty nawet nie możesz swym sprawom się oddać!

(w. 69 i n., por. w. 1239 i n.)

Nawet i niektóre cechy zewnętrzne są wspólne między Papkinem a Pyrgopolinicesem. Jeśli Papkin mówi:

Mina tęga, włos w pierścienie,

Głowa w górę — a wejrzenie!

Niech truchleje płeć zdradziecka!

(II. 2. w. 105 i n.)

to brzmi to, jak gdyby parafraza Plautowskich słów:

ARTOTROGUS

do Pyrgopolinicesa

Toteż wszystkie się w tobie kochają kobiety —

I to nie bez słuszności, jako żeś tak piękny —

Jak i te, co mnie wczoraj za płaszcz mój łapały —

PYRGOPOLINICES

z ożywieniem

No? No? Cóż ci mówiły?

ARTOTROGUS

Ano tak pytały:

„Czy to”, mówi, „Achilles?” — „Nie, brat” — odpowiadam.

A wtedy tamta druga: „Ależ on jest piękny”,

Powiada, „i szykowny, patrz, jak śliczne loki!”[74]

(w. 58 i n.)

Papkinowska wreszcie „Artemiza”, o której pan jej mówi:

Bo jak zwącha moje ramię,

Czart ją chyba zdzierży w mierze!

(IV. 2. w. 68 i n.)

jest tak samo uosobiona jak szabla Pyrgopolinicesa:

Chciałbym bowiem pocieszyć tę moją szablicę,

By mi tu nie sklamrzyła [75] ani się nie gryzła,

Że ją noszę ze sobą tak dawno bezczynną,

Gdy się ona aż pali do siekanki z wroga!

(w. 5 i n.)

Jest jednak wielce prawdopodobne, że te (i inne jeszcze) cechy [76] doszły do Fredry od Plauta nie drogą bezpośrednią, ale przez lekturę komedii włoskich i francuskich, w których te rysy, wraz z całą postacią żołnierza-samochwała niewątpliwie od Plauta pochodzące, stały się konwencjonalnymi i prawie nieodzownymi. Dlatego to możliwe są zestawienia postaci Papkina z analogicznymi włoskimi lub francuskimi kreacjami, takimi jak kapitanowie Goldoniego lub Markiz z Gracza Regnarda.[77]

Ale Papkin ma jeszcze inne rysy, których nie ma ani Pyrgopolinices, ani żaden inny żołnierz-samochwał z grecko-rzymskiej komedii, jako to stale niezaspokojony apetyt, zachłanność na pieniądze i wysługiwanie się panom, które to cechy stanowią mniej więcej charakterystykę innych typów, a mianowicie pieczeniarzy klasycznych, choćby takich jak Artotrogus z Żołnierza. Złączenie tych dwojakich cech w jednej postaci Papkina tłumaczyłoby się najlepiej w ten sposób, że Fredro zespolił w jedną osobę dwie, w komediach najczęściej razem występujące postaci: żołnierza-samochwała i jego nieodstępnego towarzysza, pieczeniarza, do czego mógł wziąć asumpt [78] właśnie z pierwszej sceny Żołnierza samochwała. Taką samą zresztą kombinacją rysów samochwała i pieczeniarza jest wspomniany wyżej „Burzywoj” Zabłockiego.

Wspomnieć nareszcie wypada, że i poza Europą odnajdują się pewne analogie do sztuki Plautowskiej, bo zupełnie podobny motyw jak w pierwszej zwłaszcza części Żołnierza znajduje się w jednej noweli z Tysiąca i jednej nocy, a mianowicie w opowiadaniu „o garbarzu (inna wersja: o złotniku), jego żonie i żołnierzu”; spotykamy tu ten sam pomysł przebicia ściany, potajemnego przejścia, którym schodzi się żona garbarza z żołnierzem, jako też ten sam, co u Plauta, motyw rzekomej bliźniej siostry, w którą silnie wierzy poczciwy garbarz, chociaż na własne oczy widzi swą żonę u owego żołnierza. Tak samo bowiem jak Plautowska Filokomazjum i ona umie szybko przebiegać z jednego mieszkania do drugiego. O ile chodzi o wyjaśnienie zachodzących tutaj związków, to może tu być mowa oczywiście tylko o greckim pierwowzorze Plauta i są tu dwie możliwości: albo mamy do czynienia z jakąś starszą nowelą grecką, która dostała się na Wschód razem z armią Aleksandra Wielkiego, albo — co może prawdopodobniejsze — jest to opowiadanie wyrosłe na tle awanturniczego życia żołnierzy i oficerów z wojennej epoki hellenistycznej, które dostało się do komedii wraz z całym typem Alazona-żołnierza i, wraz z komedią roznoszone po całym świecie przez wędrowne trupy aktorskie, dotarło aż na Wschód do nowel arabskich, stanowiących zbiór Tysiąca i jednej nocy.

Pierwsze (i jedyne dotychczas) wydanie Żołnierza w Polsce pochodzi dopiero z początku wieku XIX, z okresu mickiewiczowskiego, a to dzięki opracowaniu Jana Stanisława Hryniewicza, ucznia i następcy słynnego Groddecka, pt.: Miles Gloriosus e rec. Ben. Fr. Schmiederi, Vilnae (Zawadzki) 1823.

Pierwszy zaś znany polski przekład sztuki Plautowskiej pt. Żołnierz-Samochwał zawdzięczamy wybitnemu profesorowi filologii klasycznej w b. Szkole Głównej, a później w Uniw. Warsz., Janowi Wolframowi (1824–1870), wydany przez P. Chmielowskiego w Warszawie w r. 1891 wraz z Bliźniętami. Te same dwie sztuki przełożył również Zygmunt Węclewski pod tytułami Junak i Bliźniacy, ale pozostały one w rękopisie.

Przekład niniejszy opiera się na tych samych zasadach, co wydane poprzednio, tj. Bracia (Bibl. Nar. wyd. 2, Ser. II, Nr 33, Wstęp, s. 46) i Kupiec (tamże, Nr 46, Wstęp, s. 23).

Bibliografia

Wydania

T. M. Plauti Comoediae, ed. Goetz-Schoell, Lipsiae (Teubrier), I–VII, 1892–1896; ed. Friedr. Leo, Berolini (Weidmann), I–II, 1895–1896; ed. W. M. Lindsay, Oxonii (Oxford), I–II, 1903–1910 [=Li.]. — Z komentarzem: ed. I. L. Ussing, I–V, Hauniae (Kopenhaga) 1875–1887 (Miles Gloriosus w tomie IV, 1, z r. 1882); komentarz łaciński Ussinga stanowi podstawę wszystkich późniejszych [= Uss.]; Ausgewãhlte Komödien des T. Maccius Plautus, für den Schulgebrauch erklãrt von Julius Brix, Viertes Baãndchen: Miles Gloriosus, Dritte Auflage bearbeitet von Max Niemeyer, Leipzig–Berlin 1901 [=Niem.]. Plaute, Tome IV… par A. Ernout, Paris 1936, Les Belles Lettres.

Prace pomocnicze

K. Morawski, Historia literatury rzymskiej za Rzeczypospolitej, Kraków 1909.

K. Morawski, Zarys literatury rzymskiej, Kraków 1922.

W. Y. Sellar, The Roman Poets of the Republic, wyd. III, Oxford 1905.

F. Leo, Geschichte der römischen Literatur, I, Berlin 1913.

M. Schanz, Geschichte der römischen Literatur, I, wyd. IV, Hosius, München 1927.

W. S. Teuffels, Geschichte der römischen Literatur, wyd. VI, Kroll und Skutsch, Leipzig–Berlin 1916.

F. Leo, Plautinische Forachungen, wyd. II, Berlin 1912.

G. Michaut, Histoire de la Comédie Romaine, Sur les tréteaux latins, Paris 1912.

G. Michaut, Histoire de la Comédie Romaine, Plaute I–II, Paris 1920.

100

E. Frãnkel, Plautinisches im Plautus („Philologische Untersuchungen” 28), Berlin 1922.

101

G. Przychocki, Plautus, Kraków 1925 („Z historii i literatury”, nr 26, Krak. Sp. Wyd.).

102

T. M. Plautus, Bracia, tł. i oprac. G. Przychocki, Kraków (Bibl. Nar. Ser. II, Nr 33).

103

T. M. Plautus, Kupiec, tł. i oprac. G. Przychocki, Kraków (Bibl. Nar. Ser. II, Nr 46).

104

K. von Reinhardtstoettner, Plautus, Spãtere Bearbeitungen plautinischer Lustspiele, Leipzig 1886.

105

G. A. Galzigna, Fino a che punto i commediografi del Rinascimento abbiano imitato Plauto e Terenzio I–II, Capodistria 1899–1900.

106

C. C. Coulter, The Plautine Tradition in Shakespeare, „The Journal of English and Germanic Philology”, XVIII (1919), s. 66–83.

107

T. Sinko, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, Kraków 1918.

108

W. Folkierski, Fredro a Francja, Kraków 1925.

109

G. Przychocki, Papkin i Pyrgopolinices, „Pamiętnik Literacki”, XXV (1918), s. 276–280.

110

E. Kucharski, Fredro a komedia obca, stosunek do komedii włoskiej, Kraków 1921 („Z historii i literatury”, nr 5, Krak. Sp. Wyd.).

111

A. Fredro, Zemsta, oprac. E. Kucharski, Kraków (Bibl. Nar. Ser. I, Nr 32).

112

Przekład opiera się na tekście wydania Lindsay'a. Odstępstwa zaznaczone są w uwagach, z podaniem źródła.

Żołnierz samochwał

OSOBY

Pyrgopolinices[79], wzbogacony na wojnie żołnierz
Artotrogus[80], jego pieczeniarz
Palestrio, Sceledrus, jego niewolnicy
Periplektomenus, obywatel efeski
Pleusikles, młodzieniec ateński
Filokomazjum[81], jego kochanka
Lurcjo, chłopiec do posług z domu Pyrgopolinicesa
Chłopiec bez imienia z domu Pyrgopolinicesa
Akroteleutium, hetera [82]
Milfidippa, jej służąca
Kario[83], kucharz Periplektomenusa
Giermkowie żołnierza, Niewolnicy, Niewolnice, Pachołkowie.

Rzecz dzieje się w Efezie, na ulicy przed dwoma przytykającymi do siebie domami Pyrgopolinicesa i Periplektomenusa. Dom Periplektomenusa po prawej stronie (od widza). Po bokach sceny prowadzą szersze ulice, z lewej strony ku portowi, z prawej ku rynkowi. Przed domem Periplektomenusa ołtarz Diany Efeskiej.

AKT PIERWSZY [84]

Pyrgopolinices, Artotrogus.

Pyrgopolinices wychodzi z domu swego z giermkami, dźwigającymi tarczę, zbroję itd., za nimi idzie Artotrogus.

PYRGOPOLINICES

Żołnierz, PróżnośćPatrzcie, by mi mój puklerz [85] był jeszcze jaśniejszy,

Niżli bywa blask słońca przy jasnej pogodzie,

115

Żeby w razie potrzeby, gdy przyjdzie do walki,

Zaćmił wrogom ich oczy, kiedy staną w szyku!

Chciałbym bowiem pocieszyć tę moją szablicę,

By mi tu nie sklamrzyła [86], ani się nie gryzła,

Że ją noszę ze sobą tak dawno bezczynną,

120

Gdy się ona aż pali do siekanki z wroga!

PochlebstwoAle gdzie ten Artotrog?

ARTOTROGUS

podbiega w ukłonach

Stoi obok męża

Dzielnego i szczęsnego — królewskiej urody,

A przy tym wojownika: Mars [87] by nie śmiał pisnąć,

125

Co dopiero porównać swych przewag z twoimi!

PYRGOPOLINICES

A ten — — com go ocalił na

namyślając się

polach — — Wołkowych [88],

Gdzie sam Bombomachides-Klutomestorides-

Archides [89], wnuk Neptuna [90], był wodzem najwyższym?

ARTOTROGUS

130

PochlebstwoPamiętam. Mówisz o tym, co był w złotej zbroi,

Coś to jego legiony rozprószył dmuchnięciem,

Jak wiatr liści gromadę lub słomę na strzesze!

PYRGOPOLINICES

To dalibóg nic jeszcze.

ARTOTROGUS

Nic jeszcze, dalibóg,

135

Wobec tego, co powiem —

odchodząc na stronę, do widzów

— a czegoś ty wcale

Nie zrobił. — Jeśli kto z was widział kiedykolwiek

Większego niż on kłamcę albo samochwała,

ARTOTROGUS

Ba, gdyby z wysiłkiem,

Przez skórę, przez wnętrzności, przez pysk by słoniowi

150

Było [92] ramię przelazło!

PYRGOPOLINICES

No, już dosyć tego.

ARTOTROGUS

w strachu, że Pyrgopolinices zacznie sam opowiadać

Bo naprawdę, że nawet już i nie ma po co,

Byś ty mnie rozpowiadał: ja znam twe przewagi!

na stronie do widzów

Wszystkich nieszczęść przyczyną jest ten brzuch: słuchami [93]

155

Słuchać trzeba, by zębom nie przyszło ząbkować —

I zawsze przytakiwać, cokolwiek on skłamie.

PYRGOPOLINICES

Co to chciałem powiedzieć — —

ARTOTROGUS

Już wiem, co chcesz mówić:

Tak to było, pamiętam.

PYRGOPOLINICES

A nic nie notowałem, ja i tak pamiętam.

PYRGOPOLINICES

Świetna pamięć, dalibóg!

ARTOTROGUS

To dzięki wyżerce!

PYRGOPOLINICES

Jeśli będzie tak dalej, to stale jeść będziesz

I dopuszczę cię zawsze do mojego stołu.

ARTOTROGUS

180

A co w tej Kapadocji [97], gdziebyś jednym cięciem —

Gdyby nie był miecz tępy — ściął był pięćset ludzi?

PYRGOPOLINICES

At — marne piechociarki — życiem [98] im darował.

ARTOTROGUS

A cóż ci mówić o tym, o czym wszyscy wiedzą,

Żeś ty jeden na ziemi Pyrgopolinices

185

W urodzie, w męstwie, w czynach najniezwyciężeńszy?[99]

Toteż wszystkie się w tobie kochają kobiety —

I to nie bez słuszności, jako żeś tak piękny —

Jak i te, co mnie wczoraj za płaszcz mój łapały —

PochlebstwoPYRGOPOLINICES

z ożywieniem

No? no? Cóż ci mówiły?

ARTOTROGUS

190

Ano tak pytały:

„Czy to”, mówi, „Achilles?” — „Nie, brat” — odpowiadam.

A wtedy tamta druga: „Ależ on jest piękny”

Powiada, „i szykowny, patrz, jak śliczne loki,

Ach, jakież są szczęśliwe, te, co z nim sypiają!”

PYRGOPOLINICES

195

Naprawdę tak mówiły?

ARTOTROGUS

Jak to, toż mnie obie

Na wszystko zaklinały, bym cię przeprowadził

Przed nimi jak w paradzie?[100]

PYRGOPOLINICES

wzdycha

Zbytnie to nieszczęście,

200

Gdy człek jest zbytnio piękny —

ARTOTROGUS

wzdycha jeszcze głębiej

Ach tak, rzeczywiście.

Natrętne są ci one: proszą, dręczą, jęczą,

Byś pozwolił się widzieć, proszą cię do siebie,

Że ty nawet nie możesz swym sprawom się oddać.

PYRGOPOLINICES

205

Zdaje się, że to czas już udać się na rynek,

By, com ich tutaj wczoraj wpisał do tabliczek,

Żołdakom, żołd wypłacić [101]. Bo mnie król Seleukos [102]

Ogromnie o to prosił, by mu zebrać ludzi

I zaciągnąć. Dziś tedy [103] rzecz sprawię [104] królowi.

ARTOTROGUS

210

Więc bierzmy się do tego.

PYRGOPOLINICES

Chodźcie, towarzysze.

Odchodzą wszyscy w stronę rynku.

AKT DRUGI

PALESTRIO

do widzów

Ja jestem tak łaskawy, że treść sztuki podam [105],

Jeżeli wasza łaska, żeby jej wysłuchać —

Kto jednak słuchać nie chce, niech wstaje i — za drzwi,

215

By miał gdzie usiąść taki, który słuchać zechce!

Teraz sztuki, dla której wy tutaj siedzicie

W tym miejscu krotochwilnym [106], sztuki, którą mamy

Zagrać tutaj przed wami, treść podam i tytuł:

Alazon[107] się po grecku zowie ta komedia,

220

My na to po łacinie Samochwał mówimy.

To miasto to jest Efez [108]. Mój pan to ten żołnierz,

Co stąd poszedł na rynek, samochwał, bezczelny,

Świntuch [109], pełen kłamstw różnych i gach [110] pierwszej klasy

Wszystkie, mówi, kobiety wprost lecą na niego.

225

Lecz gdzie pójdzie, dla wszystkich jest czczym pośmiewiskiem,

Tak, że tutaj hetery, mizdrząc się do niego [111],

Przeważnie łażą potem z krzywymi gębami.

Bo ja tutaj niedawno jestem jego sługą

I chcę, byście wiedzieli, jak się tu dostałem

230

Do niego w służbę, stamtąd, gdzie pierwej służyłem.

Uważajcie, bo teraz przystąpię do treści:

Miałem pana w Atenach, młodego, zacnego;

On tam kochał heterę, czystej krwi Atenkę [112],

A ona jego również: to miłość najlepsza.

235

Jego raz do Naupaktu [113] wysłano z urzędu

W jakiejś sprawie Dostojnej Rzeczypospolitej [114].

Trafem wtedy ten żołnierz przyjeżdża do Aten

I przyczepia się do tej przyjaciółki pana.

Zaczął się podlizywać nasamprzód jej matce

240

Podarkami i winem, i sutym jedzeniem:

Zrobił się zaufanym u tej stręczycielki,

A skoro mu się tylko zdarzyła sposobność,

Wywiódł w pole rajfurkę [115] (matkę tej kobiety,

W której pan mój się kochał) i bez wiedzy matki

245

Córkę w okręt wpakował, i chociaż nie chciała,

Przemocą ją tu z sobą przywiózł do Efezu.

Ja, skoro tylko słyszę, że pańską kochankę

Gdzieś z Aten przewieziono — w mig, na łeb, na szyję

Okręt sobie szykuję, siadam, do Naupaktu,

250

Chcąc o tym donieść panu. Lecz skorośmy tylko

Na pełne morze wyszli — tego chciały bogi —

Statek, którym jechałem, zbóje porywają.

Pierwej diabli mnie wzięli, zanim tam przybyłem,

Gdziem się wybrał do pana. Ten, który mnie zajął,

255

Dał mnie tu w podarunku temu żołnierzowi;

A skoro mnie sprowadził do swojego domu,

Patrzę: pańska kochanka, co była w Atenach!

Ta, gdy mnie zobaczyła, daje mi znak okiem,

Bym do niej nic nie mówił; potem, przy okazji

260

Skarży mi się kobieta na swoje nieszczęścia:

Do Aten pragnie uciec, mówi, z tego domu;

Że kocha mego pana — niby tego z Aten —

I że nie ma człowieka, który by jej gorzej [116]

Był wstrętny niż ten żołnierz. Ja, skorom jej myśli

265

Poznał, wziąłem tabliczki, napisałem, skrycie

Kupcowim [117] dał pewnemu, ażeby je oddał

Panu memu w Atenach, temu co ją kochał,

Ażeby tutaj przybył. Ten listu posłuchał,

Bo i przybył, i tutaj w sąsiedztwie zamieszkał

270

U miłego staruszka, który z jego ojcem

Był w zażyłej przyjaźni. Ten zakochanemu

Gościowi swemu sprzyja, czynem nas i radą

Zachęca i wspomaga. Toteż ja w tym domu

Ogromne machinacje po to wyczyniłem,

275

Żeby para kochanków mogła się spotykać.

Bo niby jeden pokój, co go żołnierz oddał [118]

Kobiecie na jej własny, wyłączny użytek,

To ja tu w tym pokoju ścianę przewierciłem,

By ona mogła tutaj od siebie przechodzić,

280

I to z wiedzą starego: on sam dał ten pomysł.

Bo ten mój współniewolnik, co go żołnierz przydał

Na stróża tej kobiecie, nie jest bardzo mądry:

My mu sprytnym podstępem, sztucznymi sztuczkami

Bielmo rzucim na oczy i tak go sprawimy [119],

285

Że nawet gdy coś ujrzy, to tego nie ujrzy!

Lecz wy się nie pomylcie [120]: ta bowiem kobieta

Pod dwiema postaciami będzie tu wychodzić

I z tych drzwi, i z tych tutaj. To będzie ta sama,

Lecz będzie tak udawać, że jest całkiem inna.

290

W ten sposób się wystrychnie na dudka jej stróża.

Lecz drzwi skrzypły [121] w sąsiedztwie u tego staruszka.

Sam wychodzi: to właśnie ten miły staruszek.

Periplektomenus, Palestrio.

PERIPLEKTOMENUS

wychodzi, krzycząc we drzwiach na służbę

No! Jeżeli wy od dziś dnia każdemu obcemu,

Kogo tylko tu ujrzycie na dachu, w mym domu,

295

Nie strzaskacie kości w nogach, to wam wasze boki [122]

Tak wyprawię, że już będą same jak rzemienie!

A więc ja już nawet przy tym mam świadków w sąsiadach,

Co się u mnie w domu dzieje? By mi zaglądali

Tu do środka, przez impluvium [123]? Otóż teraz wszystkim

300

Uroczyście zapowiadam: jeżeli ujrzycie

Kogokolwiek od żołnierza w mym domu, na dachu,

Prócz jednego Palestriona — strącić tu na drogę!

Choćby gadał, że tu ściga kurę czy gołębia,

Albo małpę — to wam mówię: już po was, jeżeli

305

Na śmierć go nie zatłuczecie! A nawet, ażeby

Już nie mogli potem łamać „prawa o grze w kostki”[124],

Patrzcie, by mi już bez kostek u siebie hulali!

PALESTRIO

Coś tu od nas nabroili, o ile ja słyszę,

Tak ten stary kości łamać każe mym kolegom.

310

Ale mnie wyłączył z tego — co mi tam o innych!

Więc zagadam.

PERIPLEKTOMENUS

PERIPLEKTOMENUS

W tej chwili

Ktoś tam z waszych ludzi, z dachu, przez nasze impluvium

325

Widział, jak się całowali, tu u nas, ten przybysz

I Filokomazjum.

PALESTRIO

Któż to, kto ich widział?

PERIPLEKTOMENUS

Gdym wychodził, była.

PALESTRIO

Idźże, powiedz, niech tu przejdzie czym prędzej — by w domu

340

Ją tu u nas zobaczyli. Chyba że chce tego,

Byśmy wszyscy niewolnicy przez to jej kochanie

Za najbliższych towarzyszy krzyże otrzymali![127]

PERIPLEKTOMENUS

Już mówiłem. Chcesz co więcej?

PALESTRIO

Chcę. To jej zapowiedz,

345

MizoginiaNiechże na krok nie odstąpi natury kobiecej [128]

I niech stale ich naukom i sztukom hołduje!

PERIPLEKTOMENUS

W jaki sposób?

PALESTRIO

Kobieta, KłamstwoAby tego, który ją zobaczy,

Przekonała swym gadaniem, że jej nie zobaczył.

350

Choćby ją sto razy widział, to jednak niech przeczy.

Toć [129] ma na to usta, język, zdradliwość, przewrotność.

Gdy ją kto do muru przyprze — to niech go odeprze

Swą przysięgą na swój sposób: ma przecież pod ręką [130]

Fałsz w swej mowie, fałsz w swych czynach, fałsz nawet w przysiędze.

355

Ma pod ręką swe podstępy, pieszczoty, podejścia.

Bo kobieta, co jest chytra, ta nigdy nie prosi

Ogrodnika o przyprawy: ma przecież pod ręką

Ogród cały z przyprawami — do wszystkich swych szelmostw!

PERIPLEKTOMENUS

Jeśli jest tu, to jej powiem. Lecz nad czym, Palestrio,

360

Tak głębokoś się zamyślił?

PALESTRIO

Bądźże chwilę cicho,

Aż me plany w głowie zbiorę i aż się namyślę,

Co tu zrobić, jaki podstęp na złego kolegę,

Który widział ją w uściskach. — By to, co on widział,

365

Stało się czymś niewidzianym.

PERIPLEKTOMENUS

Namyślaj się tedy,

A ja tu odstąpię na bok.

Usuwa się na bok, ciągle obserwując Palestriona i jego mimikę

Popatrzcie no tylko [131],

Jaką pozę on tu przybrał: czoło zmarszczył, myśli,

370

W piersi puka się palcami, jakby chciał wywołać

Z środka na wierzch swoje serce. Teraz się odwraca:

Lewą ręką się podpiera od lewego boku,

Prawą liczy coś na palcach. W bok prawy się palnął [132]!

Tak gwałtownie! Najwidoczniej plan mu się nie składa.

375

Teraz znów palcami trzasnął: myślami pracuje;

Raz wraz pozę swą odmienia — patrz, znów głową kręci:

I to mu się nie podoba, co teraz wynalazł.

Choć cokolwiek nam tu poda, nie poda surowo,

Lecz przegotowane świetnie [133]. Teraz znów „buduje”:[134]

380

Brodę podparł jak kolumnę. — Precz, precz z tym widokiem!

Nie, dalibóg, ta budowa mnie się nie podoba.

Bo poecie tak rzymskiemu [135], słyszę, pysk podparto,

I dwaj stróże go pilnują cięgiem, dniem i nocą! —

Brawo! Co za szyk w tej pozie [136]: „Niewolnik z Komedii”!

