Przypisy

wonczas (daw.) — wtedy. [przypis edytorski]

wonczas (daw.) — wtedy, w tym czasie. [przypis edytorski]

w on czas (starop. forma) — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w on czas (starop. forma) — w tym czasie; wtedy. [przypis edytorski]

w on czas (starop.) — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w on czas (starop.) — w ten czas; wtenczas, wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w on czas (starop.) — w tym czasie. [przypis edytorski]

wonczas — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

wonczas — wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w on czas — w tamtym czasie. [przypis edytorski]

w onej bitwie Mazowszanie 50 zbrojnych szyków na plac wyprowadzili, Kazimierz zaś ledwo trzy hufy pancerne miał zupełne — zwycięska bitwa nad Masławem (Miecławem) miała miejsce w 1047 r. W innym tłumaczeniu siły obu stron są opisane następująco: „mieli Mazowszanie 30 sprawionych hufców, podczas gdy Kazimierz posiadał zaledwie 3 pełne hufce wojowników”, przy czym hufiec użyto dla łac. słowa acies, na oznaczenie w czasie powstania kroniki, w XI i XII w., oddział wojska o liczebności ok. 300 ludzi. [przypis edytorski]

w onej chwili (starop. forma) — w tej chwili; wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w onej chwili (starop.) — w tej chwili; wtedy. [przypis edytorski]

w onej dobie (starop.) — w tym czasie. [przypis edytorski]

w onej dobie (starop.) — w tym czasie; wówczas; wtedy. [przypis edytorski]

w onej dobie (starop.) — w tym czasie; wtedy. [przypis edytorski]

w onej dobie (starop.) — w tym czasie, w tej chwili; wtedy. [przypis edytorski]

w onej dobie (starop.) — w tym czasie; w tym momencie; wtedy. [przypis edytorski]

w onej porze (starop. forma) — w tym czasie; wtedy. [przypis edytorski]

w onej — w tej. [przypis edytorski]

w onem czesie (starop. forma) — w tym czasie, wówczas; wtedy. [przypis edytorski]

w onem czesie (starop. forma) — w tym czasie; wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w onem czesie (starop. forma) — w tym czasie; wtenczas, wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w onem czesie (starop.) — w tym czasie; wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w onem (starop.) — w tym. [przypis edytorski]

w oney dobie (daw.) — w tym momencie. [przypis edytorski]

w oney dobie (starop.) — w tym czasie. [przypis edytorski]

w oney dobie (starop.) — w tym czasie; wówczas, wtedy. [przypis edytorski]

w oney dobie (starop.) — w tym czasie; w tym momencie; wtedy. [przypis edytorski]

won hań — ot, tam (stylizacja na ukraiński). [przypis edytorski]

wonia — dziś: woń. [przypis edytorski]

wonić (daw.) — wonieć; woni: dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wonieje. [przypis edytorski]

woni — dziś popr. forma W. lm: wonie. [przypis edytorski]

wonieć — pachnieć; por. rzecz. woń. [przypis edytorski]

wonieć — pachnieć. [przypis edytorski]

wonnemi — dziś popr. forma N. lm: wonnymi; tu zachowano daw. formę ze względu na rym. [przypis edytorski]

w onoć — w to właśnie; toż. [przypis edytorski]

wont — won, precz. [przypis edytorski]

w on wieczór — dziś: w ów wieczór; owego wieczoru. [przypis edytorski]

Woodward, Arthur Smith (1864–1944) — angielski paleontolog, światowej klasy specjalista od ryb kopalnych, wielokrotnie nagradzany za prace z tego zakresu; jego reputacja została nadszarpnięta, gdy zaangażował się w identyfikację i badania nad przedstawioną w 1912 czaszką Człowieka z Piltdown, rzekomego „brakującego ogniwa” między małpą a człowiekiem, która okazała się oszustwem, co udowodniono w 1953. [przypis edytorski]

Wooler, Margaret — w 1830 r. wraz z siostrami otwarła i prowadziła szkołę w Roe Head. [przypis edytorski]

Woolworth — amerykańska pionierska sieć sklepów sprzedających towary po stałych, bardzo niskich cenach; założona przez Franka Woolwortha w 1879 w m. Utica w stanie Nowy Jork, działająca do 1997. [przypis edytorski]

W opowiadaniu wyraźna jest stylizacja biblijna. Fraza „smutny aż do śmierci” w Nowym Testamencie odnosi się do ostatnich dni Jezusa. [przypis edytorski]

worać się — orząc, zagarnąć kawałek cudzego pola. [przypis edytorski]