385

On tu dziś nie spocznie pierwej, zanim nie dokona

Swych zamierzeń. — Już ma, myślę!

Gdy Palestrio zakamieniał w ostatniej pozie, głęboko zamyślony, Periplektomenus zaniepokojony woła do niego:

Nuże! Pracuj dzielnie,

Czuwaj, nie zasypiaj w pracy — albo może wolisz,

By cię rózgi rozbudziły, różując razami?[137]

szarpie go

390

Hej ty! Czyś się wczoraj upił? Słuchajże, Palestrio!

Słuchaj, mówię. Toż się ocknij! Już świta!

PALESTRIO

jakby półsenny, tak głęboko zamyślony

Już słucham.

PERIPLEKTOMENUS

jeszcze więcej podniecony

Czyż nie widzisz: wróg na karku, grzbiet twój zagrożony![138]

Chwyć się mocy, by tu pomóc [139], spiesz nieopieszale!

395

Gdzieś ich obejdź, gdzieś przez wąwóz przeprowadź twe wojsko,

Otocz zewsząd wraże [140] wojska, naszym przyjdź z odsieczą.

Przetnij wrogom wszelki dowóz, sobie zaś zabezpiecz,

By spokojnie dojść cię mogło i twoich legionów

I jedzenie, i wożenie [141], o to dbaj, to pilne!

400

Znajdź coś, wymyśl, podaj prędko jakiś plan poradny [142],

Żeby to, co tu ktoś ujrzał, było nie ujrzane,

Ale to, co tu się stało, by się nie odstało.[143]

na stronie

Wielką rzecz ten człek poczyna, mocny mur muruje.

do Palestriona

Jeśli weźmiesz rzecz na siebie — ty jeden — tom pewien

Jest skład cały tych podstępów.

PERIPLEKTOMENUS

Ja ci ich nie ruszę.

PALESTRIO

415

Mój pan ma na sobie skórę — ze słonia, nie swoją,

I nie więcej ma rozumu niż — kamień.

PERIPLEKTOMENUS

Wiem o tym.

PodstępPALESTRIO

Teraz więc tak rzecz zaczynam, taki knuję podstęp,

By powiedzieć, że tu z Aten do Filokomazjum

420

Siostra bliźnia [145] i rodzona z kochankiem przybyła,

Tak podobna, jak podobne jest mleko do mleka,

I u ciebie jest w gościnie.

PERIPLEKTOMENUS

Brawo, brawo, świetnie!

Tylko chwalić ten twój pomysł!

PALESTRIO

425

Gdyby zaś niewolnik,

Mój kolega, miał naskarżyć przed panem, żołnierzem,

Że ją widział, jak się tutaj z innym całowała,

To wykażę, że on widział u ciebie tę drugą [146],

Jak ją ściskał i całował jej kochanek.

PERIPLEKTOMENUS

430

Świetnie!

Ja to samo mu odpowiem, gdy mnie żołnierz spyta.

PALESTRIO

Lecz mów, że są przepodobne; I Filokomazjum

Też to trzeba poobjaśniać, by się nie wsypała,

Gdy ją o to żołnierz spyta!

PERIPLEKTOMENUS

435

Strasznie sprytny podstęp.

Ale… gdy on zechce widzieć… obie razem? Wtedy

Co zrobimy?

PALESTRIO

Nic trudnego, toż trzysta powodów

Da się znaleźć: „Nie jest w domu”, „Wyszła gdzieś na spacer”,

440

„Śpi” lub „Jeszcze nie ubrana” — „W kąpieli”, „Coś pije”,

„Je śniadanie”, „Jest zajęta” lub: „Teraz nie może”,

„Nie ma teraz na to czasu” — wiele [147] chcesz wymówek,

Mówić o kochance pana, że ją tutaj widział,

U sąsiada, jak się z jakimś obcym młodzieniaszkiem

Całowała. — Znam tych ludzi: „Zamilczeć nie mogę,

460

Kiedy sam wiem tylko o czym”. A jeśli go znajdę,

Tego, co to wszystko widział, szturm w niego przypuszczę [149].

Wszystko jest przygotowane, a walka zacięta.

Wnet pogrążę tego człeka — jestem całkiem pewny.

A jeśli go tak nie znajdę, to pójdę za węchem,

465

Jak pies gończy, póki lisa nie dojdę za śladem!

Ale nasze drzwi skrzypnęły, muszę głos miarkować,

Bo wychodzi mój kolega: stróż Filokomazjum.

Sceledrus, Palestrio.

SCELEDRUS

wychodzi z domu, mówiąc

Jeślim dziś, dalibóg, przez sen nie chodził po dachu,

To naprawdę wiem, żem widział, jak Filokomazjum,

470

Mego pana przyjaciółka, tutaj do sąsiada

Po nieszczęście swoje przyszła.

PALESTRIO

na stronie

490

Małpę naszą dziś ścigałem tu u nich po dachu —

PALESTRIO

O Sceledrze! Człowiek nicpoń ścigał podłe zwierzę!

SCELEDRUS

A żebyś tak —[151]

PALESTRIO

Nie, ty raczej — kończ, skoroś już zaczął.

SCELEDRUS

Przez impluvium tu w sąsiedztwo spojrzałem przypadkiem:

495

widzę, jak się tam całuje — kto? — Filokomazjum

Idź, pleciesz od rzeczy

I niczego nie widziałeś.

SCELEDRUS

Czy myślisz, żem ślepy?

PALESTRIO

505

O to spytaj się lekarza. Lecz całej tej bajki,

Jeśli bogi są ci miłe, głupio nie poruszaj:

Ściągniesz przez to ciężką biedę na swój łeb i gnaty —

Bo cię czeka smutny koniec — podwójnie — jeżeli

Twoich paplań nie ukrócisz!

SCELEDRUS

510

Podwójnie?

PALESTRIO

Posłuchaj:

Naprzód jeśli ją pomawiasz niesłusznie, toś przepadł;

A znów, jeśli to jest prawda — tyś jej stróż: toś przepadł.[153]

SCELEDRUS

Nie wiem, co się ze mną stanie — lecz wiem, żem to widział.

PALESTRIO

515

Nie przestaniesz, nieszczęśniku?

SCELEDRUS

Cóż ci mam powiedzieć,

Jeśli nie to, com zobaczył? Toć teraz jest jeszcze

Tutaj obok u sąsiada.

PALESTRIO

Co? Nie ma jej w domu?[154]

SCELEDRUS

520

Idź, sam zobacz. Ja już teraz niczego nie żądam,

By na słowo mi ktoś wierzył.

PALESTRIO

No, więc dobrze, idę.

Wchodzi do domu żołnierza.

SCELEDRUS

Zdrada, Mizoginia, SługaJa na ciebie tu zaczekam; zaczaję się przy tym

Na nią, gdy ta jałóweczka stąd będzie powracać

525

Jak z pastwiska do swej stajni. — Lecz co teraz począć?

Żołnierz mi ją pod straż oddał — jeśli o tym powiem,

To już po mnie — — — Lecz też po mnie, jeżeli zamilczę,

A rzecz sama wyjdzie na jaw. Czyż jest coś gorszego,

Zuchwalszego od kobiety? Kiedym ja na dachu,

530

Ona hyc! Z pokoju na dwór! Bezczelność, dalibóg!

Gdyby o tym on posłyszał, żołnierz, to dalibóg,

Cały dom ten by postawił do góry nogami,

A mnie na krzyż! Więc, dalibóg, cokolwiek jest na tym,

Wolę raczej gębę stulić niżli marnie zginąć.

535

Nie ustrzegę przecież takiej, co się sama daje.

PALESTRIO

wychodzi z domu żołnierza

Sceledrusie, Sceledrusie, czyż jest ktoś od ciebie

Bezczelniejszy na tej ziemi? I kto na świat przyszedł

Z większym niż ty gniewem bogów, z większą ich niechęcią?

SCELEDRUS

Co się stało?

PALESTRIO

540

Każże sobie wyłupić te ślepia,

Które widzą, czego nie ma!

SCELEDRUS

Jak to „czego nie ma”?

550

Patrz, Filokomazjum

Jest tu w domu, a tyś gadał, żeś widział w sąsiedztwie,

Jak z kimś drugim się ściskała, jak się całowała?

SCELEDRUS

Dziw, że żywisz się kąkolem: pszenica tak tania![155]

PALESTRIO

Co takiego?

SCELEDRUS

555

Boś krótkowidz.

PALESTRIO

Tyś za to, gałganie,

Nie krótkowidz, ale ślepiec: toż ona tu w domu!

SCELEDRUS

Jak to w domu?

Bo ci łeb rozwalę!

PALESTRIO

Ja ci to, Sceledrze,

Obiecuję, gdy nie zmienisz twych ślepiów i pyska!

Lecz drzwi nasze zaskrzypiały.

SCELEDRUS

obserwuje drzwi domu Periplektomenusa

I że nie masz ni głowy w porządku,

Ni twych oczu?

SCELEDRUS

580

Dobrze.

PALESTRIO

Zatem — twierdzisz, że kochanka

Pańska jest tu u sąsiada?

SCELEDRUS

Nawet ją oskarżam,

Żem ją widział tu w uściskach z kimś obcym.

PALESTRIO

585

Wiesz o tym,

Że tu nie ma od nas przejścia, ża-dne-go?

SCELEDRUS

Wiem o tym.

PALESTRIO

Ni przez balkon, ni przez ogród — chyba przez impluvium.

SCELEDRUS

Wiem.

PALESTRIO

590

Więc tedy, jeśli ona jest w domu i jeśli

Ja to sprawię, że ją ujrzysz, jak wyjdzie tu z domu,

Jesteś wart obfitych kijów?

SCELEDRUS

Jestem.

PALESTRIO

Patrzże dobrze

595

Na te drzwi, by się nie wymkła i stąd tu nie przeszła!

SCELEDRUS

Tak też zrobię.

PALESTRIO

A ja ci ją tu w mig przed dom wypchnę.

Wchodzi do domu żołnierza.

SCELEDRUS

Zrób to tylko.

zwraca się do widzów

— Ja chcę wiedzieć, czym widział, com widział,

600

Czy też on dokaże tego, co mi zapowiada,

Że ona tu jest w tym domu. — Przecież ja mam oczy

Swoje własne i nie myślę znikąd ich pożyczać!

Lecz on wciąż się przy niej kręci, jej się przylizuje,

Jego naprzód do jedzenia wołają — i jemu

605

Naprzód dają zupkę mięsną; jest u nas zaledwie [158]

Ze trzy lata, a nikt inny nie ma u nas lepiej.

Lecz rzecz moja to, co zrobię: tej bramy pilnować.

Tu zastąpię; O, w ten sposób już mnie nikt nie okpi!

Staje przed drzwiami Periplektomenusa bacznie w nie wpatrzony.

SCELEDRUS

zerka ku Palestrionowi

620

Czemu?

PALESTRIO

Spojrzyj no na lewo! Cóż to za kobieta?

SCELEDRUS

SCELEDRUS

635

Tak, prawda, mówiłem.

FILOKOMAZJUM

Tyś mnie widział?

SCELEDRUS

Tak, dalibóg! Toż te moje oczy —

PALESTRIO

Nie wierzysz?[165]

SCELEDRUS

nie bardzo wierząc

No — wierzę —

do siebie

Strasznie dziwne, w jaki sposób stąd tam przejść zdołała.

Bo na pewno nie ma u nas ogrodu żadnego

Ni balkonu; — okna z kratą?

do Filokomazjum

655

Nie, ja cię na pewno

Tu widziałem!

PALESTRIO

Więc ty dalej, przeklęty, uparcie

Ciągle na nią?

SenFILOKOMAZJUM

Więc doprawdy, sen ten mi się sprawdził,

660

Com go miała dzisiaj w nocy.

PALESTRIO

A cóż ci się śniło?

FILOKOMAZJUM

Powiem. Tylko uważajcie. Dzisiaj w nocy, we śnie

Zdało mi się, że ma siostra rodzona i bliźnia

Przyjechała do Efezu z Aten z swym kochankiem

665

I oboje tu w sąsiedztwie w gości zajechali.

PALESTRIO

do widzów

Mówi o śnie Palestriona!

do Filokomazjum

No, więc proszę dalej!

FILOKOMAZJUM

Ja się cieszę (wszystko we śnie), że siostra przybyła,

Ale przez nią spadły na mnie ciężkie podejrzenia.

670

Bo mój sługa (tak śni mi się) nuże mnie oskarżać.

do Sceledrusa

Jak ty teraz — żem się z jakimś obcym młodzieniaszkiem

Całowała!! Gdy to siostra, ta bliźnia, swojego

Przyjaciela całowała. I o to mnie we śnie

Najniewinniej oskarżano.

PALESTRIO

675

A że też to samo,

Co o swoim śnie nam mówisz, dzieje się na jawie!

Jak się ściśle sen ten spełnia! Idź i zmów modlitwę.[166]

Może byś tak żołnierzowi o tym powiedziała?

FILOKOMAZJUM

A zapewne. I nie ścierpię, żeby mnie bezkarnie

680

Oczerniano.

Wchodzi do domu żołnierza.

SCELEDRUS

na stronie

Co tu robić? Cały grzbiet mnie swędzi![167]

PALESTRIO

Czujesz teraz, żeś już przepadł?

SCELEDRUS

nie słucha, mówiąc do siebie

No, teraz przynajmniej

To na pewno jest tu w domu. Teraz znowu muszę

685

Strzec drzwi naszych, tu jest chyba.

PALESTRIO

Sam powiesz, Sceledrze,

Jak podobny — i jak bardzo — był jej sen do tego

Coś ty myślał, żeś ją widział, jak się całowała!!

SCELEDRUS

Ja już nie wiem, co mam wierzyć sam sobie: tak teraz

690

Zdaje mi się, żem nie widział, choć wierzę, żem widział!

PALESTRIO

Oj, za późno, moim zdaniem, rozum odzyskujesz.

Gdy to wpierw do pana dojdzie — toś przepadł prześlicznie![168]

SCELEDRUS

Teraz wreszcie to pojmuję. Mgła mi wzrok zaćmiła!

PALESTRIO

Tak, to dawno było jasne, wszak stale tu była.

SCELEDRUS

695

Nic pewnego rzec nie mogę, więc jej nie widziałem,

Choć widziałem!

PALESTRIO

Wiesz, doprawdy, ty swoją głupotą

Mało coś nas nie pogrążył: chcąc panu być wierny,

Małoś karku sam nie skręcił. — Lecz tu u sąsiada

700

Słyszę, że drzwi zaskrzypiały, więc trzeba zamilknąć.

Filokomazjum, Sceledrus, Palestrio.

OfiaraFILOKOMAZJUM

wychodzi ze służącą, niosącą przybory ofiarne, i udając „siostrę” przybyłą z Aten, zbliża się do ołtarza Diany [169], by złożyć ofiarę dziękczynną za szczęśliwą podróż

Rozpal ogień na ołtarzu, Dianie Efeskiej [170]

Chcę na chwałę zanieść modły, w radości dziękować

I zakadzić jej rozkosznie pachnidłem arabskim,

Za to, że mnie ocaliła w krainie Neptuna [171],

705

W tych przestworach burzy pełnych, gdzie srogie bałwany

Tak okropnie mną miotały.

SCELEDRUS

Nie — ona się zdaje.

SCELEDRUS

Więc podejdźmy, zagadnijmy.

Zbliża się do Filokomazjum

Hej, Filokomazjum,

Cóż to, co ci się tu patrzy, co robisz w tym domu?

Cóż ty milczysz? Z tobą mówię!

PALESTRIO

do Sceledrusa

720

Nie, raczej sam z sobą,

Bo ta nic nie odpowiada.

SCELEDRUS

jeszcze głośniej do Filokomazjum

FILOKOMAZJUM

Wiem, żeś natręt — ty i on.

SCELEDRUS

Nas nie znasz?

FILOKOMAZJUM

735

Nie, żadnego.

SCELEDRUS

zdumiony, na stronie do Palestriona

Strach mnie bierze —

PALESTRIO

O co?

SCELEDRUS

Czyśmy obaj

Gdzieś nas samych nie zgubili, skoro ona mówi,

740

Że mnie nie zna ani ciebie?

PALESTRIO

Zaraz muszę zbadać,

Czy jesteśmy, Sceledrusie, ci sami, czy inni,

Czy też chyłkiem ktoś z sąsiadów nas nie pozamieniał.

Dotykają się obaj twarzy, całego ciała.

SCELEDRUS

Ja naprawdę ten sam jestem.

PALESTRIO

745

I ja też! Kobieto!

Ty się biedy chcesz dopytać! Hej, Filokomazjum,

Słuchaj, ja do ciebie mówię!

FILOKOMAZJUM

A ty czyś oszalał,

Ja? Com wczoraj wieczór tu z Aten przybyła,

Z mym kochankiem, Ateńczykiem?

PALESTRIO

A powiedz mi, po co

Tu przybywasz do Efezu?

FILOKOMAZJUM

760

Słyszałam, że siostra

Moja bliźnia i rodzona tu jest — i jej szukam.

SCELEDRUS

Aleś chytra!

FILOKOMAZJUM

Raczej głupia — i bardzo, dalibóg,

Że rozprawiam tutaj z wami. Odchodzę.

Zabiera się do odejścia, ale Sceledrus łapie ją za rękę.

SCELEDRUS

765

Nie puszczę.

FILOKOMAZJUM

szarpie się z nim

Puszczaj!

SCELEDRUS

Wreszcie cię złapałem! Nie puszczę!

FILOKOMAZJUM

jak wyżej

Bo zaczną

Trzeszczeć, mówię, moje ręce, a tobie twe szczęki.

770

Gdy nie puścisz!

SCELEDRUS

do Palestriona

Cóż, chorobo, stoisz, a nie chwytasz

Z drugiej strony?

PALESTRIO

spokojnie

Ja nie pragnę mieć w ruchu mych pleców [173].

Kto wie, może to naprawdę nie Filokomazjum,

775

Ale inna tak podobna?

FILOKOMAZJUM

szamocąc się ze Sceledrusem

Puścisz, czy nie puścisz?

SCELEDRUS

Raczej gwałtem i przemocą, i wbrew twojej woli,

Jeśli sama pójść nie zechcesz, porwę cię do domu!

FILOKOMAZJUM

Ten dom jest mi całkiem obcy, a mój dom i pan mój

780

Są w Atenach. Ten dom tutaj nic mnie nie obchodzi.

Ni was nie znam, ani nie wiem, co wyście za jedni!

SCELEDRUS

Skarż mnie. — Za nic cię nie puszczę; chyba — że przyrzekniesz

Najsolenniej, że tu wejdziesz,

wskazuje dom żołnierza

skoro cię wypuszczę.

FILOKOMAZJUM

785

Wszakże zmuszasz mnie przemocą, ktokolwiek ty jesteś.

Lecz przyrzekam, gdy mnie puścisz, wejść tam, gdzie mi każesz.

SCELEDRUS

Więc cię puszczam.

FILOKOMAZJUM

A ja zmykam.

SCELEDRUS

A więc sądzisz, że to ona?

PALESTRIO

Pewnie, oczywiście!

SCELEDRUS

Lecz jak świetnie udawała!

PALESTRIO

800

Idź, miecz przynieś!

SCELEDRUS

Zaraz.

Wchodzi do domu żołnierza.

PALESTRIO

sam

Kobieta, MizoginiaNie, doprawdy, żaden jeździec, ani żaden piechur [174]

Nie ma takiej zuchwałości, by sobie poczynać

Tak bezczelnie jak kobieta! Jak sprytnie umiała

805

Porozdzielać swoje słowa, tu i tam! Jak wodzi

Za nos stróża tak czujnego, jak ten mój kolega!

Doskonale, że tu mamy to przejście przez ścianę!

SCELEDRUS

wychodzi z domu żołnierza

Ty, Palestrio, nie trza miecza.

PALESTRIO

Jak to? Co się stało?

SCELEDRUS

810

SCELEDRUS

Tak, strach zbiera mnie doprawdy.

PALESTRIO

Lecz to tak być musi,

Że to jest jej bliźnia siostra. I ty ją zapewne

Tu widziałeś w tych uściskach.

SCELEDRUS

820

Tak, to oczywiste,

Że to ona, tak jak mówisz. Jak niewiele brakło,

Żebym się z kretesem wsypał, gdybym panu mówił.

PALESTRIO

Sługa, MilczenieWięc jeżeli chcesz mieć rozum: język za zębami!

Więcej winien sługa wiedzieć niżli opowiadać.

825

Ja odchodzę, bo nic nie chcę mieć z tobą wspólnego,

I tu będę u sąsiada. Mnie się nie uśmiecha

Całe to twe zamieszanie. Jeżeli pan przyjdzie

I zapyta, ja tu będę i stąd mnie zawołaj.

Wchodzi do domu Periplektomenusa.

Sceledrus, Periplektomenus.

SCELEDRUS

sam

Odszedł sobie. Nic nie dba o swojego pana,

830

Tak jakby nie niewolnik. — Teraz to na pewno

Ona tutaj jest w domu, bo właśnie przed chwilą

Sam ją w domu widziałem, w łóżku. — Teraz trzeba

Wziąć się do pilnowania.

PERIPLEKTOMENUS

wypada z domu z krzykiem

Ci ludzie, dalibóg,

835

Mnie tu mają za babę, a nie za mężczyznę,

Niewolnicy sąsiada, żołnierza! Tak sobie

Kpić ze mnie! By w ten sposób tutaj na ulicy [175]

I szarpać, i znieważać kobietę będącą

W mej gościnie, co wczoraj tu z Aten przybyła

840

Z mym znajomym, osobę wolno urodzoną!

SCELEDRUS

na stronie, usiłuje ukryć się za węgieł [176] domu

Już po mnie! Wszak on idzie tu na mnie prościutko!

Strach myśleć, w jakie licho mnie wpląta ta sprawa,

O ile sądzić z tego, co gada ten stary!

PERIPLEKTOMENUS

A więc nuże na niego: Ty tutaj, Sceledrze,

845

Herszcie łotrów, ty śmiałeś, przed chwilą, przed domem

Znieważyć mego gościa?

SCELEDRUS

składa się

Sąsiedzie, ja błagam,

Posłuchaj!

PERIPLEKTOMENUS

Ja cię słuchać?

SCELEDRUS

850

Chcę się uniewinnić.

PERIPLEKTOMENUS

Ty się chcesz uniewinnić? Ty, coś taką zbrodnię,

Tak niegodną popełnił? A więc, żeście zbóje,

Myślicie, że wam wolno, gałganie, już wszystko?

SCELEDRUS

jeszcze próbuje mówić

Nie pozwolisz?

PERIPLEKTOMENUS

udając wściekłą złość

855

GniewA niech mnie bogi i boginie

Wszystkie — jeśli nie ujrzę twego rózgobicia [177]

Długiego i trwałego, od rana po wieczór,

Za to, żeś mi potrzaskał dachówki i rynny,

Gdyś tam ścigał tę małpę — w sam raz ciebie godną —

860

I żeś stamtąd się gapił tu na mego gościa,

Jak ściskał i całował swoją przyjaciółkę,

I żeś śmiał swego pana kochankę oczerniać

Niewinną o łajdactwo, a mnie o szczyt zbrodni,

I za to, żeś śmiał szarpać gościa przed mym domem.

865

Jeśli za to nie ujrzę twego knutobicia [178],

To więcej hańby ściągnę na twojego pana [179],

Niżli fal jest na morzu w czasie wielkich wichrów!

SCELEDRUS

jąka się

Tak mnie ciśniesz do muru, Periplektomenie,

Że nie wiem, czy mam raczej z tobą się wykłócić,

870

Czy też może — jeżeli — ta tu nie jest tamtą,

A tamta nie tą tutaj, ciebie nie przeprosić —

Bo i teraz sam nie wiem, com widział właściwie,

Tak jest strasznie podobna ta twoja do naszej,

Chociaż nie jest ta sama.

PERIPLEKTOMENUS

875

Zaglądnij tu do mnie,

To się wreszcie przekonasz.

SCELEDRUS

PERIPLEKTOMENUS

A chcesz wiedzieć

900

Na pewno?

SCELEDRUS

Chciałbym bardzo.

PERIPLEKTOMENUS

Idźże teraz zaraz

Tu do was i tam zobacz, czy wasza jest w domu.

SCELEDRUS

Dobrze, świetnie mi radzisz. Ja tu zaraz wyjdę.

Wchodzi do domu żołnierza.

PERIPLEKTOMENUS

do widzów

905

Nie widziałem, dalibóg, nigdy, żeby kogo

Więcej śmiesznie i dziwnie mógł ktoś za nos wodzić!

Ale otóż wychodzi.

SCELEDRUS

wybiega i pada do stóp Periplektomenusa

Periplektomenie,

Zaklinam cię na bogów i na wszystkich ludzi,

910

Na moją głupią głowę i na twe kolana —

PERIPLEKTOMENUS

Czegóż mnie tak zaklinasz?

SCELEDRUS

Mej nieświadomości

Wybacz i mej głupocie. Teraz wiem dopiero,

Żem był głupi i ślepy, i niepoczytalny,

915

Bo ona jest tu w domu.

PERIPLEKTOMENUS

No więc cóż, gałganie,

Więc widziałeś je obie?

SCELEDRUS

Tak.

PERIPLEKTOMENUS

Więc dawaj pana![180]

SCELEDRUS

920

Przyznaję, żem zasłużył na największe licho

I żem twemu gościowi zrobił krzywdę. — Prawda,

Lecz myślałem, że to jest ta pańska kochanka,

Którą żołnierz, a pan mój, oddał pod mój nadzór;

Wszak nigdy woda wodzie nie jest podobniejsza

925

Z jednej studni dobyta jak ta i ta druga,

Co jest w twojej gościnie! A także przyznaję,

Żem zaglądał do ciebie, z góry, przez impluvium.

PERIPLEKTOMENUS

Jakże się masz nie przyznać, skorom cię sam widział?

I widziałeś, jak gość mój tam się z nią całował,

930

Z tą, co jest u mnie gościem?

SCELEDRUS

Widziałem — bo czemuż

Mam przeczyć, skorom widział. Ale byłem pewny,

Że to Filokomazjum.

PERIPLEKTOMENUS

A więc ty myślałeś,

935

Że ja byłem w tej sprawie najpodlejszy z ludzi —

Jeślim na to świadomie pozwolił, by mego

Sąsiada tak krzywdziła u mnie ta kobieta?

SCELEDRUS

Teraz wreszcie pojmuję, żem głupio postąpił,

Kiedy sprawę poznaję. Lecz nie ze złej woli

940

Tom zrobił.

PERIPLEKTOMENUS

Lecz niegodnie. Bo niewolnik winien

Trzymać krótko i oczy, i ręce, i język!

SCELEDRUS

Jeśli ja już od dziś dnia choć parę wypuszczę,

Nawet gdybym coś wiedział na pewno, to wtedy

945

Katu możesz mnie oddać — ja ci się sam oddam;

Teraz wybacz mi, proszę.

PERIPLEKTOMENUS

Więc, chociaż niechętnie,

Uwierzę, żeś to zrobił bez twojej złej woli,

I wybaczę ci teraz.

SCELEDRUS

950

Niech ci bogi darzą!

PERIPLEKTOMENUS

grożąc mu

Jeśli bogi ci miłe, chyba już utrzymasz

Twój język za zębami! Odtąd nawet tego,

Co byś wiedział naprawdę, nie będziesz mi wiedział,

Ani widzieć, coś widział!

SCELEDRUS

955

Słuszna twoja rada.

Tak już zrobię na pewno. — Czyś już skończył?

PERIPLEKTOMENUS

Odejdź.

SCELEDRUS

Chcesz coś jeszcze ode mnie?

PERIPLEKTOMENUS

Tak jest, znać cię nie chcę.

Odwraca się, udaje, że odchodzi, ale zatrzymuje się w drzwiach, by podpatrzeć, co robi Sceledrus.

SCELEDRUS

do siebie

960

Ej, on mnie chyba nabrał! Jakże to łaskawie

Dał się niby przebłagać! Ja wiem, co on myśli:

By mnie zaraz spętali, skoro tylko żołnierz

Wróci z rynku do domu! I on, i Palestrio

Razem mnie chcą tak sprzedać. Ale ja zwąchałem

965

I dawno już wiem o tym. O, nie, już ja nigdy

Nie tknę się tej przynęty! Już ja tu gdzieś drapnę.

Na dni kilka się skryję, aże się uciszy

Całe to zamieszanie i gniewy przeminą.

Bom już dosyć przeskrobał, jak na lud występny.[181]

970

Lecz —

z nagłą decyzją

niech się co chce dzieje [182], ja wracam do domu.

Wchodzi do domu żołnierza.

PERIPLEKTOMENUS

Więc poszedł. — No — wiem teraz na pewno, że często

Świnia, co jest zabita [183], ma więcej rozumu:

By sobie dać to wydrzeć, że widział, co widział!

975

Bo jego oczy, uszy, jego przekonania

Tutaj do nas uciekły! Jak dotąd — jest świetnie;

Kobieta przedowcipnie nam się przysłużyła.

Teraz wracam „na senat”[184], albowiem Palestrio

Jest teraz u mnie w domu — Sceledrusa nie ma —

980

Więc da się obradować „w najpełniejszej liczbie”.

Już idę — bo beze mnie zrobią losowanie![185]

AKT TRZECI

Palestrio, Periplektomenus, Pleusikles.

PALESTRIO

wychodzi pierwszy z domu Periplektomenusa; mówi do wnętrza domu

Poczekajcie jeszcze trochę w progu, Pleusiklesie,

Wprzód wyglądnąć mi pozwólcie, czy nie ma zasadzki,

Jako że tu radzić chcemy. — Trza miejsca pewnego,

985

By wróg jakiś nam nie ściągnął łupów z tej narady.[186]

Dobra rada jest złą radą, gdy wróg z niej korzysta,

A gdy już wróg z niej korzysta — tobie musi szkodzić,

Bo najczęściej ktoś ci ściągnie, co dobrze uradzisz,

Gdy bez troski o ostrożność miejsce narad znajdziesz.[187]

990

A wrogowie, skoro tylko plan twój wymyszkują,

Twoim planem, twoim własnym, gębę ci zatkają,

Ręce twoje ci skrępują — i coś im chciał zrobić,

Tobie zrobią! Więc podglądnę, czy też tu z tej strony,

Albo z lewej, albo z prawej, jakiś się myśliwy

995

Nie podkrada z siecią słuchu [188]. —

rozgląda się

Nie, tu widok wolny,

Aż do końca tej ulicy. Świetnie. A więc wołam:

Pleusiklesie! Hej! Wychodźcie! Periplektomenie!

Wychodzą Periplektomenus i Pleusikles.

PERIPLEKTOMENUS

Otośmy na twe rozkazy.

PALESTRIO

1000

Łatwo rozkazywać,

Gdy są ludzie tak porządni. — Ale chciałbym wiedzieć,

Czy rzecz mamy tak prowadzić, jakeśmy tu w domu

Uradzili?

PERIPLEKTOMENUS

Toż nic lepiej sprawie nie pomoże!

PALESTRIO

1005

To najlepsze![189] — Pleusiklesie, cóż ty na to?

PLEUSIKLES

Jakże

Mógłbym tego nie uznawać, co wyście uznali?

do Palestriona

Któż mi więcej jest oddany niżli ty?

PALESTRIO

kłaniając się

Prześlicznie!

PERIPLEKTOMENUS

klepiąc po ramieniu Pleusiklesa

1010

O, on już jest zawsze taki!

PLEUSIKLES

Ale to mnie męczy [190]

Nieszczęsnego. Tak mnie dręczy — i ciało, i duszę — —

PERIPLEKTOMENUS

Co cię dręczy? Nuże, gadaj!

PLEUSIKLES

Że tobie, w tym wieku

1015

Ja narzucam takie sprawy, co godne młokosa,

Lecz nie ciebie i cnót twoich; ty się o to starasz

Z wszystkich sił — i wszystko dla mnie. I mnie chcesz dopomóc

W mej miłości; przy tym musisz takie rzeczy robić,

Których raczej w twoim wieku unikać się godzi,

1020

A nie szukać! Wstyd mi tedy, że tobie w starości

Tyle tych kłopotów sprawiam.

PALESTRIO

wtrąca się

MiłośćTo ty się, człowieku,

Kochasz w całkiem nowy sposób, jeżeli się wstydzisz

Czegokolwiek z twoich czynów! Nie kochasz się wcale,

1025

Pleusiklesie! Tyś nie amant, ale cień amanta!

StarośćPERIPLEKTOMENUS

urażony

Jak to? Więc ja w twoich oczach jestem taki stary?

Całkiem już z tamtego świata? Z trumny? Więc ty myślisz,

Że ja żyję już tak dawno? A przecież ja nie mam

Więcej niż pięćdziesiąt cztery, wzrok mam całkiem bystry,

1030

Nogi chyże, ręce zwinne!

PALESTRIO

Choć ma białe włosy,

Jednak w swym usposobieniu wcale nie jest starcem.

Jest w nim jakiś doskonały, wrodzony zmysł życia!

PLEUSIKLES

poprawia się

Tak jest! Przecież ja to widzę, że tak jest, jak mówisz.

1035

Wszakże ta życzliwość jego jest już — — wprost młodzieńcza!

PERIPLEKTOMENUS

udobruchany

Nawet, gościu, w miarę tego, jak mnie lepiej poznasz,

Lepiej poznasz mą życzliwość dla twojej miłości.

PLEUSIKLES

z grzecznym wyrzutem

Aż „poznawać” rzecz tak znaną!

PERIPLEKTOMENUS

[MiłośćA trzeba samemu

1040

Poznać miłość, gdy chcesz pomóc drugiemu w miłości.][191]

By mieć przykład sam na sobie, nie szukać gdzie indziej.

Bo kto kiedyś sam nie kochał, ten pojąć nie zdoła,

Co ma w głowie zakochany. I ja też mam w sobie

Jeszcze coś z miłosnych soków i jeszczem nie oschły

1045

Na to, co rozkoszne, miłe. GrzecznośćA potrafię także

Dowcipnisiem być wytwornym, miłym biesiadnikiem

I nikomu się przy uczcie nie zwykłem sprzeciwiać.

Umiem wstrzymać się przy uczcie od rzeczy niemiłych,

Tyle mówić, co wypada — i tyle zamilczeć,

1050

Gdy ktoś inny głos zabiera. A przy tym nie spluwam

I nie charkam, i nie siąkam: w Efeziem [192] się rodził [193],

Nie w Apulii — i nie jestem — jakiś animulczyk!

PALESTRIO

pół do publiczności, pół do Periplektomenusa

Co za miły „pół-staruszek”[194], jeśli rzeczywiście

Nie brak mu tych wszystkich zalet, o których wspomina,

1055

Toż go widać własną piersią Wenus wykarmiła![195]

GrzecznośćPERIPLEKTOMENUS

Więcej ci mej uprzejmości wykażę, niż powiem.

ale i tak chwali się w dalszym ciągu

Nigdy się do cudzej dziewki przy uczcie nie biorę,

Nie wyciągam rąk po pieczeń, kubków nie wywracam,

Ni też nigdy z mej okazji — że niby przy winie —

1060

Kłótnia uczty nie zakłóci. Gdy mi ktoś niemiły,

idę sobie, nic nie gadam. Gdy leżę przy stole,

To dbam tylko o Wenerę, o miłość, wesołość!

PALESTRIO

Całe twe usposobienie to szczyt uprzejmości![196]

Dajcie mi trzech takich ludzi: złotem czystym płacę!

PLEUSIKLES

1065

Lecz nie znajdzie nikt drugiego, co by był w tym wieku

Więcej miły w każdej sprawie, więcej druh druhowi!

PERIPLEKTOMENUS

Będziesz widział, że młodzieńczą znajdziesz we mnie duszę:

Tyle doznasz w wszystkich sprawach usług z mojej strony.

Będziesz chciał mieć pomocnika twardego, szorstkiego,

1070

Ja nim jestem! Będziesz chciał mieć kogoś łagodnego,

Powiesz, żem jest łagodniejszy niżli morze w ciszy.

Będę jeszcze przytulniejszy niż wietrzyk Favonius [197]!

Albo ci wyczynię z siebie jak najweselszego

Gościa czy też pieczeniarza, lecz pierwszorzędnego,

1075

Lub smakosza najlepszego; a w tańcu, nareszcie,

Wprost niewieściuch żaden nie jest taki jak ja gibki!

PALESTRIO

do Pleusiklesa

Czegóż byś chciał jeszcze więcej — gdyby było można?

PLEUSIKLES

By się jeszcze móc odwdzięczyć za wszystko, jak trzeba,

No i tobie, bo wam sprawiam — widzę — moc kłopotów.

zwraca się do Periplektomenusa

1080

Przykro mi, że ciebie zmuszam do takich wydatków.

PERIPLEKTOMENUS

GośćGłupiś! To się zwie wydatek, co dasz na złą żonę

Lub na wroga — lecz co wydasz czy na przyjaciela,

Czy na gościa, co ci miły — to jest czysty dochód!

A i to za zysk uważa każdy człek rozsądny,

1085

Co się wyda w boskich sprawach. Toteż dzięki bogom

Mam cię za co u mnie przyjąć, i to całą duszą:

Jedz, pij, baw się razem ze mną, oddaj się uciechom!

Wolnym [198] jest i dom mam wolny; sam żyję dla siebie.

Żona Kobieta, Kłótnia, MizoginiaWszakże mogłem, dzięki bogom, dzięki mym bogactwom —

1090

Pojąć żonę i posażną, i z rodu świetnego —

Ale po co mam w dom wpuszczać — bydlę, co wciąż szczeka [199]?

PALESTRIO

Nie chcesz więc? Lecz dzieci płodzić to przecież rzecz miła.

PERIPLEKTOMENUS

Ale milsza rzecz, dalibóg, być człekiem swobodnym.

PALESTRIO

Ty doradzić umiesz mądrze — drugiemu i sobie.

PERIPLEKTOMENUS

1095

Dobra rzecz jest pojąć żonę — dobrą, jeśli dobrą

W ogóle gdzieś znaleźć można; bo czyż mam wziąć taką,

Która nigdy mi nie powie: „Kup, mój mężu, wełny,

A ja ci płaszcz miękki zrobię, ciepły, tunik [200] kilka,

Dobrych na ten czas chłodniejszy, byś nie marzł tej zimy —”

1100

(Nie, takiego słowa nigdy żona ci nie powie),

Lecz nim zaczną piać koguty, ze snu mnie obudzi,

Mówiąc: „Daj mi coś, mój mężu, matce na podarek,

Na pierwszego [201]; daj na kuchnię, trzeba na smażenie [202];

Daj mi na zapłatę w święto, wróżce takiej, siakiej [203],

1105

A wstyd, gdybym tej nie dała, co wróży z drgnień oka [204];

Muszę piękny dać podarek mej garderobianej [205],

Już się dawno na mnie boczy moja prasowaczka [206],

Że nic dotąd nie dostała. To znów akuszerka

Burdę wielką mi zrobiła, żem dała za mało;

1110

A tej nic, co się zajmuje dziećmi naszej służby [207]?

Te i inne tym podobne, liczne wady kobiet

Mnie wstrzymują od ożenku — z taką, co w ten sposób

Wiecznie by mi trajkotała!

PALESTRIO

Bogi ci łaskawe,

1115

Bo gdy raz, dalibóg, stracisz tę twoją swobodę,

To niełatwo ją odzyskasz!

Dziecko Dziedzictwo, RodzinaPLEUSIKLES

Lecz to przecież chlubnie

W wielkim rodzie i bogactwie, by człek chował dzieci,

Żeby pamięć nie wygasła osoby i rodu.

PERIPLEKTOMENUS

1120

Jeśli ja mam wielu krewnych, to po co mi dzieci?

Teraz sobie żyję dobrze, szczęśliwie — i całkiem

Tak, jak chcę i jak zapragnę; a gdy śmierć nadejdzie,

Mienie moje rozdam krewnym, między nich podzielę.

Oni będą wtedy przy mnie i o mnie dbać będą,

1125

Będą troszczyć się, co robię i czy czego nie chcę.

Toć już teraz, nim zaświta, już są, by zapytać,

Czym spał dobrze! — Ja tych przyjmę jako moje dzieci,

Co dziś o mnie pamiętają: choćby przy ofierze

Mnie oddają większe części niżli sobie samym,

1130

I na ucztę potem proszą, na obiad, śniadanie,

A ten się najgorzej czuje, co mi najmniej posłał.

Na wyścigi ślą swe dary — a ja sobie mówię:

Mienie moje pragną połknąć — i dlatego tylko

Tak się wszyscy prześcigają w przysmakach, podarkach!

PALESTRIO

1135

Znakomicie, doskonale umiesz dbać o siebie,

O swe życie. Bo w ten sposób — gdy ci się powodzi —

Możesz sądzić, że masz dzieci: bliźniaki, trojaki!

PERIPLEKTOMENUS

A gdybym je miał naprawdę, miałbym moc udręki.

Ciągle bym się tylko martwił: Jeśliby miał febrę,

1140

Już bym myślał, że umiera; jeśliby gdzieś upadł,

Czy pijany, czy też z konia, już bym drżał o niego,

Czy nie skręcił sobie karku lub nóg nie połamał.

PLEUSIKLES

Taki człowiek jest wart bogactw i długiego życia,

Bo majątku nie marnuje, o siebie dbać umie

1145

I przyjaciół swych wspomaga.

PALESTRIO

Co za miły człowiek!

SprawiedliwośćNiech mnie bogi i boginie — powinny by bóstwa

Tak zarządzić, żeby życie nie było jednakie

Dla każdego śmiertelnika. Lecz jak przy towarach,

1150

Ten, co ma na targu nadzór [208] — jeśli jest porządny —

Dla towaru porządnego taką stawia cenę,

Jak wymaga jego dobroć; a znów dla podłego

Taką, by pan nie miał zysku z podłości towaru.

Tak powinni by bogowie życie porozdzielać:

1155

Kto jest miły, niechby temu długie dali życie,

A kto podły czy też zbrodniarz — niechby szybko umarł.

Gdyby byli tak zrobili, mniej by było łotrów

I mniej byliby bezczelni w swych czynach — a wreszcie

Ludzie, co by byli zacni, taniej by żyć mogli.

PERIPLEKTOMENUS

1160

Głupi ten i nierozsądny, kto by bogów winił

Albo ganił. — Lecz na teraz, dajmy temu spokój.

Teraz pójdę na zakupy, żeby ciebie, gościu,

Przyjąć suto w moim domu — tak jak to przystoi

Twej godności (a i mojej) — dobrze, dobrym jadłem.

GośćPLEUSIKLES

1165

SługaDość już na mnie tych wydatków! Bo przecież gość każdy,

Gdy zajedzie gdzie w gościnę, choć do przyjaciela,

Jeśli trzy dni z rzędu siedzi, musi się naprzykrzyć,

Lecz gdy dziesięć — to już cała Iliada niechęci [209]!

Choćby pan to chętnie znosił, to służba wnet szemra!

PERIPLEKTOMENUS

1170

Służbęm [210] moją tak wyszkolił, żeby mi służyła,

Nie by mnie rozkazywała lub żebym ich słuchał!

Choć im może nie na rękę, co mnie się podoba,

Muszą tańczyć, jak ja zagram [211], i to, co im nie w smak,

Muszą robić, choć niechętnie, pod karą! — A teraz

1175

Pójdę tam, gdziem się już wybrał: na zakupy.

PLEUSIKLES

Jeśli

Chcę wiedzieć [216] ten sposób.

PALESTRIO

A ja chcę mieć ten twój pierścień.

PERIPLEKTOMENUS

Na co ci potrzebny?

PALESTRIO

1205

Daj wprzód pierścień, to ci powiem plan moich pomysłów.

PERIPLEKTOMENUS

rzuca mu pierścień

Niech ci służy, masz!

PALESTRIO

chwyta pierścień i przybiera minę dumnego wynalazcy

A teraz — ty słuchaj o planie

Mej podrywki [217].

PERIPLEKTOMENUS

Dobrze. — Obaj [218] uszy nastawiamy!

PALESTRIO

1210

Mój pan taki jest kobieciarz, jakiego, mym zdaniem,

I nie było, i nie będzie.

PERIPLEKTOMENUS

I ja też tak myślę.

PALESTRIO

Toż on twierdzi, że urodą przeszedł — Aleksandra [219].

I że wszystkie za nim gonią w Efezie kobiety.

PERIPLEKTOMENUS

wskazując widzów

1215

Wielu by tu pewnie chciało [220], byś o nim nazmyślał.

Lecz ja wiem, że prawdę mówisz. A zatem, Palestrio,

Zbierz twe słowa krótko, zwięźle, najkrócej jak zdołasz.

Bym ją wziął do siebie

1230

I tu przywiódł tak ubraną, jak chodzą matrony [225],

Z głową gładko uczesaną, w pasemka, z przepaską.

Niech udaje twoją żonę. Tak ją trza pouczyć.

PLEUSIKLES

Nie pojmuję, co zamyślasz.

PALESTRIO

Zaraz się dowiecie.

1235

A czy ona ma służącą?

PERIPLEKTOMENUS

Ma — i wściekle chytrą.

PALESTRIO

Ona także jest potrzebna. — Więc poucz niewiastę

Wraz z służącą, niech udaje, że jest twoją żoną

I że kocha się w żołnierzu; że niby ten pierścień

1240

Dała przez swą pokojówkę mnie, żebym go podał

Żołnierzowi, że to niby — ja mam pośredniczyć.

PERIPLEKTOMENUS

Aha, słyszę. [Nie myśl, proszę, żem głuchy! Mam uszy

Doskonałe.

PALESTRIO

Gdy jej powiesz, ja pójdę do niego,

1245

Pierścień][226] oddam mu i powiem, że to twoja żona

Mi go dała i posłała, bym mu ją postręczył:

On już taki. Zaraz na to szelma się rozpali;

Jest on zresztą do niczego, tylko do miłostek!

PERIPLEKTOMENUS

Lepszych do tej sprawy kobiet jak te dwie, com znalazł,

1250

Nie znalazłby sam bóg Słońca [227]! Bądź najlepszej myśli!

PALESTRIO

Więc do rzeczy, ale skoro [228]!

Periplektomenus wchodzi do swego domu.

odchodzi, ale jeszcze zatrzymuje się

1260

Zapamiętam. Lecz co z pamiętania?

Powiedz przecież.

PALESTRIO

Ja ci powiem, gdy będzie potrzeba [230],

Milcz tymczasem. Jak ten teraz swoją rzecz odrabia,

Tak pamiętaj być gotowym twą rolę odegrać.

PLEUSIKLES

1265

Więc tu wejdę.

Wchodzi do domu Periplektomenusa.

PALESTRIO

woła za nim

A com kazał, patrz, byś dobrze spełnił!

Palestrio, Lurcjo.

PALESTRIO

sam

Ależ ja tu zamieszki, podstępy wyprawiam!

Wydrę ja dziś kochankę temu żołnierzowi,

Jeśli dobrze wprawieni moi szeregowcy [231]. —

1270

Lecz tamtego wywołam.

woła przez drzwi do domu żołnierza

Hej. Masz czas, Sceledrze?

PALESTRIO

Co? Sceledrus śpi w domu?

LURCJO

1280

Nie nosem przynajmniej,

Bo nosem strasznie wrzeszczy.

PijaństwoPALESTRIO

na stronie

Zajrzał do kielicha,

Chyłkiem, kiedy piwniczny nard wpuszczał w amfory [233].

do Lurcjona

Posłuchaj no, ty szelmo, coś mu był podczaszym —

LURCJO

1285

Co chcesz?

PALESTRIO

Jakże to — niby — tak mu na sen przyszło?

LURCJO

Jak? Oczy, myślę, zamknął [234] — —

PALESTRIO

Nie o to, ty łotrze,

łapie go za rękę

Chodź no tutaj.

grozi mu

1290

Pamiętaj — jeżeli mi skłamiesz!

Tyś mu wina utoczył?

LURCJO

Nie.

PALESTRIO

A więc zaprzeczasz?

LURCJO

No pewnie! — On mi przecież nie pozwolił mówić.

1295

Anim ośmiu kwaterek [235] w dzban mu nie utoczył,

Ani ich na śniadanie zagrzanych nie wypił [236].

PALESTRIO

A tyś sam wcale nie pił?

LURCJO

Niechże mnie tak bogi,

Jeślim pił lub pić mogłem.

PALESTRIO

1300

Jak to?

LURCJO

Tylkom siorbał,

Bo zbyt było gorące, aż w gardle paliło.

PALESTRIO

z westchnieniem

Jedni się upijają, drudzy ocet piją![237]

Ale dobrym podczaszym piwnica oddana!

LURCJO

1305

To samo ty byś robił, gdybyś nią zarządzał.

Nie możesz razem z nami, a więc nam zazdrościsz.

PALESTRIO

łapie go znów

A może on już przedtem — — odpowiedz no, łotrze.

A to ci zapowiadam, żebyś sobie wiedział:

Sam widziałem: raz pełny i zaraz znów próżny,

Gdy dzban szalał — amfory wściekle się rzucały!

PALESTRIO

No już idź, idź do domu. Wy tam w tej piwnicy

1325

Bakchanalie [241] robicie. Ściągnę ja go z rynku![242]

LURCJO

na stronie

O biada! Gdy pan wróci, to mnie zakatrupi,

Gdy się dowie o wszystkim, żem mu nie powiedział.

Drapnę gdzieś tu, dalibóg, i tak choć dzień zyskam!

do widzów

Lecz wy mu nie powiedzcie, błagam was na wszystko![243]

Zwraca się ku miastu.

PALESTRIO

W tej chwili zrozumiałem, o co jej tu chodzi:

Śpi Sceledrus; więc tego swojego podstróża [244]

Wyprawia, by tymczasem przejść do nas. To dobrze.

Spostrzega nadchodzących.

1340

Lecz Periplektomenus prowadzi kobietę,

Tak jakem mu polecił, nawet bardzo ładną.

Dalibóg, że bogowie nam tu pomagają!

Jak dostojnie ubrana — całkiem nie hetera!

Doskonale się wszystko w tej sprawie układa!

Periplektomenus, Akroteleutium, Milfidippa, Palestrio.

Periplektomenus wychodzi z swego domu, prowadząc Akroteleutium przebraną za matronę, w długich powłóczystych szatach, z włosami ułożonymi gładko w pasemka przewiązane przepaską na czole, kroczącą bardzo dostojnie. Za nią idzie, również bardzo skromnie, jej służąca, Milfidippa.

PERIPLEKTOMENUS

do obu kobiet

1345

Wszystkom wam, Akroteleutium i ty, Milfidippo [245],

w domu jasno już powiedział. Jeśli te chytrości

Już dość jasno rozumiecie, mówmy o czym innym.

AKROTELEUTIUM

Byłabym ja, mój patronie, głupia, nierozważna,

Gdybym brała się do rzeczy nie swoich i tobie

1350

Przyrzekała, że to zrobię, gdybym nie umiała

Być w tych sprawkach dosyć chytra i dosyć przebiegła.

PERIPLEKTOMENUS

Jednak lepiej jest przypomnieć.

AKROTELEUTIUM

śmieje się ironicznie

Przypomnieć? Heterze?

Każdy wie, jak to potrzebne! Przecież to ja sama,

1355

Skorom tylko zmiarkowała [246], co mi opowiadasz [247],

Powiedziałam ci, jak można żołnierza wykiwać!

PERIPLEKTOMENUS

Lecz nikt nie jest sam dość mądry. Nieraz widywałem

Wielu, że się zabłąkali, nim drogę znaleźli.

AKROTELEUTIUM

Kobieta, Podstęp, Pamięć, MizoginiaLecz kobieta, jeśli trzeba uknuć chytry podstęp [248],

1360

To ma pamięć nieśmiertelną i na wieczne czasy.

Za to, gdy rzecz o czyn dobry, sprawę zaufania,

One w mig: zapominalskie, ani rusz pamiętać.

PERIPLEKTOMENUS

Otóż tego ja się boję, że wam przyjdzie czynić [249]

I to, i to. Bo to właśnie dla mnie będzie dobre,

1365

Co wy obie żołnierzowi złego wyczynicie.

AKROTELEUTIUM

śmiejąc się

Już się nie bój — gdy rzecz dobrą robimy niechcący![250]

PERIPLEKTOMENUS

Ej, nawarzysz sobie piwa!

AKROTELEUTIUM

Nic się o to nie bój!

Gorszy gałgan je wypije!

PERIPLEKTOMENUS

1370

Tak, to na was patrzy![251]

Chodźcież za mną.

PALESTRIO

który stał cały czas na boku

A ja zwlekam, nie idę naprzeciw.

podchodzi do nich

Witaj! świetnie, że już wracasz. Co za pyszny orszak!

PERIPLEKTOMENUS

Doskonale, żem cię spotkał, Palestrio.

wskazuje kobiety

1375

Są tedy

W myśl rozkazu sprowadzone, ubrane.

PALESTRIO

klepie go po ramieniu

To świetnie,

Takich ludzi nam potrzeba. — A, Akroteleutium,

Pozdrowienie śle Palestrio!

Kłania się w pas.

AKROTELEUTIUM

żartuje, udając dostojną matronę

1380

A coż to za człowiek,

Co mnie wita jak znajomą?

PERIPLEKTOMENUS

To jest nasz architekt [252].

AKROTELEUTIUM

oddając ukłon

Witaj, architekcie.

PALESTRIO

Witaj — lecz powiedz, czy on cię

1385

Naładował wskazówkami?

PERIPLEKTOMENUS

Obie ci prowadzę,

Doskonale wyuczone.

PALESTRIO

Lecz jak? Chciałbym słyszeć,[253]

Bo się boję, byście wy tam gdzieś coś nie pokpiły.

PERIPLEKTOMENUS

1390

Nic od siebie nie dodałem do twoich wskazówek.

AKROTELEUTIUM

do Palestriona

Chcesz, by okpić twego pana, żołnierza?

PALESTRIO

Tak właśnie.

AKROTELEUTIUM

Pięknie, mądrze, zręcznie, zdatnie rzecz przygotowana.

PALESTRIO

Jego żonę masz udawać —

AKROTELEUTIUM

1395

Owszem, tak się zrobi.

PALESTRIO

Że rzecz niby się załatwia dla niego przeze mnie

I przez tę służącą twoją.

AKROTELEUTIUM

Byłbyś dobry wróżbiarz:

Przepowiadasz, co się stanie.

PALESTRIO

1400

Że niby ten pierścień

Twa służąca mi przyniosła, bym go dał od ciebie

Żołnierzowi.

AKROTELEUTIUM

Prawdę mówisz.

PERIPLEKTOMENUS

Po co to gadanie,

1405

Skoro one wszystko wiedzą.

AKROTELEUTIUM

Tak lepiej. Bo pomyśl,

Mój patronie, gdy architekt jest zręczny i dobrze

Raz trzon statku i wykreśli, i dobrze ustawi,

Łatwo potem statek zrobić, gdy ma grunt, podstawę.

1410

Teraz ten nasz trzon ma właśnie i dobrą podstawę,

I grunt pewny. Są też cieśle, są i architekci

Doświadczeni w tej robocie. Gdy nas nie opóźni

Nasz dostawca budulcowy [254], z tym co ma dostarczyć,

To — wiem przecież, co umiemy — w mig okręt sklecimy.

PALESTRIO

1415

A czy znasz mojego pana, żołnierza?

AKROTELEUTIUM

Ty pytasz?

Jakżebym go znać nie miała, tej zakały miasta,

Samochwała, z tym łbem w lokach, gacha z pachnidłami?

PALESTRIO

To on może cię zna także?

AKROTELEUTIUM

1420

Nigdy mnie nie widział,

Jakżeby mnie mógł znać tedy?

PALESTRIO

No to ładnie mówisz,

I tym ładniej rzecz się uda.

AKROTELEUTIUM

Tylko mi go dostarcz,

1425

A o resztę bądź spokojny. Jeśli ja go ślicznie

Nie wykiwam — całą winę możesz na mnie zwalić!

PALESTRIO

No więc idźcie już do domu, weźcie się do rzeczy,

Ale mądrze!

AKROTELEUTIUM

Nic się nie troszcz!

PALESTRIO

1430

Periplektomenie,

Weźże teraz je ze sobą. — A ja znów na rynek,

Do żołnierza, pierścień oddam, powiem, że twa żona

Mnie oddała go dla niego i że za nim ginie.

Skoro tylko my wrócimy, poślijcie tę

wskazuje służącą

1435

do nas,

Niby, że to jest posłana cichcem do żołnierza.

PERIPLEKTOMENUS

To się zrobi. Nic się nie troszcz.

PALESTRIO

Tylko wy się troszczcie,

Już ja go tu przyprowadzę ze świetnym ładunkiem![255]

Odchodzi ku miastu.

PERIPLEKTOMENUS

woła za nim

1440

Dobrej drogi i spraw dobrze!

do Akroteleutium

Jeżeli mi dzisiaj

Rzecz się uda tak dokonać, żeby gość mój wyrwał

Tę kochankę żołnierzowi i wywiózł do Aten,

Jeśli zatem ten nasz podstęp uda się wykonać,

1445

Nawet nie wiesz, co dostaniesz!

AKROTELEUTIUM

A tamta niewiasta [256],

Czy się także coś przyczyni?

PERIPLEKTOMENUS

Najpiękniej, najsprytniej —

AKROTELEUTIUM

No, tom pewna, że się uda. Gdy z naszych chytrości

1450

Jedną spółkę tu zrobimy, to nie mam obawy,

By nas mógł ktoś przezwyciężyć w przebiegłym podstępie [257].

PERIPLEKTOMENUS

Chodźmyż teraz tu do domu, rzecz mądrze przećwiczyć,

Żeby sprytnie i dokładnie, co trzeba, wykonać,

Nic nie pokpić, gdy on przyjdzie.

AKROTELEUTIUM

1455

Więc czemu czas tracisz?

Wszyscy troje wchodzą do domu Periplektomenusa.

AKT CZWARTY

Pyrgopolinices, Palestrio

wchodzą od strony miasta, żywo rozmawiając.

PYRGOPOLINICES

Jak to miło, jeśli sprawa uda się po myśli.

Właśniem [258] mego pieczeniarza dziś wysłał do króla

Seleukosa — z żołdakami, których tu nająłem,

By królestwa mu bronili: będę miał wywczasy [259]!

PALESTRIO

1460

Wiesz, dbaj raczej o rzecz swoją, nie o Seleukosa,

Zwłaszcza że ci nową gratkę — świetną — dziś szykuję.

PYRGOPOLINICES

Owszem, wszystko poodkładam, a ciebie posłucham.

Mów — mój słuch ci wprost poddaję pod twoje rozkazy [260].

PALESTRIO

z tajemniczą miną

Tylko się oglądnij wkoło, żeby ktoś nie złapał [261],

1465

Niby ptaszków, tych słów naszych. Bo mi rozkazano

W tajemnicy rzecz załatwić.

PYRGOPOLINICES

PYRGOPOLINICES

1485

A to doskonale!

PALESTRIO

Piękna i wytworna przy tym.

PYRGOPOLINICES

Ej, strzeż mi się kłamać!

PALESTRIO

Ona jedna tylko godna twych wdzięków.

PYRGOPOLINICES

Dalibóg,

1490

To być musi strasznie piękna! A co to za jedna?

PodstępPALESTRIO

na ucho

Żona tego tu z sąsiedztwa, Periplektomena,

Mrze za tobą, chce go rzucić, nie cierpi starego.

Każe więc cię teraz prosić i zakląć na wszystko,

Byś jej zechciał rzecz ułatwić.

PYRGOPOLINICES

1495

Owszem, oczywiście —

Jeśli ona tego pragnie.

PALESTRIO

Jak pragnie! Pożąda!

PYRGOPOLINICES

Tak — a z tą kochanką w domu co wtedy zrobimy?

PALESTRIO

Każ, niech idzie, gdzie chce sama — zwłaszcza że jej siostra

1500

Bliźnia tu przybyła z matką, żeby ją wziąć z sobą.

Właśnie.

PALESTRIO

Więc tak musisz zrobić. Masz dosyć bogactwa,

Każ więc dziewce, niech zatrzyma to złoto, klejnoty,

1510

Coś ją stroił, niech z tym idzie, gdzie jej się spodoba.

PYRGOPOLINICES

Świetnie mówisz. Lecz co wtedy, jeśli tę tu stracę,

A ta nagle plan swój zmieni?

PALESTRIO

Trudna z tobą sprawa!

Toż cię kocha, jak swe oczy!

PYRGOPOLINICES

1515

Bo Wenus mnie kocha![263]

PALESTRIO

Pst! Bo drzwi się otwierają. Usuń się tu chyłkiem.

Ta fregata [264], co wypływa, to jej pośredniczka.

Wychodzi Milfidippa.

PYRGOPOLINICES

Co? Fregata?

PALESTRIO

Jej służąca, co przed dom wychodzi,

1520

Ta, co pierścień ten przyniosła, com ci dał.

PYRGOPOLINICES

Dalibóg,

Ale śliczna!

PALESTRIO

Ba, przy tamtej — to małpa lub sowa!

Widzisz, jak oczyma strzela i strzyże uszami?[265]

Milfidippa, Pyrgopolinices, Palestrio.

MILFIDIPPA

na stronie

1525

Aha, już jest cyrk przed domem [266], tu mam grać tę szopę.

Udam, żem ich nie dojrzała i że jeszcze nie wiem,

Że tu są.

PYRGOPOLINICES

Pst! Podsłuchajmy, czy co o mnie powie.

MILFIDIPPA

Może tu jest ktoś w bliskości, co się więcej troszczy

1530

O drugiego niż o siebie, nie ma innych zajęć,

Tylko mnie tu podpatruje? Takich to się boję,

Żeby w drogę mi nie weszli i nie przeszkodzili,

Gdy tu wyjdzie i tam przejdzie, ta, co go pożąda,

Pani moja, której teraz z miłości, nieszczęsnej,

1535

PALESTRIO

jak wyżej

Nie, nie, tej daj spokój. To jest — — moja narzeczona [268],

Gdy ty z tamtą się ożenisz, ja tę zaraz pojmę.

PYRGOPOLINICES

jak wyżej

Czemuż się nie ozwiesz do niej?

PALESTRIO

jak wyżej

1550

Chodź więc tutaj za mną.

PYRGOPOLINICES

jak wyżej

Idę, idę, jak twój sługa.

MILFIDIPPA

Oby mi się dało

Z tym człowiekiem się rozmówić, do któregom wyszła!

PALESTRIO

staje przed nią

Da się, będzie tak, jak pragniesz! Bądź więc dobrej myśli!

1555

Nic się nie bój! Jest tu człowiek, który wie, gdzie szukać

Tego, czego poszukujesz!

MILFIDIPPA

Kogoż ja to słyszę?

PALESTRIO

Towarzysza twych zamysłów, wspólnika twych planów!

MILFIDIPPA

A więc już nie taję tego, co — taję!

PALESTRIO

1560

A właśnie,

Owszem — taisz i nie taisz.

MILFIDIPPA

Jak to mam rozumieć?

PALESTRIO

Przed niewtajemniczonymi — to taisz. Ja jednak

Jestem wiernym powiernikiem.[269]

MILFIDIPPA

1565

A więc daj znak na to,

Żeś jest z tych — — wtajemniczonych [270]!

PALESTRIO

robi dziwne znaki rękami i jeszcze dziwniejszą tajemniczą minę

Więc — — pewna niewiasta

W pewnym się mężczyźnie kocha.

MILFIDIPPA

No, takich jest wiele!

PALESTRIO

1570

Lecz niewiele z nich posyła podarunki z palca [271]!

MILFIDIPPA

No tak, teraz cię poznaję — ciemność wyjaśniłeś [272],

A może tu jest ktoś jeszcze?

PALESTRIO

Jest albo go nie ma.[273]

MILFIDIPPA

Chciałabym cię w cztery oczy.

PALESTRIO

1575

Na długo czy krótko?

MILFIDIPPA

Na trzy słowa.

PALESTRIO

odchodząc, mówi do żołnierza

Zaraz wrócę.

PYRGOPOLINICES

A cóż ja? Tak długo

Rady, jak uderzyć.

1590

Na tę Troję.[275]

PALESTRIO

Że go kocha —

MILFIDIPPA

przerywa

Wiem już o tym.

PALESTRIO

Chwal więc

Jego piękność i urodę, mów o jego czynach —

MILFIDIPPA

1595

Na to baczę przede wszystkim — jak ci już mówiłam.

PALESTRIO

Dbaj o resztę, śledź uważnie i trop moje słowa.

PYRGOPOLINICES

niecierpliwi się

Może wreszcie trochę czasu i dla mnie dziś znajdziesz?

Chodźże raz, ty ciuro![276]

PALESTRIO

Jestem. — Rozkazuj, co zechcesz.

PYRGOPOLINICES

1600

Cóż ci ona opowiada?

PALESTRIO

na stronie

A mówi, że tamta

Biedna, dręczy się, rozpacza, cała we łzach tonie,

Bo cię pragnie, bo wciąż tęskni. Dlatego też właśnie

Ją posyła tu do ciebie.

PYRGOPOLINICES

na stronie

1605

Każ, niech się tu zbliży.

PALESTRIO

jak wyżej

Wiesz, co tobie radzę zrobić? Udaj wielki przesyt,

Jakbyś nic ochoty nie miał; wpadnij na mnie z krzykiem,

Że cię tak pospolituję [277].

PYRGOPOLINICES

jak wyżej

Pamiętam, posłucham.

PALESTRIO

na głos

1610

Ciebie szuka. Mam ją wołać?

PYRGOPOLINICES

Czego chce? Niech przyjdzie.

PALESTRIO

do Milfidippy

Czy chcesz czego? Chodźże tutaj.

MILFIDIPPA

podchodzi i z przesadnie czołobitnym ukłonem mówi

Ach, witaj, ty piękny!

PYRGOPOLINICES

do siebie

Mój przydomek wymieniła.

do Milfidippy

1615

Niech ci bogi darzą!

MILFIDIPPA

niby tak zakłopotana, że słów znaleźć nie może

Ach, żyć z tobą —

PYRGOPOLINICES

Chcesz zbyt wiele.

MILFIDIPPA

Lecz nie o mnie mówię,

O mej pani — mrze za tobą.

PYRGOPOLINICES

1620

Ach, więcej jest takich,

Ale nic nie mają z tego.

MILFIDIPPA

PochlebstwoWcale się nie dziwię,

Że się tak wysoko cenisz; człowiek taki piękny,

Taki sławny z swej dzielności, z urody i czynów!

1625

Jakiż człowiek mógłby godniej kiedyś bogiem zostać [278]?

PALESTRIO

Tak, tak, to już nie jest człowiek —

na stronie, do widzów

Sęp [279] nawet ma, myślę,

Więcej w sobie człowieczeństwa niżli on!

PYRGOPOLINICES

Więc skoro

1630

Ona mnie tu tak wychwala, ja — głowę do góry.

Chodzi wielkimi krokami z wysoko zadartym nosem.

PALESTRIO

do Milfidippy, na stronie

Widzisz, jak się dmie ten nicpoń?

do Pyrgopolinicesa

Odpowiedz jej wreszcie,

Ona przecież jest od tamtej, com ci właśnie mówił.

PYRGOPOLINICES

Lecz od której? Tak ich wiele wciąż mi się narzuca,

1635

Że nie mogę ich spamiętać.

MILFIDIPPA

Od tej, co ograbia

Swoje palce, by twe ubrać.

wskazuje pierścień na jego palcu

Bo ten pierścień właśnie

Od tej, co się w tobie kocha, do niegom przyniosła,

1640

By ci oddał.

PYRGOPOLINICES

Więc, kobieto, o cóż ci to chodzi?

MILFIDIPPA

Byś nie wzgardził tą kobietą, co się w tobie kocha,

W tobie swoje widzi życie. Od ciebie jedynie

To zależy, czy żyć będzie, czy też nie —

PYRGOPOLINICES

przerywa

1645

Więc — co — chce?

MILFIDIPPA

Mówić z tobą, ściskać, pieścić — bo jeśli nie zechcesz

Jej dopomóc — no — to ona — na śmierć się zamartwi.

przymila się

No więc, mój ty Achillesie, zrób to, co cię proszę,

I uratuj piękną — pięknie, pokaż, żeś łaskawy,

1650

O ty, wielki miast zdobywco, ty pogromco królów!

Pada na kolana.

PYRGOPOLINICES

do Palestriona

Jakież to nieznośne rzeczy! Wieleżem ci razy,

Ty gałganie, zakazywał, żebyś mą osobą

Nie szafował tak dla wszystkich.

PALESTRIO

do Milfidippy

No, słyszysz, kobieto?

1655

Jużem ci to raz powiedział i teraz ci mówię:

Jeśli się knurowi temu dobrze nie zapłaci,

On nasienia nie użyczy pierwszej lepszej świni [280].

MILFIDIPPA

Więc dostanie, wiele zechce.

PALESTRIO

Talent [281] musi dostać

1660

Czystym złotem filippejskim [282], bo mniej nie przyjmuje

Od nikogo.

MILFIDIPPA

To dalibóg, jeszcze strasznie tanio.

PYRGOPOLINICES

Ja bom nigdy nie miał w sobie ni śladu chciwości;

Dość mam bogactw; wszak posiadam przeszło tysiąc korcy [283]

1665

Czystym złotem filippejskim —

PALESTRIO

wtrąca się

Nie mówiąc o skarbcach!

Nadto srebra całe góry — nie sztaby — tak wielkie,

Że im Etna nie dorówna.

MILFIDIPPA

nie mogąc się wstrzymać od śmiechu, na stronie do Palestriona

To ci łgarz, doprawdy!

PALESTRIO

na stronie do Milfidippy

PYRGOPOLINICES

1700

Urodziłem się, kobieto, na drugi dzień potem,

Jak zrodziła Ops Jowisza [284].

PALESTRIO

do Milfidippy

Bo gdyby się wcześniej

Był urodził — on by rządził, nie Jowisz, na niebie.

MILFIDIPPA

do Palestriona na stronie, pokładając się od śmiechu

Już, już dosyć, ja cię proszę! Pozwólcież mi odejść

1705

Z życiem, jeśli to możliwe![285]

PALESTRIO

urzędowo do Milfidippy

Masz odpowiedź, odejdź!

PróżnośćMILFIDIPPA

Idę, by tu przyprowadzić tę, co mam jej sprawę.

do Pyrgopolinicesa

Chcesz coś jeszcze?[286]

PYRGOPOLINICES

Tak — bym nie był jeszcze więcej piękny,

1710

Niżli jestem — taki kłopot mam z moją urodą!

PALESTRIO

do Milfidippy

Co tu stoisz — idźże wreszcie!

MILFIDIPPA

Idę.

PALESTRIO

biegnie za nią i mówi tak, że Pyrgopolinices nie słyszy

Słuchaj jeszcze,

Powiedzże jej to na rozum i sprytnie, tak, żeby

1715

Aże serce w niej skakało! A Filokomazjum,

Jeśli jest tam, to jej powiedz, by przeszła do domu,

Że on tu jest.

MILFIDIPPA

do niego, na stronie

Ona tu jest — razem z moją panią [287],

Obie naszą tę rozmowę skrycie podsłuchały.

PALESTRIO

na stronie

1720

Świetnie! Według tej rozmowy sprytniej rzecz urządzą.

MILFIDIPPA

jak wyżej

Idę — już mnie nie zatrzymuj!

PALESTRIO

Ani cię nie trzymam,

Ni cię tykam, ni cię — — dosyć.[288]

PYRGOPOLINICES

woła za nią

Każ jej, niech tu wyjdzie

1725

Jak najprędzej! Już my tutaj rzecz tę załatwimy!

Pyrgopolinices, Palestrio.

PYRGOPOLINICES

Cóż mi teraz, Palestrio, radzisz z nią uczynić,

Z kochanką? Wszak nie mogę — w żaden sposób — pierwej,

Zanimbym się jej pozbył, tej przyjąć do domu.

PALESTRIO

Sługa, PodstępCo mnie pytasz, co robić? Przecieżem ci mówił [289],

1730

W jaki sposób to zrobić bez żadnych przykrości.

Niech trzyma wszystko złoto i szatki kobiece,

Coś ją stroił. Niech bierze, trzyma i zabiera.

Powiedz, że czas najwyższy już na nią do domu,

Powiedz, że tu jest matka i jej bliźnia siostra

Na wszystkie masz ochotę.

PYRGOPOLINICES

A cóż o tej matce

Mówiła, że gdzie ona?

PALESTRIO

1745

Retman [291] mi powiedział,

Ten, co je tutaj przywiózł, że matka na statku

Nie stój tutaj.

PYRGOPOLINICES

Już idę. Jestem ci posłuszny.

Wchodzi do swego domu.

PALESTRIO

sam do widzów

1775

No więc, czy ten gach-żołnierz nie jest całkiem taki,

Jakem to wam powiedział?[292] — Teraz mi potrzeba,

Żeby Akroteleutium tutaj do mnie wyszła,

Służąca lub Pleusikles. O, na Jupitera,

Toż mnie sama Pomyślność [293] ze wszech stron wspomaga!

1780

Bo ci, których najwięcej teraz ujrzeć chciałem,

Razem tutaj wychodzą, widzę, od sąsiada!

Akroteleutium, Milfidippa, Palestrio, Pleusikles.

AKROTELEUTIUM

do wychodzących ostrożnie z domu Periplektomenusa Milfidippy i Pleusiklesa

Chodźcie, lecz się oglądnijcie, czy tu kogoś nie ma.

MILFIDIPPA

Nie, nie widzę tu nikogo, prócz tego jednego,

Kogo właśnie chcemy spotkać.

PALESTRIO

1785

A ja was!

MILFIDIPPA

Co słychać,

Architekcie nasz [294]?

PALESTRIO

Co mówisz? Ja jestem architekt?

MILFIDIPPA

Może nie?

PALESTRIO

1790

Toż wobec ciebie ja nie jestem godzien

Nawet kołka wbić do ściany!

MILFIDIPPA

protestując

Doprawdy!

PALESTRIO

Przesprytnie,

Przeobrotnie jesteś chytra! Jak ona to ślicznie

1795

Bakę [295] ćmiła żołnierzowi!

MILFIDIPPA

To wszystko za mało!

PALESTRIO

Wszystko dobrze! Cała sprawa idzie nam jak z płatka,

Tylko wy mi tak jak dotąd dzielnie pomagajcie.

Żołnierz poszedł sam do domu, prosić swą kochankę,

1800

Żeby z matką i ze siostrą do Aten wróciła.

PLEUSIKLES

Doskonale.

PALESTRIO

Lecz co więcej, złoto i klejnoty,

Co ją stroił, teraz wszystko w darze jej oddaje,

Żeby tylko szła od niego: tak mu poradziłem!

PLEUSIKLES

1805

Łatwo pójdzie — gdy on pragnie, a ona chce tego.

PALESTRIO

Nie wiesz, gdy z głębokiej studni do góry się wspinasz,

Że najniebezpieczniej wtedy, gdyś jest już u szczytu,

Byś nie runął w dół z powrotem? Otóż nasza sprawa

Właśnie tu u szczytu studni teraz się rozgrywa.

1810

Jeśli żołnierz coś przewącha, to z tego wszystkiego

Nic mu zabrać nie zdołamy: w tej chwili najwięcej

Trza podstępów!

PLEUSIKLES

Lecz, jak widzę, jest na czym budować.

Trzy kobiety, tyś jest czwarty, ja: pięć, stary [296] szósty,

1815

Z tej chytrości, co w nas siedzi, jak nas jest sześcioro,

To na pewno da się dobyć na tyle podstępu,

By gród zdobyć, nie wiem jaki.

PALESTRIO

Tylko — do roboty![297]

AKROTELEUTIUM

do Palestriona

Otóż po to tu jesteśmy, po twoje rozkazy.

PALESTRIO

przybiera postawę wodza

1820

Doskonale. Teraz tobie

do Akroteleutium

tę daję prowincję.[298]

AKROTELEUTIUM

kłaniając się

Wszystko — wodzu — co zażądasz i co w moich siłach.

PodstępPALESTRIO

Chcę, byś pięknie, sprytnie, sprawnie żołnierza nabrała.

Tylko jedno: ten dom, powiedz, że to jest twój posag

I że stary już się wyniósł, gdyś z nim rozwód wzięła,

Żeby on się znów wejść nie bał do cudzego domu.

AKROTELEUTIUM

Tak, to słusznie.

PALESTRIO

1835

A gdy wyjdzie, powinnaś udawać —

Już z daleka — że swą piękność, przy jego urodzie

Za nic masz — i że się korzysz przed jego bogactwem;

Przy tym chwal i jego piękność, urok, wdzięk, urodę —

Dość wskazówek?

AKROTELEUTIUM

1840

Już wiem wszystko. A możesz być pewien

Że me dzieło tak wygładzę, iż nic w nim nie zganisz.

PALESTRIO

Dobrze —

do Pleusiklesa

Teraz ty się dowiedz, co ja ci rozkażę:

Zaraz, gdy się to odbędzie, gdy ona tu wejdzie [299]

1845

Ty patrz, byś tu do nas [300] przyszedł w ubraniu retmańskim.

Weź kapelusz rdzawociemny, na oczy weź szmatkę [301],

Taką z wełny — weź też płaszczyk także rdzawociemny,

Bo to kolor jest żeglarski — zapnij go na barku,

Tu, na lewym; obnaż ramię i przepasz się jakoś.

1850

Masz udawać, żeś jest sternik. A tu u starego

Wszystko znajdziesz, co ci trzeba, bo on ma rybaków [302].

PLEUSIKLES

Dobrze, więc się tak ubiorę. Ale co mam robić?

PALESTRIO

Przyjdź tu po Filokomazjum w imieniu jej matki,

Jeśli jechać ma do Aten, by szybko do portu

1855

A tam gdy przyjedziesz,

Ja ci trzech dni nie pozwolę zostać niewolnikiem![303]

PALESTRIO

Idź więc szybko, by się ubrać.

PLEUSIKLES

Masz coś jeszcze dla mnie?

PALESTRIO

1870

Tak, byś dobrze to spamiętał.

PLEUSIKLES

A zatem odchodzę.

Wchodzi do domu Periplektomenusa.

PALESTRIO

do kobiet

I wy też tam zaraz idźcie — bo on tu z pewnością

Lada chwila z domu wyjdzie.

AKROTELEUTIUM

kłaniając się głęboko razem z Milfidippą

Święte twe rozkazy!

PALESTRIO

wpychając je do domu Periplektomenusa

1875

Więc marsz, szybko. — Otóż właśnie, drzwi się otwierają.

On wychodzi. A wesoły: dobrze rzecz załatwił.

Leci biedak na to wszystko, co całkiem zmyślone!

Pyrgopolinices, Palestrio.

PYRGOPOLINICES

mówi z radością do siebie, zacierając ręce

Wszyściuteńko załatwiłem z tą Filokomazjum,

Tak jak chciałem, po przyjaźni i w najlepszej zgodzie.

PALESTRIO

1880

Coś tak długo robił w domu?

PYRGOPOLINICES

Nigdym jeszcze nie czuł,

By mnie ktoś tak strasznie kochał, jak dziś ta kobieta.

PALESTRIO

Dam ci wolność i bogactwa, jeśli mi to sprawisz.

PALESTRIO

1900

Ja ci sprawię.

PYRGOPOLINICES

Aż się palę!

PALESTRIO

Powoli, powoli.

Panuj przecież nad swą żądzą! — O, sama wychodzi.

Milfidippa, Akroteleutium, Pyrgopolinices, Palestrio.

MILFIDIPPA

wychodzi wraz z Akroteleutium, stają na boku i rozmawiają półgłosem

Oto, pani, jest ten żołnierz.

AKROTELEUTIUM

1905

Gdzie?

MILFIDIPPA

Po lewej.

AKROTELEUTIUM

Widzę.

MILFIDIPPA

Zerknij boczkiem, niech on nie wie, że my go widzimy.

AKROTELEUTIUM

obserwując dłużej

Ach, to on. — No już czas na nas, chociażeśmy chytre,

1910

Przejść chytrością siebie samych.

MILFIDIPPA

A więc ty zaczynaj.

PochlebstwoAKROTELEUTIUM

na głos do Milfidippy

A więc to naprawdę — powiedz — z nim samym mówiłaś?

na ucho do Milfidippy

Nie szczędź głosu, niech usłyszy.

MILFIDIPPA

z udaną dumą

Z nim samym mówiłam

1915

Najspokojniej, bez pośpiechu, tak długo, jak chciałam.

PYRGOPOLINICES

do Palestriona na stronie

Słyszysz?

PALESTRIO

do Pyrgopolinicesa na stronie

Słyszę. Jak się cieszy, że z tobą mówiła!

AKROTELEUTIUM

do Milfidippy

Ach, szczęśliwaś ty kobieta!

PYRGOPOLINICES

do Palestriona

Widzisz, jak mnie kocha!

PALESTRIO

1920

Boś wart tego.

AKROTELEUTIUM

do Milfidippy

Dziw, co mówisz, żeś ty z nim mówiła

I żeś go uprosić mogła. Bo, mówią, do niego

Przystęp tylko jak do króla: przez list lub przez posła.

MILFIDIPPA

Bo też tylko z wielkim trudem mogłam z nim się spotkać

1925

I uzyskać, com prosiła.

PALESTRIO

do Pyrgopolinicesa

Sławnyś jest wśród kobiet!

PYRGOPOLINICES

Trudno, skoro tak chce Wenus.

MiłośćAKROTELEUTIUM

Wenerzem [304] jest wdzięczna,

Do niej modły ślę i prośby, by mi zdobyć dała

1930

Tego, kogo ja tak kocham i za kim tak tęsknię,

By mych pragnień nie odtrącił i był łaskaw dla mnie.

MILFIDIPPA

Mam nadzieję, że tak będzie, chociaż wiele kobiet

Tęskni za nim. Lecz on gardzi wszystkimi i wszystkie

Wręcz odtrąca, oprócz ciebie!

AKROTELEUTIUM

1935

Otóż to mnie dręczy,

Ten strach, skoro on tak dumny, żeby jego oczy

Nie zmieniły jego planu, skoro mnie zobaczy,

I by jego wyszukana uroda — od razu

Nie wzgardziła mym wyglądem.

MILFIDIPPA

1940

Nie, tego nie zrobi,

Bądźże tylko dobrej myśli.

PYRGOPOLINICES

Jaka ona skromna!

AKROTELEUTIUM

Boję się, czy twe pochwały teraz nie przewyższą

Mej urody.

MILFIDIPPA

1945

Dbałam o to — byś była piękniejsza,

Niż on sobie wyobraża.

AKROTELEUTIUM

Jeśli mnie za żonę

Wziąć nie zechce, to — dalibóg — do kolan mu padnę,

Błagać będę. A jeżeli nie zdołam uzyskać,

1950

Targnę się na moje życie — bo wiem, że bez niego

Żyć nie mogę.

PYRGOPOLINICES

do Palestriona

Trza kobietę od śmierci ratować,

Więc podejdę —

PALESTRIO

wstrzymuje go

Nie, bynajmniej! Straciłbyś swą wartość.

1955

Gdybyś się tak sam narzucał. Niech sama tu przyjdzie,

Niech cię szuka, niechaj tęskni, niech cię wyczekuje.

Czy chcesz stracić całą sławę, co ją masz? Przenigdy

Nie rób tego! A wiem dobrze, że żaden śmiertelnik,

Prócz was dwóch, to jest prócz ciebie i Faona z Lesbos [305],

1960

Tego jeszcze nie doświadczył, żeby go kobieta

Tak kochała!

AKROTELEUTIUM

Milfidippo, czy mam wejść, czy może

Ty go tu wywołasz przed dom?

MILFIDIPPA

Lepiej poczekajmy,

1965

Jak jest piękny — to jeżeli coś zrobię z miłości,

Dobrotliwie mi wybaczy.

PALESTRIO

do Pyrgopolinicesa

Patrz, jak ona, biedna,

Na śmierć w tobie zakochana!

PYRGOPOLINICES

1975

O — to tak wzajemnie.

PALESTRIO

zatyka mu usta

Cicho, cicho, bo usłyszy!

MILFIDIPPA

do Akroteleutium, która robi wniebowziętą minę

Cóż stoisz jak głupia?

Cóż nie pukasz?

AKROTELEUTIUM

mówi tonem podniosłym

Tam go nie ma — tego, co go szukam.

MILFIDIPPA

1980

Skąd to wiesz?

AKROTELEUTIUM

jak wyżej, zamyka oczy i nos wznosi wysoko

Skąd? Wiem po węchu.[306] Bo gdyby był w domu,

Nos mój czułby po zapachu.

PYRGOPOLINICES

do Palestriona

Ona jest w natchnieniu!

Bo mnie kocha, toteż Wenus daje jej dar wieszczy.

AKROTELEUTIUM

jak wyżej

1985

Nie wiem, czy on tu jest blisko, co go pragną ujrzeć,

Lecz nos wietrzy go po prostu.

PYRGOPOLINICES

Gdzież on jest?

AKROTELEUTIUM

Widziałabyś go — gdybyś go kochała!

MILFIDIPPA

2000

Pewnie więcej go ode mnie — moja ty — nie kochasz,

Jeśli mi to wolno mówić.

Pochlebstwo, PróżnośćPALESTRIO

do Pyrgopolinicesa

Patrz, wszystkie kobiety,

Jeżeli cię która ujrzy, zaraz cię kochają!

PYRGOPOLINICES

Nie wiem, czym ci to już mówił: wnuk jestem Wenery.

AKROTELEUTIUM

2005

Błagam, moja Milfidippo, podejdźże i przystąp!

PYRGOPOLINICES

Ależ ona mnie się boi!

Milfidippa zbliża się do Pyrgopolinicesa i Palestriona.

PALESTRIO

O — ta idzie ku nam.

MILFIDIPPA

kłaniając się głęboko

z dostojeństwem

Więc — — raczyłem postanowić, by jej nie odpychać,

2015

Tak jak inne, skoro prosisz.

MILFIDIPPA

popycha Akroteleutium, ale ta, drżąc ze strachu, milczy

Lecz ona doprawdy

Ani słówka nie jest w stanie, tu w twojej bliskości;

Oczy, gdy na ciebie patrzy, język jej podcięły.

PYRGOPOLINICES

Trzeba, widzę, tej kobiecie pomóc w jej chorobie.

MILFIDIPPA

2020

Jak drży! Tak się przeraziła, gdy ciebie ujrzała.

PYRGOPOLINICES

Ba — tak samo drżą mężowie w pełnym uzbrojeniu,

Więc cóż dziwić się kobiecie! Więc co chce ode mnie?

MILFIDIPPA

Ażebyś się przeniósł do niej: ona chce żyć z tobą,

Z tobą swoje życie pędzić.

PYRGOPOLINICES

2025

Lecz jakże ja do niej,

Przecież ona jest zamężna? Mąż by mnie przyłapał.

MILFIDIPPA

Ależ ona z twej przyczyny męża wypędziła!

PYRGOPOLINICES

PYRGOPOLINICES

Nie, nie będę zwlekał.

Idźcie już!

MILFIDIPPA

Już odchodzimy.

Wchodzą do domu Periplektomenusa.

PYRGOPOLINICES

Lecz coż to ja widzę?

PALESTRIO

2040

Co takiego?

PYRGOPOLINICES

Ktoś tu idzie — w żeglarskim ubraniu —

PALESTRIO

Do nas. Pewnie coś do ciebie. Toż to jest ten retman!

PYRGOPOLINICES

On już pewnie po nią idzie.

PALESTRIO

I ja też tak myślę.

Pleusikles, Palestrio, Pyrgopolinices.

PLEUSIKLES

wchodzi od strony portu w ubraniu opisanym wyżej w. 1342 i nast., z lewym okiem zawiązanym, i mówi do widzów:

2045

MiłośćGdybym o tym nie wiedział, że ludzie z miłości [307]

Moc łajdactw narobili, każdy w inny sposób,

To więcej bym się wzdragał z powodu miłości

Przyjść tutaj w tym ubraniu. Ale że słyszałem,

Iż wielu dokonało z powodu miłości

2050

Wielu rzeczy i niecnych, i całkiem niegodnych,

Już pominę Achilla [308], co na to pozwolił,

By współobywatele ginęli — — Lecz oto

Spostrzegam Palestriona, o, stoi z żołnierzem.

Muszę teraz mą mowę inaczej odwrócić.

2055

Doprawdy, że kobietę chyba urodziła

Zwłoka w własnej osobie [309]. Jakakolwiek zwłoka,

Co się zwłoką nazywa, mniejszą się wydaje

Od tej zwłoki, co zwykle bywa przez kobietę;

To już z przyzwyczajenia, myślę, tak się dzieje.

2060

Bo ja tutaj przychodzę po Filokomazjum,

Ale do drzwi zapukam. Hola, jest tam który?

Puka do drzwi Pyrgopolinicesa.

PYRGOPOLINICES

O co chodzi, młodzieńcze? Co chcesz? Czemu pukasz?

PLEUSIKLES

Szukam Filokomazjum. Jestem od jej matki,

Jeśli ma iść, niech idzie. Wszystkich nas opóźnia,

2065

Kotwicę chcemy podnieść.

PYRGOPOLINICES

Dawno rzecz gotowa.

Idź Palestrio, weź z sobą ludzi do pomocy,

Niech zaniosą na statek wszystkie kosztowności,

Złoto, suknie, klejnoty. Wszystko jest złożone,

2070

Com jej tylko darował: niech z sobą zabierze.

PALESTRIO

Idę.

Wchodzi do domu.

PLEUSIKLES

woła za nim

Tylko się pośpiesz!

PYRGOPOLINICES

On nie będzie zwłóczył.

A cóż ci się to stało? Co jest z twoim okiem?

PLEUSIKLES

chcąc zyskać na czasie, udaje, że pytanie odnosi się do niezawiązanego oka

2075

Co? A przecież mam oko?

PYRGOPOLINICES

Lecz mówię o lewym.

PLEUSIKLES

Zaraz ci to opowiem: Wiesz, ja na to oko

z miłościm [310] zaniewidział [311]. Gdybym się był wstrzymał,

Widziałbym na to oko, tak jak i na prawe. —

2080

Lecz zbyt mnie opóźniają.

PYRGOPOLINICES

O, właśnie wychodzą.

Wychodzi Palestrio i Filokomazjum, ubrani do drogi; Filokomazjum aż zanosi się od płaczu.

Palestrio, Filokomazjum, Pyrgopolinices, Pleusikles.

PALESTRIO

do Filokomazjum

Czy ty dziś nie skończysz płakać?

FILOKOMAZJUM

Jakże nie mam płakać,

Stąd odchodząc, gdzie mi było tak rozkosznie dobrze?

PALESTRIO

2085

Otóż ten tu przyszedł właśnie od matki i siostry.

FILOKOMAZJUM

Widzę.

PYRGOPOLINICES

Słuchaj no, Palestrio!

PALESTRIO

Czego sobie życzysz?

PYRGOPOLINICES

Każże przecież wynieść wszystko, com jej podarował.

PLEUSIKLES

do Filokomazjum

Pójdę. Chociaż tak niechętnie — — —

oko do żołnierza

lecz gdybym nie poszła,

2100

Byłby to brak posłuszeństwa.[312]

PLEUSIKLES

Tak, słusznie, masz rozum.

PYRGOPOLINICES

A gdyby nie żyła ze mną, byłaby dziś głupia!

FILOKOMAZJUM

zawodzi

Toteż cierpię, że dziś tracę takiego człowieka!

Przecież ty każdego zdołasz tak świetnie wykształcić,

2105

Że aż tryska swą bystrością. Więc tym więcej byłam

Dumna, że żyć mogłam z tobą. Dziś, widzę, tę sławę

Muszę stracić!

PYRGOPOLINICES

Nie płacz, nie płacz!

FILOKOMAZJUM

jak wyżej

Wstrzymać się nie mogę,

2110

Gdy cię widzę.

PYRGOPOLINICES

uspokaja ją

No, już dobrze.

FILOKOMAZJUM

szlochając dalej

Już ja wiem najlepiej,

Jak się moje serce kraje!

PALESTRIO

Wcale się nie dziwię,

2115

Żeś ty tu, Filokomazjum, chętnie przebywała,

I że serce twe przykuła ta jego uroda,

Jego całe zachowanie, męstwo — skoro nawet

Ja, niewolnik, gdy nań spojrzę, łzami się zalewam,

Że się dzisiaj rozstajemy! O, ja nieszczęśliwy!

Zaczyna też płakać.

FILOKOMAZJUM

na kolanach, do Pyrgopolinicesa

2120

Błagam, pozwól się uściskać, zanim stąd odjadę.

PYRGOPOLINICES

Proszę.

FILOKOMAZJUM

zrywa się i okrywa go pocałunkami

O ty, moje oczko, o ty, moja duszo!

Udaje, że mdleje.

PALESTRIO

Podtrzymajcież tę kobietę, żeby nie upadła!

Sam ją podtrzymuje.

PYRGOPOLINICES

A cóż to znów jest takiego?

PALESTRIO

2125

Że cię musi odejść,

Nagle się jej, nieszczęśliwej, niedobrze zrobiło.

PYRGOPOLINICES

Leć do domu, przynieś wody!

PALESTRIO

któremu nie na rękę w tej chwili krytycznej odchodzić

E, co jej po wodzie,

Lepiej, żeby wypoczęła.

Oddaje ją w ramiona Pleusiklesa

2130

A ty daj jej spokój,

Aż do przytomności wróci.

PYRGOPOLINICES

zauważywszy, że Pleusikles całuje ukradkiem Filokomazjum

Coś oni zanadto

Swoje głowy przytulili. Nie podoba mi się!

Ty, żeglarzu, weź swe usta od jej warg — bo jak cię —

Zamierza się na niego.

PLEUSIKLES

2135

Próbowałem, czy oddycha.

PYRGOPOLINICES

To trza było uchem!

PLEUSIKLES

udaje, że ją składa na ziemię

Jeśli chcesz, to ją położę.

PYRGOPOLINICES

Nie — trzymaj.

PALESTRIO

do siebie, w obawie, że młodzi kochankowie popsują sprawę

O bieda!

RozstaniePYRGOPOLINICES

woła do wnętrza swego domu

2140

Wyjdźcie, wszystko tu wynieście, com jej podarował.

Wychodzi szereg niewolników i niewolnic niosących toboły.

PALESTRIO

zwraca się ku domowi żołnierza z rękami wzniesionymi do modlitwy

Niechże jeszcze cię pozdrowię, ty Larze [313] domowy,

Zanim pójdę — wy, współsłudzy, i wy, współsłużące,

Już żegnajcie! Żyjcie w zdrowiu, a miejcie też dla mnie

Dobre słowo, nawet chociaż tu z wami nie będę![314]

Udaje, że zalewa się łzami i głośno zawodzi.

PYRGOPOLINICES

klepie go po ramieniu i pociesza

2145

No już nie martw się, Palestrio.

PALESTRIO

aż zawodzi od płaczu

Oj, jakże łzy wstrzymać,

Kiedy muszę cię opuścić!

PYRGOPOLINICES

Znieśże to odważnie!

PALESTRIO

płacze dalej

Wiem ja, wiem, jak mnie to boli!

FILOKOMAZJUM

odzyskuje przytomność

2150

Lecz cóż to? Co widzę?

Co to? Witaj, światło słońca! Ale gdzież ja jestem?

PLEUSIKLES

I ty witaj! Otrzeźwiałaś?

FILOKOMAZJUM

udając przerażenie, wyrywa mu się z rąk

Ach, kogożem ja to

Tak objęła? Czym przytomna?

usprawiedliwiając się

Ja przez wzgląd na ciebie

2165

To mówiłem.

PYRGOPOLINICES

Ja ci wierzę.

PALESTRIO

Więc bądź zdrów!

PYRGOPOLINICES

Ty również.

PALESTRIO

do całego orszaku

Idźcie szybko, ja tam zaraz podążę za wami.

2170

Chcę coś z panem porozmawiać.

Orszak odchodzi szybko w stronę portu.

Sługa, WiernośćChoć zawsze myślałeś,

Że ci inni są wierniejsi niżli ja, to jednak

Bardzom ci za wszystko wdzięczny; a gdybyś tak zechciał,

2190

To nie jest mój zwyczaj.

PALESTRIO

bezczelnie

Rozpamiętuj sobie często, jak wierny ci byłem,

A zrozumiesz wtedy wreszcie, kto ci zły, kto dobry.

PYRGOPOLINICES

pewny siebie

Wiem — i nieraz to widziałem.

PALESTRIO

Ale jeśli kiedy,

2195

To dziś ujrzysz to najlepiej. Zobaczysz, sam powiesz,

Że dziś szczera prawda wyszła![317]

PYRGOPOLINICES

Z trudem się wstrzymuję,

Żeby ci nie kazać zostać.

PALESTRIO

niemile zaskoczony, szybko protestuje

O, tego to nie rób!

2200

Powiedzieliby, żeś kłamca, żeś jest nieuczciwy,

Że ci nic nie można wierzyć; mogliby powiedzieć,

Że prócz mnie nikogo nie masz wiernego wśród służby.

Gdybym sądził, że ty możesz to zrobić z honorem,

Sam bym radził. Lecz nie można. A więc strzeż się tego!

PYRGOPOLINICES

2205

No już idź.

PALESTRIO

z głębokim westchnieniem

Tak, ścierpieć muszę, cokolwiek wypadnie.

PYRGOPOLINICES

Bądź więc zdrów!

PALESTRIO

O, trza iść dzielnie![318]

Odchodzi chyżo w stronę portu.

PYRGOPOLINICES

woła za nim

Bądź więc zdrów, raz jeszcze!

do widzów

2210

Zawsze przedtem byłem pewny, że on jest najgorszy

Spośród moich niewolników, a dzisiaj znajduję [319],

Że on mi jest przecież wierny. I gdy to rozważam,

Głupiom zrobił, żem go puścił. — Teraz pójdę sobie

Tutaj na miłostki moje. Lecz słyszę — drzwi skrzypły.

Ustępuje na bok.

Chłopiec, Pyrgopolinices.

CHŁOPIEC

wychodzi z domu Periplektomenusa i mówi do wnętrza

2215

Ależ mnie już nie uczcie, już wiem, co mam zrobić!

Już ja go tam odnajdę [320], gdziekolwiek jest teraz

Wytropię, nie oszczędzę wysiłku mojego.

PYRGOPOLINICES

Mnie on szuka. — Zabiegnę temu chłopcu drogę.

Staje naprzeciw niego.

CHŁOPIEC

Hej, ja ciebie tu szukam.

z ukłonem

2220

Witaj mężu śliczny,

Dziecko szczęścia — którego dwa bóstwa najwięcej

Kochają!

PYRGOPOLINICES

Które bóstwa?

CHŁOPIEC

Sam Mars i Wenera!

PYRGOPOLINICES

z uśmiechem

2225

Dowcipny z niego chłopczyk!

CHŁOPIEC

Błaga cię, byś przyszedł,

Pragnie ciebie, pożąda, umiera z tęsknoty!

Więc ratuj zakochaną! Stoisz? Chodźże!

PYRGOPOLINICES

Idę.

Wchodzi do domu Periplektomenusa.

CHŁOPIEC

do widzów

2230

On się tam już tymczasem sam zaplątał w sidła.

Zasadzka jest gotowa. Stary tylko czeka,

By się rzucić na gacha, butnego z „urody”,

Co myśli, że się wszystkie w nim durzą kobiety,

Która tylko go ujrzy. A jego nie cierpią

2235

Tak baby jak mężczyźni. — Teraz zaś popędzę

Na tę burdę — bo słyszę już krzyki ze środka.

Wpada do domu Periplektomenusa, skąd słychać ogromny zgiełk.

AKT PIĄTY

Periplektomenus, Pyrgopolinices, Kario, Sceledrus.

PACHOŁKOWIE

Pachołkowie wloką Pyrgopolinicesa w samej koszuli, opierającego się wszelkimi siłami; za nimi kucharz Kario z ogromnym nożem

PERIPLEKTOMENUS

Dajcie go tu! Co? Iść nie chce? W górę go i za drzwi!

Trzymajcie go tak w powietrzu! Nogi mu rozedrzeć![321]

PYRGOPOLINICES

śmiertelnie przerażony

Błagam, Periplektomenie, na bogów!

PERIPLEKTOMENUS

2240

Nic z tego!

Patrz no, Kario, żeby nóż twój był ostry, porządnie!

KARIO

grożąc nożem

Co? Toż on już dawno czyha, ażeby gachowi

Popodcinać to podbrzusze, by mu tak wisiało,

Jak te cacka, co się dziecku na szyi zawiesza!

PYRGOPOLINICES

2245

O, źle ze mną!

PERIPLEKTOMENUS

Co? Nie jeszcze. Nie śpiesz się tak bardzo!

KARIO

zakasując rękawy i udając, że zabiera się do operacji

Więc się teraz wziąć do niego?

PERIPLEKTOMENUS

Nie, przedtem kijami

Wysmarować!

KARIO

2250

Byle dobrze!

Pachołek okłada go, wiele się zmieści, żołnierz wrzeszczy wniebogłosy.

PERIPLEKTOMENUS

[Poczekaj no — trochę,

Ja go tylko chcę wypytać. Jeśli będzie kłamać,

Bij co wlezie!][322]

do żołnierza

Więc jak śmiałeś, ty bydlę bezczelne,

2255

Cudzą żonę napastować?

PYRGOPOLINICES

płaczliwie

Niechże mnie tak bogi,

Byłem proszony,

By pójść do niej!

PERIPLEKTOMENUS

2265

Jak iść śmiałeś? Masz za to!

Okłada go.

PYRGOPOLINICES

Oj! Dosyć,

Dosyć jestem już obity! Litości!

KARIO

Już krajać?

PERIPLEKTOMENUS

Kiedy zechcesz.

do pachołków

2270

Rozpiąć go tu! Nogi mu rozciągnąć!

PYRGOPOLINICES

krzyczy przeraźliwie

Błagam cię, wysłuchaj przecież, nim on zacznie krajać!

PERIPLEKTOMENUS

Mów!

PYRGOPOLINICES

mówi, pojękując

Nie było tak, z niczego: miałem ją za wdowę [323],

Tak mówiła mi służąca, co pośredniczyła.

PERIPLEKTOMENUS

2275

Więc przysięgnij, że nie będziesz miał nic do nikogo

Za to, żeś tu był obity lub że będziesz bity,

Jeśli cało cię puścimy — ty wnuczku Wenery!

PYRGOPOLINICES

Więc przysięgam na Jowisza i Marsa: nie będę

Mieć nic nigdy do nikogo, żem tu był obity,

2280

Co uznaję za rzecz słuszną. A jeśli stąd wyjdę

Bez uszczerbku na mych członkach [324], to — wobec mej winy —

Żadnej krzywdy nie doznaję.

PERIPLEKTOMENUS

A co będzie wtedy,

Jeśli przysiąg nie dotrzymasz?

PYRGOPOLINICES

2285

Niech mam całe życie

Ten uszczerbek na — mej sławie!

KARIO

Nabijmy go jeszcze,

Potem, myślę, już go puśćmy!

Pachołkowie okładają go jeszcze, ale on już uradowany woła do Kariona.

PYRGOPOLINICES

Niech cię zawsze bogi

2290

Szczęściem darzą, że tak za mną życzliwie się wstawiasz!

KARIO

No to daj nam minę [325] złota.

PYRGOPOLINICES

Za co?

KARIO

Jak to za co?

Byśmy cię puścili cało, bez żadnych uszczerbków,

2295

Ty, ty, wnuczku Weneryjski! Inaczej nie pójdziesz,

Nawet nie myśl!

grożąc mu

2305

Jeśli cię tu jeszcze złapię, to wyjdziesz — — z uszczerbkiem!

PYRGOPOLINICES

I nie będę się sprzeciwiał.

PERIPLEKTOMENUS

No, Kario, do domu!

Wszyscy prócz Pyrgopolinicesa wchodzą do domu Periplektomenusa.

PYRGOPOLINICES

rozciera obite członki

O! Mych niewolników widzę!

Zbliżają się ci, co nieśli bagaże Filokomazjum, z nimi Sceledrus[326].

Czy Filokomazjum

Ale mnie dostało!

Widzę, że mnie oszukali. To szelma Palestrio,

2325

On mnie zwabił w tę zasadzkę! — Ha — słusznie się stało [327];

Gdyby się i innym gachom też tak przytrafiło,

Mniej by było ich zapewne, więcej by się bali

I mniej mieliby ochoty. —

do Sceledrusa i reszty służby

No, chodźmy!

do widzów

2330

Klaskajcie!

Przypisy

[1]

Wstęp — autorstwa G. Przychockiego, wg: T. M. Plautus, Żołnierz samochwał, przeł. i oprac. Gustaw Przychocki, Kraków, Krakowska Spółka Wydawnicza, 1929 (Biblioteka Narodowa, Seria II, nr 53). [przypis edytorski]

[2]

Życiorys Plauta i charakterystyka jego działalności są we Wstępie do Braci (Bibl. Nar. Ser. II, Nr 33). [przypis tłumacza]

[3]

atrium (łac.) — centralne pomieszczenie w domu rzymskim, bez okien, z czworokątnym otworem w dachu, pod którym znajdował się basen na wodę deszczową. [przypis edytorski]

[4]

bliźnia (daw.) — bliźniacza. [przypis edytorski]

[5]

hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka) — kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze. [przypis edytorski]

[6]

retman (daw., z niem.) — sternik, nawigator; tu: kapitan statku. [przypis edytorski]

[7]

donżuaneria — bałamucenie, uwodzenie kobiet; określenie utworzone od imienia tytułowego bohatera dramatu Moliera Don Juan. [przypis edytorski]

[8]

kondotier — dowódca oddziałów wojsk najemnych we Włoszech w XIV–XVI w. [przypis edytorski]

[9]

Wenera (mit. rzym.) — Wenus, bogini miłości. [przypis edytorski]

[10]

jasyr (z tur.) — niewola tatarska lub turecka. [przypis edytorski]

[11]

stratagème (fr.) — podstęp. [przypis edytorski]

[12]

znanych ze sztuk Plautowskich tzw. „dobrych heter” — por. G. Przychocki, Plautus, Kraków, 1925, s. 353 i nast. [przypis tłumacza]

[13]

typowe dla „komedii nowej”… — por. Bracia, Bibl. Nar. wyd. II, Wstęp, s. XXIV i nast. [przypis tłumacza]

[14]

Terencjusz (ok. 195–po 159 p.n.e.) — komediopisarz rzymski. [przypis edytorski]

[15]

typ, który ma za sobą całą historię w zakresie greckiej i rzymskiej komedii, a często występuje z wybitną cechą złośliwego i uszczypliwego dowcipu — por. Kupiec, wyd. II, Wstęp, s. IX i nast. [przypis tłumacza]

[16]

wnioskują, że (…) mielibyśmy tu typowy przykład tzw. „kontaminacji” — por. Bracia, Wstęp, s. 15. [przypis tłumacza]

[17]

Lust am Trug (niem.) — przyjemność z oszustwa. [przypis edytorski]

[18]

imbroglio (wł.) — dosł.: zamieszanie, zamęt; zawiła intryga sceniczna. [przypis edytorski]

[19]

jest w nim (…) jedna tylko wybitniejsza partia śpiewana — por. Bracia, Wstęp, s. 18 i n. [przypis tłumacza]

[20]

anapest — w metryce iloczasowej stopa metryczna składająca się z trzech sylab: dwóch krótkich i jednej długiej. [przypis edytorski]

[21]

canticum (łac.) — pieśń; partia śpiewana. [przypis edytorski]

[22]

Menander (342–291 p.n.e.) — komediopisarz grecki, główny przedstawiciel komedii nowej i komedii charakterów. [przypis edytorski]

[23]

wysoki stopień oryginalności — por. Plautus, s. 377 i n. [przypis tłumacza]

[24]

par excellence (fr.) — w całym znaczeniu tego słowa, w najwyższym stopniu. [przypis edytorski]

[25]

nimim strzelać kazał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: nimi strzelać kazałem. [przypis edytorski]

[26]

wraz (daw.) — od razu, natychmiast, zaraz. [przypis edytorski]

[27]

skróś a. skroś (daw.) — wskroś, poprzez. [przypis edytorski]

[28]

jarząbek — ptak łowny z rodziny głuszcowatych. [przypis edytorski]

[29]

żołnierza, któremu nie pozwalają rozpuszczać języka — Epid. 454 i n. [Epidicus, polski tytuł: Epidikus; red WL] [przypis tłumacza]

[30]

zapowiada widzom (…) bo to (wyjątkowo) nie jest jego zwyczajem — Trin. 482 i n. [Trinummus, polski tytuł: Trzy grosze; red. WL] [przypis tłumacza]

[31]

korcy — dziś popr. forma D.lm.: korców; korzec: daw. jednostka objętości produktów sypkich (ziarna, mąki itp.); korzec rzymski (modius) liczył ok. 10,5 litra. [przypis edytorski]

[32]

fanfaronada — chełpliwość, przechwalanie się odwagą. [przypis edytorski]

[33]

Cyropedia a. Wychowanie Cyrusa — powieściowa biografia autorstwa Ksenofonta z Aten (ok. 430–ok. 355 p.n.e.), przedstawiająca króla Cyrusa Wielkiego jako przykład idealnego władcy, a monarchię perską jako idealne państwo. [przypis edytorski]

[34]

Ares (mit. gr.) — bóg wojny. [przypis edytorski]

[35]

Ares złapany na gorącym uczynku — bóg wojny Ares miał romans z piękną boginią miłości Afrodytą, żoną kulawego boga-kowala, Hefajstosa. Zdradzany mąż przygotował cienką, niewidoczną metalową sieć, schwytał w nią śpiących w łożu kochanków i wystawił na pośmiewisko przed bogami olimpijskimi. [przypis edytorski]

[36]

farsa megarejska — gatunek staroż. niewybrednej komedii greckiej, pochodzący z doryckiego miasta Megara; w staroż. przeciwstawiany bardziej wyrafinowanej komedii attyckiej, czasem uważany za wcześniejszy. [przypis edytorski]

[37]

Arystofanes (ok. 445–ok. 385 p.n.e.) — grecki komediopisarz, najwybitniejszy z twórców komedii staroattyckiej. [przypis edytorski]

[38]

Lamachos — generał ateński w okresie wojny peloponeskiej (od ok. 435 p.n.e.), jeden z trzech dowódców zakończonej klęską wyprawy na Sycylię (415 p.n.e.), gdzie zginął w bitwie. [przypis edytorski]

[39]

Acharn. — Acharnejczycy, komedia Arystofanesa, wystawiona w 425 p.n.e. [przypis edytorski]

[40]

Kleonymos — generał ateński w czasach wojny peloponeskiej; w 424 p.n.e. porzucił tarczę podczas bitwy i uciekł, zyskując miano tchórza. [przypis edytorski]

[41]

Platon (komik), gr. Platon Komikos — komediopisarz grecki, przedstawiciel komedii staroattyckiej, tworzący ok. 428–389 p.n.e.; z jego sztuk zachowały się tylko fragmenty. [przypis edytorski]

[42]

Pisander, gr. Peisandros — generał spartański, podczas wojny korynckiej, w 395 p.n.e., otrzymał od swego szwagra, króla Agesilaosa II, dowództwo floty; zginął w pierwszym starciu, w bitwie koło przylądka Knidos (394 p.n.e.), zakończonej całkowitą klęską. [przypis edytorski]

[43]

Ksenofont z Aten (ok. 430–ok. 355 p.n.e.) — grecki pisarz i historyk, żołnierz najemny, uczeń Sokratesa; znany m.in. z pamiętników wojskowych pt. Anabaza, opisujących liczącą 1000 mil drogę powrotną do ojczyzny armii 10 tysięcy najemników greckich zwerbowanych przez satrapę perskiego Cyrusa Młodszego przeciwko jego bratu, królowi Persji Artakserksesowi II. [przypis edytorski]

[44]

epoka aleksandryjska — epoka hellenistyczna, okres w dziejach regionu M. Śródziemnego i Bliskiego Wschodu trwający od śmierci Aleksandra Wielkiego (323 p.n.e.) do podboju przez Rzym ostatniego niezależnego państwa hellenistycznego, ptolemejskiego Egiptu (30 p.n.e.). [przypis edytorski]

[45]

inkarnacja — wcielenie. [przypis edytorski]

[46]

farsa atellańska — popularna improwizowana farsa rzymska; nazwa od zamieszkiwanej przez italski lud Osków miejscowości Atella w Kampanii, jednej z pierwszych posiadających teatr, skąd w 391 p.n.e. zapożyczono te sztuki w Rzymie. [przypis edytorski]

[47]

potomstwo jego jest Legion — wyrażenie pochodzące od biblijnego wspólnego imienia grupy demonów, które opętały jednego człowieka (Mk 5,9; Łk 8,30); znaczenie: jego potomstwo jest bardzo liczne. [przypis edytorski]

[48]

ośmiu pieczeniarzy Plautowskich — Asin., Bacch., Capt., Curc., Men., Mil., Pers., Stich. [skróty łacińskich tytułów komedii Plauta: Komedia ośla, Siostry, Jeńcy, Wołek zbożowy, Bracia, Żołnierz samochwał, Pers, Stichus; red. WL]. [przypis tłumacza]

[49]

totumfacki — osoba zaufana i wypełniająca bez sprzeciwu wszelkie polecenia. [przypis edytorski]

[50]

zresztą (daw.) — co do reszty, poza tym. [przypis edytorski]

[51]

Epicharm (ok. 550–ok. 460 p.n.e.) — grecki dramaturg i filozof, uważany czasem za jednego z pierwszych komediopisarzy. [przypis edytorski]

[52]

Kleon (zm. 422 p.n.e.) — ateński wódz i polityk, demagog, przeciwnik Peryklesa. [przypis edytorski]

[53]

sempre nello stomaco [hai] dieci lupi affamati (wł.) — zawsze w żołądku [ma] dziesięć głodnych wilków. [przypis edytorski]

[54]

karagöz — tradycyjny turecki teatr cieni, w którym występuje dwóch protagonistów: prostak Karagöz i wykształcony Hacıvat, oraz stały zestaw stereotypowych postaci; spopularyzowany w czasach Imperium Osmańskiego, rozprzestrzenił się na większości terenów objętych jego panowaniem, gł. w Turcji i Grecji. [przypis edytorski]

[55]

Ulixes (łac.) — Ulisses, Odyseusz. [przypis edytorski]

[56]

Agatokles (360–289 p.n.e.) — tyran Syrakuz od 317 p.n.e., król Sycylii od 304 p.n.e. [przypis edytorski]

[57]

Atrydzi (mit. gr.) — synowie Atreusa: Agamemnon i Menelaos. [przypis edytorski]

[58]

Pergam — tu: trojański akropol (ufortyfikowane wzgórze wewnątrz miasta). [przypis edytorski]

[59]

con amore (wł.) — z miłością; z zamiłowania. [przypis edytorski]

[60]

la providence des canailles (fr.) — opatrzność hultajów. [przypis edytorski]

[61]

licet haec Athenis nobis (łac.) — to nam wolno w Atenach. [przypis edytorski]

[62]

której (…) używa w Polsce (choć w innej sztuce) Piotr Ciekliński („Potrójny z Plauta”) — por. Plautus, s. 499 i n. [przypis tłumacza]

[63]

W literaturze polskiej… — szereg cennych informacji pochodzi z niedrukowanej pracy mej uczennicy p. Wacławy Potemkowskiej, pt. Postać żołnierza-samochwała w komedii rzymskiej a jego potomkowie w komedii polskiej. [przypis tłumacza]

[64]

rybałt — daw. wędrowny śpiewak, muzykant, aktor i sztukmistrz. [przypis edytorski]

[65]

nie rzkąc (daw.) — nie mówiąc o, cóż dopiero. [przypis edytorski]

[66]

regimentować (daw.) — dowodzić regimentem, wojskiem. [przypis edytorski]

[67]

Nie rzkąc regimentować, ale ani postać — nie mówiąc nawet, że dowodzić (wojskami), ale choćby w nich postać (być, zjawić się). [przypis edytorski]

[68]

bisurmański (daw., pogard.) — muzułmański; tu: turecki a. tatarski. [przypis edytorski]

[69]

demesza (daw.) — szabla; od nazwy miasta Damaszek, skąd pochodziła ceniona słynna z twardości i elastyczności stal damasceńska, o charakterystycznych wzorach na powierzchni. [przypis edytorski]

[70]

czy istotnie cała intryga „Zemsty” opiera się na fabule „Żołnierza” Plautowskiego — Tadeusz Sinko, Genealogia kilku typów i figur A. Fredry, Kraków 1918, s. 14: „Pyrgopolinik, co zakrada się po cudzą żonę (schwytany, twierdzi, że uważał ją za wdowę, V, w. 16), a tymczasem traci kochankę, znajduje się w tym samym położeniu, co Rejent, który zabrał Cześnikowi wdowę, a równocześnie stracił na jego rzecz syna”. Por. s. 13. [przypis tłumacza]

[71]

intryga ta (…) ma nadzwyczaj mało prawdopodobieństwa — np. Cześnik nie zna (nawet z widzenia!) syna swego sąsiada, Podstolina i Wacław, mieszkając obok siebie o mur, ani raz przedtem się nie widzieli, małżeństwo młodych tak nagle, z miejsca, bez żadnych przygotowań i in. [przypis tłumacza]

[72]

comédie larmoyante (fr.) — łzawa komedia, najwcześniejsza odmiana sentymentalnego dramatu mieszczańskiego, powstała we Francji w XVIII wieku. [przypis edytorski]

[73]

maschere (wł.: maski) — typowe postacie włoskiej komedii dell'arte, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu, odgrywane w maskach i w charakterystycznych kostiumach. [przypis edytorski]

[74]

jak śliczne loki — Fredrowskie „włos w pierścienie” dosłownie niemal w Żołnierzu, w. 923: moechum cincinnatum, por. w. 768: miles caesariatus. [przypis tłumacza]

[75]

sklamrzeć — narzekać, jęcząc, prosić wciąż o coś monotonnym, płaczliwym głosem. [przypis edytorski]

[76]

te (i inne jeszcze) cechy… — scena zastraszenia Papkina wezwaniem służących (III. 4, w. 266 i n.) bardzo przypomina analogiczną scenę w Punijczyku Plauta, p. wyżej, s. XXI. [przypis tłumacza]

[77]

Dlatego to możliwe są zestawienia postaci Papkina z analogicznymi włoskimi lub francuskimi kreacjami… — Władysław Folkierski, Fredro a Francja, Kraków 1925, Papkiniana, s. 33 i n. Por. Gustaw Przychocki, Papkin i Pyrgopolinices, „Pamiętnik Literacki”, R. XXV (1928), s. 276 i n. [przypis tłumacza]

[78]

asumpt (przest.) — impuls, pobudka. [przypis edytorski]

[79]

Pyrgopolinices (z gr. Πυργοπολινίκης) — szumne nazwisko przesławnego — w swym samochwalstwie — wojownika: „Warownych grodów pogromca”, „Basztomiastoburz”. [przypis tłumacza]

[80]

Artotrogus (z gr. Άρτότρωγος) — „Chlebogryz” czy też „Łuszczybochenek”, jak Ciekliński i Pasek nazywają żarłocznych pieczeniarzy. [przypis tłumacza]

[81]

Filokomazjum (z gr. Φιλόκωμος) — „Lubiąca biesiady”. [przypis tłumacza]

[82]

hetera (gr. ἑταίρα: towarzyszka) — kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze. [przypis edytorski]

[83]

Kario (z gr. Καρίων) — zwykła nazwa niewolnika (którym tu jest kucharz), od Karii, nadbrzeżnego kraju południowej Małej Azji. W innych sztukach Plauta mają kucharze czasem „imiona mówiące”, jak np. Cylindrus: „Wałek do ciasta” lub Anthrax: „Węgiel”. Por. uwagi w Braciach (s. 3 i nast.) co do spisów osób, imion mówiących, wyglądu sceny, masek i in. [przypis tłumacza]

[84]

Akt I — co do podziału na akty zob. Bracia (s. 57). Mówione są ww. 1–159; 549–670; 923–983; 1251–1295; 1476–1507; 1591–1611 (w oryginale w jambicznych senarach) przełożone wierszem trzynastozgłoskowym; poza tym są partie recytowane przy akompaniamencie muzyki, względnie śpiewane (cantica, zob. Wstęp do Braci, s. XVII), przełożone wierszem czternastozgłoskowym (zob. Wstęp do Braci, s. XLII nast.). [przypis tłumacza]

[85]

puklerz — rodzaj okrągłej tarczy. [przypis edytorski]

[86]

sklamrzeć — narzekać, jęcząc, prosić wciąż o coś monotonnym, płaczliwym głosem. [przypis edytorski]

[87]

Mars (mit. rzym.) — bóg wojny. [przypis edytorski]

[88]

na polach… Wołkowych (in campis Curculionieis) — nazwa zmyślona, od słowa curculio, „wołek, robak toczący zboże”, zawiera zapewne jakiś ukryty żart, lepiej zrozumiały dla Rzymian ówczesnych, przeważnie rolników, walczących wiele z tą plagą ziarna. [przypis tłumacza]

[89]

Bombomachides-Klutomestorides-Archides — tak czytam zam. Clutomestoridesarchides, Li., coś niby jak: „Ten, który walczy z hałasem i dąży do sławy i władzy”, nazwisko niewątpliwie przez Plauta zmyślone, nie tylko dla ośmieszenia buńczucznego żołnierza (zob. Wstęp, s. XVIII), ale dla wyśmiania w ogóle nazwisk greckich, które Rzymian, przywykłych do imion skromnych i prostych, a nieraz pochodzących nawet od ułomności ludzkich, raziły swą samochwalczością (tak częsty w nich pierwiastek „sławy”: kleo-klyt lub „władzy”: arch-). [przypis tłumacza]

[90]

Neptun (mit. rzym.) — bóg morza, odpowiednik gr. Posejdona. [przypis edytorski]

[91]

ser w sosie (epityra) — smakowita jakaś przekąska (greckiego pochodzenia), która przypomina się pieczeniarzowi i nie pozwala mu tak łatwo pożegnać się z jego obecnym panem, a raczej z dobrym jadłem u niego. [przypis tłumacza]

[92]

gdyby z wysiłkiem (…) przez pysk by (…) było (…) przelazło! — przykład użycia czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą niż opisana czasem przeszłym lub niezrealizowaną możliwość. [przypis edytorski]

[93]

słuchami / Słuchać trzeba, by zębom nie przyszło ząbkować — przekład usiłuje oddać Plautowską grę słów: auribus / perhaurienda (tak, zam. peraudienda, Li.) sunt, ne dentes dentiant. Chodzi, zdaje się, o to, że zęby, niezajęte przy jedzeniu — gdy pasożyt głoduje — nazbyt by wyrosły. [przypis tłumacza]

[94]

Chcesz pewnie tabliczek? Mam je, rylec także — w starożytności zapiski prowadzono rylcem na poręcznych drewnianych tabliczkach pokrytych po jednej stronie woskiem. [przypis edytorski]

[95]

Cylicja — kraina nadmorska w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej między Pamfylią a Syrią. [przypis tłumacza]

[96]

Scytolatronia — zmyślony przez pieczeniarza (tzn. Plauta) kraj, pełen żołdaków (latrones), w sam raz dla żołnierza-samochwała. [przypis tłumacza]

[97]

Kapadocja — kraina historyczna we wsch. części Azji Mniejszej, na Wyżynie Anatolijskiej. [przypis edytorski]

[98]

życiem im darował — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; znaczenie: życie im darowałem. [przypis edytorski]

[99]

w czynach najniezwyciężeńszy (factis invictissumis) — komiczny, Plautowski superlativus [stopień najwyższy przymiotnika lub przysłówka; red. WL]. [przypis tłumacza]

[100]

jak w paradzie (quasi pompa) — pompa: pochód uroczysty, coś jak procesja z posągami bogów czy trofeami, z okazji jakiegoś święta, triumfu, rozpoczęcia igrzysk czy innych uroczystości. [przypis tłumacza]

[101]

By, com ich tutaj… żołd wypłacić (ut in tabellis quos consignavi hic heri, latrones, ibus denumerem stipendium) — niedbały styl, właściwy mowie potocznej. [przypis tłumacza]

[102]

Bo mnie król Seleukos… — wzmianka ta (por. niżej w. 1067, 1069), pochodząca niewątpliwie z oryginału greckiego, dotycząca zapewne syryjskiego satrapy, Seleukosa I, który w r. 305 p.n.e. przyjął tytuł króla, a padł z ręki mordercy w r. 281 p.n.e., była dla publiczności plautowskiej po prostu oznaczeniem jakiegokolwiek wschodniego władcy zaciągającego wojsko najemne. [przypis tłumacza]

[103]

tedy (daw.) — więc, zatem. [przypis edytorski]

[104]

sprawić (daw.) — przygotować, zorganizować. [przypis edytorski]

[105]

Ja jestem tak łaskawy, że treść sztuki podam — Palestrio, wypadając właściwie z roli, jak to często u Plauta (zob. Plautus, s. 297–301), wypowiada prolog, umieszczony tutaj nie na początku sztuki, ale po „przygrywce”, stanowiącej tu tzw. akt I. [przypis tłumacza]

[106]

krotochwilny (daw.) — ucieszny, związany z krotochwilą, tj. z żartem a. z farsą, wesołym utworem scenicznym. [przypis edytorski]

[107]

Alazon (gr. Άλαζών) — zob. Wstęp, s. XII. [przypis tłumacza]

[108]

Efez — miasto na zach. wybrzeżu Małej Azji, jedno z najważniejszych wówczas greckich środowisk kulturalnych i handlowych, słynące również ze wspaniałej świątyni Artemidy. [przypis tłumacza]

[109]

świntuch (stercoreus) — właściwie: „gnojarz”. Plautus nie przebiera czasem w wyrazach, zwłaszcza o ile chodzi o przezwiska. [przypis tłumacza]

[110]

gach (daw.) — zalotnik; dziś pogard.: kochanek. [przypis edytorski]

[111]

mizdrząc się do niego… łażą potem z krzywymi gębami (labiis dum nictant ei… videas valgis saviis) — żart nie dość dla nas zrozumiały. Może znaczy to, iż hetery jedną stroną twarzy robią do niego słodką minę, składając czule usta, a drugą stroną wykrzywiają mu się równocześnie i wydrzeźniają, kpiąc z niego, i stąd te „krzywe” ich „gęby”. [przypis tłumacza]

[112]

czystej krwi Atenka (ex Athenis Atticis, koniektura Li.) — właściwie: „pochodząca z attyckich Aten”, co oznacza, z podkreśleniem wartości, prawdziwą, rodowitą Atenkę, podobnie jak i dziś przechwala się Rzymianin: son Romano da Roma, lub Paryżanin: je suis Parisien de Paris. [przypis tłumacza]

[113]

Naupakt, [właśc. Naupaktos] — dzis. Lepanto, greckie miasto portowe na płn. wybrzeżu Zatoki Korynckiej [ob. Nafpaktos, nazwę Lepanto nosiło w okresie panowania weneckiego; red. WL]. [przypis tłumacza]

[114]

W jakiejś sprawie Dostojnej Rzeczypospolitej (magnai rei publicai gratia) — starołacińskie końcówki (-ai zam. późniejszego -ae) i tytuł (magnai) stanowią może żartobliwą aluzję do pompatycznego stylu urzędowych, rzymskich formułek. [przypis tłumacza]

[115]

rajfurka (daw.) — stręczycielka. [przypis edytorski]

[116]

który by jej gorzej był wstrętny niż ten żołnierz (neque peius quemquam odisse, quam istum militem) — niedbały styl codziennej mowy potocznej. [przypis tłumacza]

[117]

kupcowim dał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: kupcowi dałem. [przypis edytorski]

[118]

Bo niby jeden pokój… to ja tu w tym pokoju… (nam unum conclave… in eo conclavi ego) — niedbały styl codziennej mowy potocznej. [przypis tłumacza]

[119]

sprytnym podstępem, sztucznymi sztuczkami (facetis fabricis et doctis dolis) — Plautowskie aliteracje. [przypis tłumacza]

[120]

Lecz wy się nie pomylcie — Plautus przesadnie dba o to, by jego publiczność nie była wprowadzona w błąd i przez to nie straciła efektu komicznego. Podobnie w Amfitrionie Merkury poucza w prologu publiczność obszernie, jak należy rozróżniać obie pary sobowtórów (Merkury — Sozja, Jowisz — Amfitrion): „Teraz, byście rozpoznać mogli nas bez trudu/ Ja tu na kapeluszu będę miał te piórka;/ Mój ojciec znów mieć będzie tu, pod kapeluszem/ Złoty wałek. Amfitrion tego mieć nie będzie./ Tych znaków żaden człowiek z tych tu domowników/ Nie będzie mógł zobaczyć — wy widzieć będziecie” (w. 142–147). [przypis tłumacza]

[121]

skrzypły — dziś popr. forma: skrzypnęły. [przypis edytorski]

[122]

wam wasze boki tak wyprawię, że już będą same jak rzemienie (ego vostra faciam latera lorea) — od harapów rzemiennych. [przypis tłumacza]

[123]

impluvium — nazywał się wielki czworokątny otwór w dachu tej części domu rzymskiego, która zwała się atrium i stanowiła pewnego rodzaju kryty krużganek czy „hall” z wejściami do pokojów i dalszych części domu. Przez impluvium wchodziło światło i ściekała (do znajdującego się na dole compluvium, czyli sadzawki) woda deszczowa. [przypis tłumacza]

[124]

łamać prawa o grze w kostki… — każąc im poprzetrącać kostki u nóg, robi aluzję do wydanego zapewne wówczas rozporządzenia (lex alearia) przeciw hazardowej, a tak popularnej u południowców grze w kostki. [przypis tłumacza]

[125]

Małpą naszą ścigam — mowa o małpie, chowanej w domu, por. wyżej w 171. [przypis tłumacza]

[126]

A czy ona jest tu jeszcze? — mowa o Filokomazjum. [przypis tłumacza]

[127]

za najbliższych towarzyszy krzyże otrzymali — tj. zostali ukrzyżowani za karę. [przypis edytorski]

[128]

nie odstąpi natury kobiecej / I niech stale ich naukom… (ne… / de ingenio digrediatur muliebri / earumque) artem — niedbałość stylu codziennej mowy potocznej. — W komediach Plautowskich panuje jednolita opinia, że cechą natury kobiecej jest kłamliwość i podstępność. [przypis tłumacza]

[129]

toć (daw.) — przecież. [przypis edytorski]

[130]

Ma przecież pod ręką / Fałsz w swej mowie, fałsz w swych czynach, fałsz nawet w przysiędze / Ma pod ręką swe podstępy, pieszczoty, podejścia (domi habet animum falsiloquom, falsificum, falsiiurium / domi dolos, domi delenifica facta, domi fallacias) — przekład usiłuje naśladować Plautowskie aliteracje i powtarzania słów. [przypis tłumacza]

[131]

Popatrzcie no tylko… — jedną z najwięcej przez ówczesną publiczność wymaganych i cenionych właściwości dobrej gry aktorskiej była jak najwyrazistsza, żywiołowa mimika i gestykulacja, cechująca do dziś dnia południowców. Palestrio daje tu popis wirtuozostwa w tym względzie. [przypis tłumacza]

[132]

palnął — feruit, Studemund. [przypis tłumacza]

[133]

nie poda surowo, / Lecz przegotowane świetnie (incoctum non expromet, bene coctum dabit) — skrócone porównanie (zob. Plautus, s. 415), wzięte ze sztuki kucharskiej. [przypis tłumacza]

[134]

Teraz znów buduje… — już starożytni rzymscy uczeni (Varro, Verrius Flaccus) słusznie wnioskowali, że w opowiadaniu tym kryje się aluzja do aktualnej wówczas sprawy poety Newiusza, który za nieuznawaną przez Rzymian zaczepność, okazywaną w swych komediach, został przez władze w r. 204 p.n.e. stawiony pod pręgierz, ochłostany, wtrącony do więzienia i zmuszony do opuszczenia miasta. Jego głowa, podparta słupem pręgierza, przypomina się niby Periplektomenusowi (Plautowi), gdy patrzy na Palestriona, podpierającego w zamyśleniu swą brodę (zob. Wstęp, s. XVII i nast.). [przypis tłumacza]

[135]

poecie rzymskiemu — w oryginale: poetae barbaro, „poecie barbarzyńskiemu”. Rzymscy komediopisarze zachowują w swych przeróbkach greckich sztuk nazwę „barbarzyńców”, dawaną przez zarozumiałych Greków wszystkim nie-Grekom, a więc i Rzymianom. [przypis tłumacza]

[136]

Co za szyk w tej pozie (euscheme hercle astitit) — czym dla Rzymianina greckie słowo euscheme, tym dla nas francuskie „szyk”. Niewolnik z komedii, dzierżący w swych rękach zwykle wszystkie nici intrygi, ma już swój styl w przybieraniu odpowiednich póz i min. Podkreśla to Periplektomenus, łamiąc właściwie iluzję sceniczną (jak to często u Plauta, zob. wyżej, do w. 79). [przypis tłumacza]

[137]

By cię rózgi rozbudziły, różując razami (nisi… agitare mavis varius virgis vigilias) — co znaczy właściwie: „chyba że wolisz bezsenne spędzać noce, upstrzony rózgami”. Przekład wprowadza nieco odmienny obraz, dając aliteracje (r-r) w stylu Plautowskim. [przypis tłumacza]

[138]

grzbiet twój zagrożony — rózgami pana, jeśli dobry podstęp go nie uratuje. [przypis tłumacza]

[139]

Chwyć się mocy, by tu pomóc (arripe opem auxiliumque ad hanc rem) w przekładzie aliteracja według stylu Plautowskiego. [przypis tłumacza]

[140]

wraże wojska (perduellis) — [wraży: wrogi; red. WL]; staroświeckie słowo wprowadza komiczny patos w to rzekomo podniosłe wezwanie do obrony… wprawdzie nie ojczyzny, ale dwojga kochanków. — Plautus chętnie używa obrazów z życia wojskowego do porównania z akcją sprytnego niewolnika (zob. Plautus, s. 315–316); tak też i w tej sztuce stylizuje Palestriona na „imperatora”, prowadzącego armię na wyprawę wojenną. Dopatrywanie się jednak w ustępie niniejszym (w. 240–246) szczegółowej aluzji do operacji wojska rzymskiego z drugiej wojny punickiej od chwili objęcia dowództwa przez starszego Scypiona i ustalanie w ten sposób wskazówki chronologicznej nie jest dostatecznie uzasadnione. [przypis tłumacza]

[141]

I jedzenie, i wożenie — cibatus commeatusque. [przypis tłumacza]

[142]

podaj prędko jakiś plan poradny — naśladowanie aliteracji oryginału: cedo calidum consilium cito. [przypis tłumacza]

[143]

Ale to, co tu się stało, by się nie odstało — żeby kochankowie mogli nadal spotykać się przez przebitą ścianę. [przypis tłumacza]

[144]

Jowisz a. Jupiter (mit. rzym.) — najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu, bóg nieba i burzy, odpowiednik gr. Zeusa. [przypis edytorski]

[145]

bliźnia (daw.) — bliźniacza. [przypis edytorski]

[146]

tę drugą — tak dla wyrazistości; w oryginale eam: ją. [przypis tłumacza]

[147]

wiele (daw.) — ile. [przypis edytorski]

[148]

By się zająć wyśledzeniem… kto to był — hominem investigando operam hunc… dabo, qui fuerit, Ribbeck. [przypis tłumacza]

[149]

szturm w niego przypuszczę (ad eum vineam pluteosque agam) — dosłownie: „podsunę pod niego” (niby pod mury twierdzy) „machinę oblężniczą vinea” (ruchomy dach, osłaniający szturmujących przed pociskami nieprzyjaciół). [przypis tłumacza]

[150]

nie dla mnie te wpadki, wypadki — naśladowanie Plautowskiej gry słów: ego istam insulturam et desulturam nil moror. [przypis tłumacza]

[151]

A żebyś tak — (domyślne: „zdechł” lub coś podobnego). „Nie, ty raczej” — każe się towarzyszowi domyśleć: „zdechnij”, ale kończy zdanie całkiem czym innym: „kończ, skoroś już zaczęła” — di te perdant — te istuc aequomst (tak Ritschl) — quoniam occepisti, eloqui. Typowy Plautowski dowcip w częstych u niego przekomarzaniach się. [przypis tłumacza]

[152]

Co słyszę, Sceledrze — w polskim przekładzie niemożliwa do oddania gra słów oryginału: quod ego, Sceledre, scelus ex te audio, gdzie Plautus, pokpiwając sobie z greckiej mowy i niby etymologizując (zob. Plautus s. 407 i nast.), zestawia łacińskie scelus (wymawiane: skelus) i greckie imię Skeledros (od σκέλος), choć wie dobrze, że między tymi słowami nie ma żadnego związku. [przypis tłumacza]

[153]

tyś jej stróż — Sceledrusowi polecił żołnierz pilnowanie dziewczyny, jego też przede wszystkim do odpowiedzialności by pociągnął. [przypis tłumacza]

[154]

w domu — w ustach niewolnika oznacza stale dom jego pana. [przypis tłumacza]

[155]

Dziw, że żywisz się kąkolem… — wierzono wówczas (np. Ovid. Fast. I, 691), że spożycie kąkolu szkodzi wzrokowi, a sztukę pisano widocznie w czasie szczególnego spadku cen zboża. [Autorzy starożytni przez lolium rozumieli raczej nie kąkol pospolity (Agrostemma githago), ale inny chwast, życicę roczną (Lolium temulentum), której ziarna są bardzo podobne do ziaren pszenicy i w deszczowych okresach nieurodzaju zakażone grzybem; wówczas ich spożycie powoduje m.in. zawroty głowy oraz zaburzenia widzenia; red. WL] [przypis tłumacza]

[156]

Co cię nosi, Sceledrze, za licho (nescio quae te Sceledre scelera suscitant) — gra słów nie do oddania w polskim przekładzie (zob. wyżej, w. 321). [przypis tłumacza]

[157]

by… nie drapła — nieliterackie wyrażenie, tak samo jak w oryginale: ne ea se subrepsit. [przypis tłumacza]

[158]

jest u nas zaledwie… — Palestrio dopiero niedawno, porwany przez piratów (zob. wyżej w. 119), dostał się w domu żołnierza, ale już umiał (głównie dzięki Filokomazjum) wyrobić sobie wpływowe stanowisko. [przypis tłumacza]

[159]

Robię swoje… — Sceledrus jest tak pewny, że Filokomazjum wyjdzie z domu Periplektomenusa (bo nie wie nic o tajemnym przejściu przez ścianę), że tylko w te drzwi się wpatruje, a bojąc się podstępu, ani na sekundę nie chce oczu odwrócić. [przypis tłumacza]

[160]

Myślę, że cię taki koniec gdzieś czeka za bramą… — przepowiada mu śmierć na krzyżu, gdzieś za bramą miasta, za karę, iż śmiał posądzić kochankę pańską. [przypis tłumacza]

[161]

A więc dalej, proszę — wzywa Filokomazjum, by rozpoczęła swą rolę, ale udaje, że słowa te są niby dalszą częścią rozmowy ze Sceledrusem. [przypis tłumacza]

[162]

On mi mówił, com ci mówił — hic mihi dixit, quae tibi dixi. [przypis tłumacza]

[163]

Wiem, krzyż będzie mym grobem… — Śmierć na krzyżu była częstą karą u niewolników rzymskich w epoce plautowskiej. Dla rzymskich widzów leży pewien (okrutny co prawda) dowcip w tym powoływaniu się niewolnika na swój „grób rodzinny”… na krzyżu i wymienianiu swych „przodków” (maiores mei), jakby w jakimś dostojnym rodzie rzymskim. [przypis tłumacza]

[164]

Z domu — tzn. z domu Pyrgopolinicesa (zob. wyżej, w. 335). [przypis tłumacza]

[165]

Nie wierzysz? No — wierzę (me viden? Te video) — dosłownie: „a mnie widzisz?” [chyba temu wierzysz?], „ciebie to widzę”. [przypis tłumacza]

[166]

Idź i zmów modlitwę (Abi intro et comprecare) — w takich wypadkach modlono się do bogów, by spełniając sen, byli łaskawi. [przypis tłumacza]

[167]

Cały grzbiet mnie swędzi — bo przeczuwa baty za fałszywe posądzenie. [przypis tłumacza]

[168]

toś przepadł prześlicznie (peribis pulcre) — przekład naśladuje aliterację oryginału. [przypis tłumacza]

[169]

Diana (mit. rzym.) — dziewicza bogini łowów, przyrody, płodności i księżyca; utożsamiana z gr. Artemidą. [przypis edytorski]

[170]

Diana Efeska — Artemida Efeska; miasto Efez było w starożytności jednym z najstarszych i największych ośrodków kultu bogini płodności, anatolijskiej Kybele, utożsamionej z grecką Artemidą. Słynęło ze wspaniałej świątyni Artemidy Efeskiej (Artemizjon), uznanej później przez Greków za jeden z siedmiu cudów świata. [przypis edytorski]

[171]

w krainie Neptuna — na morzu. [przypis tłumacza]

[172]

Zwę się Dikea… Tyś Adikos, nie Dikea, i krzywdzisz mi pana — w oryginale gra słów niedająca się przełożyć na język polski: Diceae nomen est, „Zwę się Dikea” (imię greckie Δικαία znaczy „sprawiedliwa”: δικαία), na co Sceledrus odpowiada: άδικος tu es non δικαία, et meo ero facis iniuriam, „tyś raczej »Niesprawiedliwa«, a nie »Sprawiedliwa«, bo krzywdzisz mego pana”. Plautus często wtrąca greckie wyrazy dla wywołania efektu komicznego (por. Plautus, s. 408 i nast.). [przypis tłumacza]

[173]

w ruchu mych pleców (negotiosum mihi esse tergum) — dosłownie: „by mój grzbiet miał dużo do czynienia”. [przypis tłumacza]

[174]

żaden jeździec, ani żaden piechur (neque eques neque pedes) — określenie wzięte z języka żołnierskiego, tyle co „nikt”. [przypis tłumacza]

[175]

na ulicy — in via, Ital. [przypis tłumacza]

[176]

węgieł — narożnik budynku. [przypis edytorski]

[177]

jeśli nie ujrzę twego rózgobicia / Długiego i trwałego, od rana po wieczór — nisi mihi supplicium virgarum de te datur / longum diutinumque, a mane ad vesperum. [przypis tłumacza]

[178]

Jeśli za to nie ujrzę twego knutobicia — nisi mihi supplicium stimuleum de [te] datur. [przypis tłumacza]

[179]

To więcej hańby ściągnę na twojego pana (dedecoris pleniorem erum faciam tuom) — przez proces o bezprawie (iniuriarum). [przypis tłumacza]

[180]

dawaj pana (erum exhibeas) — w znaczeniu „zawołaj go tu zaraz”. [przypis tłumacza]

[181]

Bom, już dosyć przeskrobał, jak na lud występny (nam uni satis populo inpio merui mali) — jeśli ta aluzja nie jest przejęta z greckiego oryginału, to odnosi się zapewne do toczącej się właśnie (w czasie wystawienia Żołnierza) drugiej wojny punickiej i do surowego ukarania przez Rzymian wiarołomnych sprzymierzeńców, takich jak mieszkańcy miast Kapua, Syrakuzy i in. [przypis tłumacza]

[182]

Lecz — niech się co chce dzieje — verum tamen de me quidquid est. Uss. [przypis tłumacza]

[183]

często / Świnia, co jest zabita (occisam saepe… suem) — zapewne czysto rzymskie przysłowie, jako że Rzymianie lubowali się w wieprzowinie. W Linie (w. 660) jest mowa o kimś, kogo każą „za nogi wywlec jak świnię zabitą” (quasi occisam suem). [przypis tłumacza]

[184]

na senat… (in senatum) — czysto rzymskie pojęcia o „senacie”, który niby stanowią w domu Periplektomenusa: on sam, Palestrio, Pleusikles i Filokomazjum. W najpełniejszej liczbie (frequens senatus), co było do ważności uchwał rzymskiego senatu rzeczą konieczną. [przypis tłumacza]

[185]

bo beze mnie zrobią losowanie (ne dum absum, illi fuat sortitio, Niem.) — o ile ta poprawka tekstu (zepsutego w naszych rękopisach) jest właściwa, to jest tu zręczna aluzja do senatorów, śpieszących się do senatu tylko na momenty najważniejsze, np. rozlosowywanie prowincji itp. [przypis tłumacza]

[186]

By wróg jakiś nam nie ściągnął łupów z tej narady (inimicus ne quis nostri spolia capiat consili) — znów wyrażenie zaczerpnięte z życia wojskowego; oznacza po prostu obawę o podsłuchanie. [przypis tłumacza]

[187]

Gdy bez troski o ostrożność miejsce narad znajdziesz — przekład usiłuje naśladować aliterację oryginału: si minus cum cura aut cautela locus loquendi lectus est. [przypis tłumacza]

[188]

Nie podkrada z siecią słuchu (nequis… venator adsit cum auritis plagis) — komiczne wyrażenie, wzięte z myślistwa. Głównym narzędziem polowania były wówczas sieci, które zastawiano nawet na tak grubego zwierza jak dzik. Jest to widocznie parodia jakiegoś wyrażenia tragicznego. [przypis tłumacza]

[189]

To najlepsze — Immo „optumumst”, Schöll. [przypis tłumacza]

[190]

mnie męczy… dręczy — przekład usiłuje naśladować aliteracje oryginału: me… miserum macerat. [przypis tłumacza]

[191]

[A trzeba samemu… w miłości] (nam ipsum amasse oportet, si amanti ire opitulatum voles) — w miejsce przypuszczalnie zaginionego wiersza uzupełnił Ritschl. [przypis tłumacza]

[192]

w Efeziem się rodził — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: w Efezie się rodziłem. [przypis edytorski]

[193]

w Efeziem się rodził, / Nie w Apulii — i nie jestem — jakiś animulczyk (non sum Animulas, Scioppius) — Periplektomenus, chwalący się swą wytwornością, dumny jest z tego, iż pochodzi z wielkiego, starogreckiego miasta, a nie z jakiejś marnej kolonii — nie daj Boże z maleńkiej mieściny Animula na ziemi apulskiej w Italii południowej. To pokpiwanie z miast prowincjonalnych spotyka się często w komediach Plautowskich. Żart Plauta polega i na tym, że mieszkańcy tej mieściny cieszyli się w starożytności bardzo złą sławą. [przypis tłumacza]

[194]

półstaruszek (semisenex) — w ten sposób nazywa Plautus starego kawalera. [przypis tłumacza]

[195]

toż go widać własną piersią Wenus wykarmiła — Wenus, bogini wszelkiego uroku, ujmującego czaru i uprzejmości. [przypis tłumacza]

[196]

to szczyt uprzejmości — tui omnis moris ad venustatem vigent, Ribbeck. [przypis tłumacza]

[197]

wietrzyk Favonius — ciepły wiatr zachodni wiejący w lutym i zwiastujący wiosnę. [przypis tłumacza]

[198]

Wolnym jest — tu: konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: wolny jestem. [przypis edytorski]

[199]

bydlę, co wciąż szczeka (oblatratricem) — niechęć do małżeństwa i pomawianie żon o wszystkie możliwe i niemożliwe przywary, a zwłaszcza o gadatliwość i kłótliwość, jest rysem charakterystycznym dla komedii Plautowskiej (por. Wstęp do Braci, s. XXIV i nast.). Tyrada Periplektomenusa należy do najokazalszych pod tym względem ustępów. [przypis tłumacza]

[200]

tunika — w staroż. Rzymie przewiązywany w pasie wełniany ubiór z krótkimi rękawami, odpowiednik greckiego chitonu. Plaut swobodnie miesza realia rzymskie i greckie, wprowadzając w greckim Efezie tuniki, impluvium, odniesienia do senatu. [przypis edytorski]

[201]

matce na podarek / Na pierwszego (calendis meam qui matrem moenerem) — „na pierwszego” rozumie się: marca; w tym dniu, który był niegdyś pierwszym dniem roku u Rzymian, składano sobie podarki. Z tej okazji i z wielu innych (zmyślonych) wyłudza chytra żona pieniądze od męża. [przypis tłumacza]

[202]

daj na kuchnię, trzeba na smażenie (da qui faciam condimenta) — rzekomo na smażenie konfitur, przypraw kuchennych itp. [przypis tłumacza]

[203]

Daj mi na zapłatę w święto, wróżce takiej, siakiej (da quod dem quinquatrubus praecantrici, coniectrici, hariolae atque haruspicae) — przekład nie oddaje szczegółów niezrozumiałych dla ogółu polskiego. „Święto”, w oryginale quinquatrus — uroczyste święta ku czci Minerwy w marcu i czerwcu; widocznie w te dni lubiły panie rzymskie zasięgać rad i wróżb u wróżek rozmaitych, które oryginał wymienia: praecantrix — taka, która „zamawia” chorobę; coniectrix — wyjaśniaczka snów; hariola — zwykła wróżka; haruspica — wróżąca z wnętrzności zwierząt ofiarnych. Były te święta pochodzenia prawdopodobnie etruskiego; nazwa ich wywodziła się stąd, że przypadały one pięć (= quinque) dni po Idach (13 lub 15 dzień miesiąca). [przypis tłumacza]

[204]

co wróży z drgnień oka (quae supercilio spicit) — drgnięcie oka, tzn. powieki, uważano tak u Greków, jak i u Rzymian za znak wróżebny. [przypis tłumacza]

[205]

mej garderobianej (plicatrici) — plicatrix oznacza pierwotnie kobietę zajmującą się wyłącznie umiejętnym układaniem czy też prasowaniem szat kobiecych, ze względu na bardzo kunsztowne nieraz fałdy. [przypis tłumacza]

[206]

prasowaczka (ceriaria) — prawdopodobnie kobieta zajmująca się usztywnianiem niektórych szat czy ich części za pomocą wosku. [przypis tłumacza]

[207]

tej, co się zajmuje dziećmi naszej służby — dziećmi niewolnic zajętych zwykle cały czas pracą domową zajmowała się kobieta osobno do tego przeznaczona. [przypis tłumacza]

[208]

ten, co ma na targu nadzór (agoranomus) — Plautus zachował grecką nazwę ateńskiego urzędnika, którego funkcje podaje polski przekład. W Rzymie funkcje te pełnili edylowie. [przypis tłumacza]

[209]

Iliada niechęci (odiorum Ilias) — zwrot przez Plauta zapewne z greckiego oryginału przejęty (Ίλιάς κακών Demostenesa), zawdzięcza swe powstanie motywowi gniewu Achillesa, który jest głównym wątkiem całej wielkiej epopei. Zwrotu tego (niewątpliwie pod wpływem Plauta) użył też Cicero: tanta malorum impendet Ilias (Att. VIII, 11, 3). Publiczność Plauta musiała widocznie już coś niecoś wiedzieć o epopei Homera. [przypis tłumacza]

[210]

służbęm moją tak wyszkolił — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: służbę moją tak wyszkoliłem. [przypis edytorski]

[211]

Muszą tańczyć, jak ja zagram — w oryginale: meo remigio rem gerunt, co znaczy mniej więcej: „wiosłują tak, jak ja im każę”, „wiosłują według taktu, który ja im zagram”. [przypis tłumacza]

[212]

Ależ, mój ty gościu… — Periplektomenus (który się strasznie rozgadał) daje znów lekcję wytworności i naganę „kiepskich obyczajów”, mali mores (zob. niżej, w. 866). Była to widocznie kwestia już u ówczesnych Rzymian aktualna. [przypis tłumacza]

[213]

Ten węgorz jest dobry / I na zimno (probus hic conger frigidus [t]) — tzn. obejdzie się bez niego, a można go przecież schować na później, bo się nie zepsuje. [przypis tłumacza]

[214]

Więc się raczej tym zajmijmy… — Palestrio sądząc, że jowialny i miły „półstaruszek” już się dość nagadał, wraca do najważniejszej w tej chwili sprawy. [przypis tłumacza]

[215]

żeby przystrzyc temu rycerzowi / Jego loczki (qui admutiletur miles usque caesariatus) — Pyrgopolinices nosi długie włosy, które spadając mu aż na ramiona w przepięknych lokach (zob. niżej w. 1038, cincinnatus), wzbudzają w płci pięknej dreszcz zachwytu — choć może tylko w jego własnym wyobrażeniu (zob. niżej w. 883). [przypis tłumacza]

[216]

wiedzieć — tu: znać. [przypis edytorski]

[217]

podrywka (daw.) — podstęp. [przypis edytorski]

[218]

Obaj — Periplektomenus i Pleusikles. [przypis tłumacza]

[219]

urodą przeszedł Aleksandra — Aleksander, czyli Parys [królewicz trojański, kochanek Heleny; red. WL] uchodził za typ młodzieńczej (choć niezbyt męskiej) urody. [przypis tłumacza]

[220]

Wielu by tu pewnie chciało… — częste u Plauta (celowe) wypadnięcie z roli aktora. Chodzi o pewne uprzedzenie widzów, że tym razem nie będzie szerokiego opowiadania o wszystkich komicznych cechach żołnierza samochwała. [przypis tłumacza]

[221]

ciesząc ciało ciałem — określenie zawodu hetery. [przypis tłumacza]

[222]

serca żadna nie ma — jedna ze zwykłych u Plauta przymówek kobietom (zob. wyżej, w. 774 i nast.). [przypis tłumacza]

[223]

Już kąpaną czy nie jeszcze (lautam vis an quae nondum sit lauta) — nie wiadomo, co to ma znaczyć. Być może, że kryje się w tym jakiś nieprzystojny żart w związku z pewnymi przypadłościami kobiecymi, choć Plautus niezbyt często na tego rodzaju dowcipy sobie pozwala. [przypis tłumacza]

[224]

mą klientkę — klientem nazywał się w Rzymie mieszkaniec niemający pełnych praw obywatelskich i dlatego zostający (wobec władz rzymskich) pod opieką jakiegoś obywatela, który był jego „patronem” (patronus). [przypis tłumacza]

[225]

Tak ubraną, jak chodzą matrony… — dawny i surowy zwyczaj rzymski rozróżniał bardzo dokładnie strój hetery i żony prawowitej, czyli „matrony”. Tak np. dziewczyna rzymska, wyszedłszy za mąż, układała swe włosy nie w jeden warkocz, ale w sześć gładko przyczesanych pasemek (senis crinibus nubentes ornantur), ujętych na czole przepaskami (vittae), o czym i tutaj mowa. [przypis tłumacza]

[226]

[Nie myśl, proszę, żem głuchy… Pierścień] oddam mu ([Ne me surdum esse arbitrere, si audes: ego recte meas / Auris utor. Ubi docueris, conveniam illum atque anulum] Ei dabo) — tekst zepsuty, uzupełnienia i poprawki Niemeyera. [przypis tłumacza]

[227]

Lepszych (…) nie znalazłby sam bóg Słońca — bo patrzy na cały świat. [przypis tłumacza]

[228]

skoro (daw.) — szybko. [przypis edytorski]

[229]

Wiedzże, jeśli żołnierz tu przyjdzie do domu… — do domu Periplektomenusa; chodzi o to, ażeby jeśli żołnierz przyjdzie do Periplektomenusa zobaczyć tę „bliźnią siostrę” swej kochanki, Pleusikles nie popsuł wszystkiego, nazywając ją prawdziwym imieniem. [przypis tłumacza]

[230]

Ja ci powiem, gdy będzie potrzeba… — Palestrio, nie mając wiele zaufania do bystrości i przytomności umysłu zakochanego młodzieńca, nie chce mu wyjawić od razu całego planu. Robi to dopiero później. [przypis tłumacza]

[231]

Jeśli dobrze wprawieni moi szeregowcy — niewolnik knujący podstęp u Plauta bardzo często porównywa się z dowódcą wojska, które prowadzi na wyprawę wojenną (zob. wyżej, w. 240 i nast.). [przypis tłumacza]

[232]

Śpi i siorbie — sorbet dormiens. [przypis tłumacza]

[233]

kiedy piwniczny nard wpuszczał w amfory (dum misit nardum in amphoram cellarius, Uss.) — wino, przechowywane w amforach (odpowiadających naszym beczkom), perfumowano nardem i myrrą, lecz być może także, że olej z nardu trzymający się na powierzchni wina służył jako zamknięcie amfory. [przypis tłumacza]

[234]

Oczy, myślę, zamknął — udaje, że nie wie, o co chodzi, i odpowiada tak, jakby Palestrio nie o powód tak nagłego snu pytał, ale o sposób, w jaki Sceledrus zasypiał. [przypis tłumacza]

[235]

ośmiu kwaterek (heminas octo) — hemina: 1/96 amfory, ok. 0,40 litra. [przypis tłumacza]

[236]

zagrzanych nie wypił — grzane wino było ulubionym napojem. [przypis tłumacza]

[237]

ocet piją (poscam potitant) — posca: napój złożony z octu winnego i wody, używany szczególnie przez żołnierzy w polu. [przypis tłumacza]

[238]

z tej świetnej piwnicy ([e] sagina cellaria) — dosłownie: „z tuczenia piwnicznego”. [przypis tłumacza]

[239]

amfory na głowie stawały (capite sistebant cadi) — amfory pełne wina stały w piwnicy rzędem w piasku; opróżnioną amforę stawiano „do góry nogami”. [przypis tłumacza]

[240]

one się ruszały… — komiczny opis odlewania wina z amfor do dzbana, z którego i Sceledrus, i Lurcjo dzielnie popijali. Amfory wściekle się rzucały — bo je raz po raz nachylano utaczając do dzbana, który „szalał” (bacchabatur), upijając się niby ciągle weń wlewanym winem. [przypis tłumacza]

[241]

bakchanalie, częściej: bachanalia — obchodzone w staroż. Etrurii i Rzymie uroczystości na cześć boga wina Bachusa (łac. Bacchus), wykorzystujące elementy analogicznego gr. święta Dionizjów i opierające się w głównej mierze na piciu wina, szalonych tańcach i niekiedy swobodnych zachowaniach seksualnych. [przypis edytorski]

[242]

Ściągnę ja go z rynku — pana (Pyrgopolinicesa), zob. wyżej, w. 73. [przypis tłumacza]

[243]

Lecz wy mu nie powiedzcie… — częsty u Plauta żartobliwy zwrot do widzów, zob. wyżej, w. 884. [przypis tłumacza]

[244]

swojego podstróża (subcustodem suum) — Lurcjona, jako pomocnika Sceledrusa, któremu żołnierz oddał w nadzór Filokomazjum. [przypis tłumacza]

[245]

Milfidippo… — Milfidippa jest w tej scenie „postacią milczącą” (κωφόν πρόσωπον), która nie zabiera wcale głosu. [przypis tłumacza]

[246]

zmiarkować (daw.) — zorientować się, zauważyć. [przypis edytorski]

[247]

skorom tylko zmiarkowała, co mi opowiadasz — w oryginale sztuczny zwrot, stanowiący może parodię jakiegoś, wówczas ogólnie znanego, zwrotu tragicznego: postquam adbibere aures meae tuam oram orationis: „skoro uszy moje, pijąc wciąż twoją mowę, dopiły się jej brzegu”. [przypis tłumacza]

[248]

Lecz kobieta, jeśli trzeba uknuć chytry podstęp… — przycinki kobietom wkłada Plautus najchętniej w usta samych kobiet. [przypis tłumacza]

[249]

Otóż tego ja się boję, że wam przyjdzie czynić i to, i to… — Periplektomenus boi się, czy kobietom zdolnym tylko do złych czynów, uda się ta cała sprawa, bo zawiera ona przecież dwie strony: złą dla żołnierza, ale tym samym dobrą dla Periplektomenusa i jego przyjaciół. [przypis tłumacza]

[250]

Już się nie bój… — chce przez to powiedzieć: „Uda się, bo jeśli coś w tym jest dobrego, to zrobimy to tylko mimo woli”. [przypis tłumacza]

[251]

Tak, to na was patrzy! — Tak, to do was podobne. [przypis edytorski]

[252]

architekt (architectus) — budowniczy podstępów. [przypis tłumacza]

[253]

Chciałbym słyszeć… — Plautus każe Palestriononowi przeegzaminować obie kobiety, głównie ze względu na publiczność, by ta jak najdokładniej była zorientowana w całym pomyśle podejścia. [przypis tłumacza]

[254]

nasz dostawca budulcowy (materiarius) — dostawcą „materiału budulcowego” do wybudowania całego niby okrętu-podstępu jest oczywiście żołnierz, na którym wszystko ma się skrupić. [przypis tłumacza]

[255]

ze świetnym ładunkiem — łgarstw, które mu napcham do głowy, by łatwiej dał się złapać. [przypis tłumacza]

[256]

tamta niewiasta — Filokomazjum. [przypis tłumacza]

[257]

przezwyciężyć w przebiegłym podstępie — naśladownictwo aliteracji oryginału: subdola perfidia pervincamur. [przypis tłumacza]

[258]

właśniem (…) wysłał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: właśnie wysłałem. [przypis edytorski]

[259]

wywczasy — dziś tylko w lm.: wypoczynek, dłuższa przerwa w pracy lub nauce; wczasy, urlop; od daw. wywczas: odpoczynek. [przypis edytorski]

[260]

mój słuch ci wprost poddaję pod twoje rozkazy (auris meas profecto dedo in dicionem tuam) — styl wojskowy. [przypis tłumacza]

[261]

żeby ktoś nie złapał / Niby ptaszków, tych słów naszych (ne quis nostro hic auceps sermoni siet) — por. wyżej, w. 684. [przypis tłumacza]

[262]

uroczej urody — pulchram pulchritudinem. [przypis tłumacza]

[263]

Bo Wenus mnie kocha — nic dziwnego, że ziemskie kobiety kochają się w ulubieńcu bogini. [przypis tłumacza]

[264]

fregata (łac. celox, gr. κέλης, κελήτιον) — zręczna, obrotna pokojóweczka hetery słusznie otrzymuje tę nazwę, skoro sama pani nazywa się u Plauta czasem navis praedatoria, „okręt piracki” (Bracia, w. 348). [przypis tłumacza]

[265]

oczyma strzela i strzyże uszami — tłumaczenie swobodne, naśladuje aliterację oryginału: viden… oculis venaturam facere atque aucupium auribus. [przypis tłumacza]

[266]

cyrk przed domem — niby jak w cyrku, dla zadowolenia widzów mają się odbyć igrzyska — z głupim żołnierzem. [przypis tłumacza]

[267]

Nic tu czyścić nie potrzeba (huius sermo hau cinerem quaesitat) — dosłownie: „jej mowa nie potrzebuje popiołu” (do wyczyszczenia jej); następuje gra słów na temat „czystej prawdy” (w oryginale: loquitur laute) i „brudu” w charakterze żołnierza. [przypis tłumacza]

[268]

moja narzeczona — zmyśla, żeby żołnierza od niej odwieść i nie dopuścić do pokrzyżowania planów. [przypis tłumacza]

[269]

Jestem wiernym powiernikiem — sum tibi firme fidus (aliteracja). [przypis tłumacza]

[270]

z tych… wtajemniczonych (harunc Baccharum es) — dosłownie: „z tych bakchantów”, aluzja do tajnych związków bakchicznych, które później doprowadziły do sławnego procesu o bakchanalie [przeprowadzonego w 186 p.n.e. w sprawie przestępstw seksualnych i zbrodni, do jakich miało dochodzić w związkach bakchicznych; aresztowano 7000 osób, z czego większość stracono, zaś senat specjalną uchwałą rozwiązał istniejące związki i zakazał bachanaliów; red. WL]. [przypis tłumacza]

[271]

podarunki z palca — mowa o pierścieniu posłanym rzekomo przez żonę Periplektomenusa żołnierzowi, zob. wyżej, w. 1076. [przypis tłumacza]

[272]

ciemność wyjaśniłeś — fecisti ex proclivo planum, dosłownie: „ze spadzistości zrobiłeś równinę”. [przypis tłumacza]

[273]

Jest albo go nie ma — tzn. zależnie od tego, jak ty chcesz, czy chcesz wykonać plan umówiony, czy nie. [przypis tłumacza]

[274]

Z tym towarem — sam wiesz o tym — trza tu ostrożniutko (pedetenptim tu hic scis tractari solitas hasce huiusmodi mercis) — merx, „towar” oznacza u Plauta często kobietę. W przypadku cytowanym wyraz ten użyty w znaczeniu pogardliwym. [przypis tłumacza]

[275]

Rady, jak uderzyć / Na tę Troję — quo pacto hoc Ilium appelli / velis, ut ferrem abs te consilium, Leo. [przypis tłumacza]

[276]

ty ciuro — remeligo, Leo [ciura: sługa w obozie wojskowym, pachołek; red. WL]. [przypis tłumacza]

[277]

pospolitować (daw.) — lekceważyć. [przypis edytorski]

[278]

kiedyś bogiem zostać — bo tak wielkich bohaterów czeka apoteoza. [przypis tłumacza]

[279]

sęp — ptak ten budził wstręt powszechny. [przypis tłumacza]

[280]

pierwszej lepszej świni (quemquam porcellam, Reiz.) — Rzymian, zamiłowanych rolników i hodowców świń (zob. wyżej, w. 662) nie raziło to porównanie. [przypis tłumacza]

[281]

talent — staroż. jednostka wagi i wartości (wg wagi kruszcu); ateński talent miał wagę ok. 26 kg i jako jednostka wartości odpowiadał tej ilości czystego srebra. [przypis edytorski]

[282]

czystym złotem filippejskim — złote monety wybite przez Filipa Macedońskiego (360–336 p.n.e.) były w wielkiej cenie. [przypis tłumacza]

[283]

korcy — dziś popr. forma D.lm.: korców; korzec: daw. jednostka objętości produktów sypkich (ziarna, mąki itp.); korzec rzymski (modius) liczył ok. 10,5 litra. [przypis edytorski]

[284]

Jak zrodziła Ops Jowisza — Jowisz urodził się na początku świata jako syn Kronosa i Rhei, zwanej przez Rzymian Ops. [przypis tłumacza]

[285]

Z życiem, jeśli to możliwe — bo inaczej umrę ze śmiechu. [przypis tłumacza]

[286]

Chcesz coś jeszcze? — zwykły naówczas zwrot na odchodnym. Odpowiadano krótko (często samym gestem): „nic”, ale u Plauta następuje najczęściej obszerniejsza komiczna odpowiedź. [przypis tłumacza]

[287]

Ona tu jest — razem z moją panią, obie naszą tę rozmowę… — hic cum erast: [ambae] clam nostrum, hunc sermonem…, Niem. [przypis tłumacza]

[288]

Ni cię tykam, ni cię… dosyć (neque te tango neque te… taceo) — prawdziwe rzymskie poczucie przyzwoitości każe Plautowi nieraz wstrzymać się od wyraźnego powiedzenia czegoś nieprzystojnego. [przypis tłumacza]

[289]

Przecieżem ci mówił — zob. wyżej, w. 1103. [przypis tłumacza]

[290]

A czy ona myślisz — też do rzeczy — ecquid fortis visast? [przypis tłumacza]

[291]

retman (daw., z niem.) — sternik, nawigator; tu: kapitan statku. [przypis edytorski]

[292]

No więc, czy ten gach-żołnierz nie jest całkiem taki, Jakem to wam powiedział? — Numquid videtur demutare alio atque uti / dixi esse vobis dudum hunc moechum militem? Lachmann. Por. wyżej, w. 88 i nast. [przypis tłumacza]

[293]

Pomyślność (Commoditas) — bóstwo, przez Plauta stworzone. [przypis tłumacza]

[294]

architekcie nasz — chytry Palestrio stale otrzymuje tytuł „architekta”, podstępów oczywiście, por. wyżej, w. 1013. [przypis tłumacza]

[295]

bakę ćmić, świecić (daw., gw.) — mydlić oczy; pochlebiać. [przypis edytorski]

[296]

stary — Periplektomenus. [przypis tłumacza]

[297]

Tylko do roboty — Palestrionowi (nie Pleusiklesowi) przypisuje te słowa Niem. [przypis tłumacza]

[298]

tę daję prowincję (hanc tibi impero provinciam) — provincia oznacza pierwotnie „zakres działania”, przyznawany komuś przez władzę (np. przez naczelnego wodza, przez senat). [przypis tłumacza]

[299]

gdy ona tu wejdzie — wskazuje dom Periplektomenusa; chodzi o chwilę, gdy wejdzie tam żołnierz, zwabiony przez Akroteleutium. [przypis tłumacza]

[300]

tu do nas — do domu żołnierza. [przypis tłumacza]

[301]

kapelusz rdzawociemny (causeam ferrugincani) — filcowy kapelusz z szerokimi kresami dla ochrony przed słońcem i deszczem używany przez żeglarzy, poza tym w ogóle w podróży; na oczy weź szmatkę (scutulam ob os laneam) — ma to być niby używana przez żeglarzy opaska na czole, tuż nad oczami, dla ochrony przed blaskiem słońca na morzu, a właściwie tylko przesłona twarzy, żeby utrudnić rozpoznanie Pleusiklesa. [przypis tłumacza]

[302]

on ma rybaków — są to niewolnicy Periplektomenusa, którzy dokonują połowów ryb, a on je sprzedaje. [przypis tłumacza]

[303]

nie pozwolę zostać niewolnikiem — wyzwolę cię. [przypis tłumacza]

[304]

Wenerzem jest wdzięczna — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: Wenerze jestem wdzięczna. [przypis edytorski]

[305]

Faon z Lesbos — było podanie (zdaje się stworzone przez greckich komików), że słynna grecka poetka Safona z Mytileny na wyspie Lesbos zakochała się bez wzajemności w młodzieńcu imieniem Faon i z rozpaczy rzuciła się ze skały w morze. Wątpić należy, czy publiczność plautowska słyszała coś o tym podaniu, ale to nie było jej koniecznie potrzebne do zrozumienia tego zwrotu. [przypis tłumacza]

[306]

Skąd? Wiem po węchu… — niewątpliwie parodia jakiegoś ustępu ze znanej widzom tragedii. [przypis tłumacza]

[307]

z miłości, z powodu miłości… (propter amorem, amoris caussa) — celowe, kilkakrotne powtarzanie tego samego zwrotu, dla kpin oczywiście, z którymi Plautus zwykle do tego uczucia się odnosi. [przypis tłumacza]

[308]

Już pominę Achilla… — Achilles zagniewany na Agamemnona o to, że mu zabrał kochankę, usunął się od udziału w walce pod Troją i sprowadził przez to moc klęsk na wojsko greckie. Plautus każe Pleusiklesowi przerwać rozpoczęte opowiadanie — którym może rzymska publiczność ówczesna nie tak bardzo się interesowała — motywując to zręcznie spostrzeżeniem Palestriona. [przypis tłumacza]

[309]

Zwłoka w własnej osobie… — chce przez to dać wyraz temu, że już niby tak dawno czeka na przyjście Filokomazjum, opóźniając przez to odpłynięcie swego statku. [przypis tłumacza]

[310]

z miłościm zaniewidział — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: z miłości zaniewidziałem, straciłem wzrok. [przypis edytorski]

[311]

z miłościm zaniewidział — kłamie i nie kłamie: bo przecież tylko z miłości do Filokomazjum występuje w tym oszukańczym przebraniu. Żołnierz zaś myśli, że ten „retman” w jakiejś awanturze miłosnej stracił oko, i jako że jest tchórzem podszyty, daje spokój dalszym pytaniom. [przypis tłumacza]

[312]

lecz gdybym nie poszła / Byłby to brak posłuszeństwa — impietas sit, nisi eam, Niem. [przypis tłumacza]

[313]

Lar (zwykle w liczbie mnogiej: Lares) — bóstwo opiekuńcze domu rzymskiego. [przypis tłumacza]

[314]

nawet chociaż tu z wami nie będę — et med absenti tamen, Niem. [przypis tłumacza]

[315]

Babskich rzeczy się wyuczać… — że niby ma już odtąd być sługą kobiety, nie wielkiego bohatera. [przypis tłumacza]

[316]

jeśli kiedyś będę wyzwolony — por. w. 1361. Niewolnik wyzwolony otrzymywał wprawdzie wolność, ale w nowych warunkach potrzebował nieraz opieki i pomocy możniejszych obywateli rodowych. W Rzymie był to stosunek „klienta” do „patrona”, zob. wyżej, w. 894. [przypis tłumacza]

[317]

Zobaczysz, sam powiesz, / Że dziś szczera prawda wyszła — immo hodie verum factum faxo post dices magis, Niem. [przypis tłumacza]

[318]

O, trza iść dzielnie! — by dopędzić cały tamten orszak. [przypis tłumacza]

[319]

znajdować (daw.) — przekonywać się o czymś, dochodzić do wniosku. [przypis edytorski]

[320]

Już ja go tam odnajdę — ego iam conveniam illum, Camerarius. [przypis tłumacza]

[321]

Nogi mu rozedrzeć — [pedes] discindite, Niem. [przypis tłumacza]

[322]

[Poczekaj no trochę, / Ja go tylko chcę wypytać. Jeśli będzie kłamać / Bij, co wlezie] (Age guiesce: exquiram saltem; si mentitur, feri modo) — tekst zniszczony, uzupełnił Niem. [przypis tłumacza]

[323]

miałem ją za wdowę — wdową nazywała się u Rzymian nie tylko żona, która straciła męża przez śmierć, ale także i ta, która z mężem się rozwiodła. Por. wyżej, w. 1465 i nast. [przypis tłumacza]

[324]

A jeśli stąd wyjdę / bez uszczerbku na mych członkach — et si intestatus non abeo hinc. [przypis tłumacza]

[325]

mina — starożytna jednostka wagowa i pieniężna używana na Bliskim Wschodzie, potem także w Grecji, równa 1/60 talentu; używana w Atenach mina attycka miała ok. 437 g. [przypis edytorski]

[326]

z nimi Sceledrus — Sceledrus pojawia się tutaj dość niespodziewanie; widocznie po wejściu do domu (zob. wyżej, w. 660), obszedł przez ogród i poszedł za innymi ku portowi lub może wyszedł razem z całym orszakiem (zob. wyżej, w. 1545), choć o tym nasz tekst komedii nic nie mówi. [przypis tłumacza]

[327]

Ha, słusznie się stało… — nie należy przejmować się tą uwagą. Plautus dodaje na końcu te budujące słowa nie tyle z przekonania lub dla moralizowania (w które całkiem nie wierzy, zob. Plautus, s. 453 i nast.), ile ze względu na oficjalną opinię rzymską. [przypis tłumacza]

Zamknij

Proszę czekać...

Lektury szkolne za darmo dla wszystkich dzieciaków? To możliwe! Wesprzyj Wolne Lektury 1,5% podatku!
KRS: 0000070056
Nazwa organizacji: Wolne Lektury

Chcemy, aby każde dziecko w Polsce miało wygodny i bezpłatny dostęp do lektur szkolnych - zróbmy to razem! Wspieraj Wolne Lektury stałą wpłatą!
Kliknij, by dowiedzieć się więcej >>>

Wolne Lektury to skarbnica mądrości otwarta na oścież. Tu wolno czytać wszystko. Tylko od was zależy, czy podejmiecie to wyzwanie. Tu już nic nie stoi na przeszkodzie. Wolność lektury, wolność wyboru, wolność wyobraźni – twoja wolność.

Piotr Głowacki

Znajdź nasze książki na Legimi! Za każdym razem, kiedy czytasz lub słuchasz Wolnych Lektur w księgarni Legimi, wspierasz naszą bibliotekę - DZIĘKUJEMY!

Zapisz się na newsletter, a nie przegapisz naszych publikacji. Zawsze możesz zrezygnować. Kliknij i podaj adres email

Nie bądź wuj ponury, wspieraj Wolne Lektury!

Audiobooki Wolnych lektur znajdziesz też na naszym kanale na YouTube.
Czy wiesz, że jeśli włączysz subskrypcję, to pomożesz uwolnić kolejną książkę?

Kliknij obrazek, by subskrybować!

Nasi Przyjaciele pomagają nam stałymi, comiesięcznymi wpłatami. Jeśli będzie ich wystarczająco dużo, biblioteka będzie działać stabilnie, bez obaw o przyszłość. Kliknij i dorzuć się!

W 2020 roku z biblioteki Wolne Lektury skorzystało za darmo blisko 12 milionów użytkowników, jednak wspiera nas na stałe tylko mniej niż 1% czytelników. Zmień to! Kliknij i dorzuć się!

Dlaczego warto pamiętać o Kochanowskim, w jaki sposób zmiana akcentu może symbolizować bunt, jak rymować, aby prawie nikt nie zauważył, że rymujecie - wszystkiego dowiesz się słuchając Mistrzowskiej Szkoły Poezji.

Mark Twain Ludożerstwo w wagonach

Przekaż 1,5%

Spis treści

PlautŻołnierz samochwałtłum. Gustaw Przychocki

Wstęp[1][2]

I. Treść i charakterystyka komedii

II. Postaci sztuki

ANTAMENIDES (żołnierz)

LYKUS

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

LYKUS

ANTAMENIDES

AGORASTOKLES

ANTAMENIDES

III. Wpływ Żołnierza samochwała

MILES IV

MILES V

MILES VI

PAPKIN

CHŁOPIEC

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

Bibliografia

Żołnierz samochwał

OSOBY

AKT PIERWSZY[84]

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

PochlebstwoARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PochlebstwoPYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

PYRGOPOLINICES

ARTOTROGUS

Wstęp [1][2]

AKT PIERWSZY [84]