Woran bin ich (niem.) — tu: na czym to ja stanąłem. [przypis edytorski]

woranie się — zaoranie kawałka cudzego pola. [przypis edytorski]

Worcell, Henryk — właśc. Tadeusz Kurtyka (1909–1982) prozaik i publicysta, debiutował w roku 1936 powieścią Zaklęte rewiry. [przypis edytorski]

Worcell, Stanisław Gabriel (1799–1857) — działacz polit. i publicysta, krzewiciel idei socjalizmu utopijnego (autor rozprawy ideologicznej O własności), członek masonerii, a w młodości pod pseudonimem Gryzomir Tukan działacz Towarzystwa Szubrawców w Wilnie (1817–22); brał udział w powstaniu listopadowym na Wołyniu, został odznaczony Orderem Virtuti Militari; po upadku powstania przebywał na emigracji, był członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, następnie jednym z założycieli Gromad Ludu Polskiego, należał do Zjednoczenia Emigracji; przyjaźnił się z Giuseppe Mazzinim. [przypis edytorski]

Worcell, Stanisław Gabriel (1799–1857) — działacz polit. i publicysta, krzewiciel idei socjalizmu utopijnego; uczestnik powstania listopadowego; na emigracji był członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, następnie jednym z założycieli Gromad Ludu Polskiego, należał do Zjednoczenia Emigracji; współpracował z Mazzinim i Hercenem. [przypis edytorski]

Wordly, właśc. William Wordsworth (1770–1850) — poeta angielski, jeden z prekursorów romantyzmu, zaliczany do tzw. poetów jezior. [przypis edytorski]

Wordsworth, William (1770–1850) — angielski poeta, prekursor romantyzmu w literaturze brytyjskiej, jeden z tzw. „poetów jezior”. [przypis edytorski]

Wordsworth, William (1770–1850) — poeta angielski, jeden z prekursorów romantyzmu, zaliczany do tzw. poetów jezior. [przypis edytorski]

w ordynku (daw.) — w ustalonym porządku (używane szczególnie w odniesieniu do wojska); w szeregu. [przypis edytorski]

w ordynku — w szeregu. [przypis edytorski]

worek do roboty — woreczek z jedną z robótek, jakimi zajmowały się wówczas panny w wolnym czasie: haftem, szydełkowaniem itp. [przypis edytorski]

worek — mowa o sakiewce z pieniędzmi. [przypis edytorski]

Worek Węgla — najbardziej widoczna ciemna mgławica, dostrzegalna gołym okiem jako duża ciemna plama na tle Drogi Mlecznej w gwiazdozbiorze Krzyża Południa. [przypis edytorski]

worgle — szyling Worgl, alternatywna waluta wprowadzona w miasteczku Worgl w Austrii w trakcie kryzysu w roku 1929, tracąca na wartości 1 procent w ciągu miesiąca; mechanizm ten miał zachęcać do szybszego wydawania pieniędzy. [przypis edytorski]

working house (ang.) — dom pracy. [przypis edytorski]

worki pieprzu — tu: niem. Pfeffersäcken, określenie kupców morskich z XVII w., którzy dorobili się na lukratywnym handlu przyprawami. [przypis edytorski]

Wormacja ((niem. Worms) — jedno z najstarszych miast niemieckich, posiadające silną pozycję polityczną. [przypis edytorski]

Wormacja (niem. Worms) — jedno z najstarszych miast niemieckich, posiadające silną pozycję polityczną. [przypis edytorski]

Worobjew, Włodzimierz — powieściowy pseudonim Władimira Siergiejewicza Sołowjowa (1853–1900), rosyjskiego filozofa prawosławnego, poety i publicysty, użyty niekonsekwentnie przez autora, gdyż nieco dalej pojawia się prawdziwe nazwisko. [przypis edytorski]

Woronicz, Jan Paweł (1757–1829) — jezuita (do kasacji zakonu w 1773 r.), ksiądz rzymskokatolicki, poeta, mówca, kaznodzieja. [przypis edytorski]

Woronicz, Jan Paweł (1757–1829) — jezuita (do kasacji zakonu w 1773 r.), ksiądz rzymskokatolicki, poeta, mówca, kaznodzieja; uzyskał tytuł doktora obojga praw (świeckiego i kanonicznego) na Akademii Wileńskiej, studiował następnie teologię w seminarium w Warszawie, proboszcz w Liwie (1784), kanonik kijowski (1784), kanonik chełmski (1794), kanonik warszawski (1795), kanonik wrocławski (1797), w 1800 r. objął probostwo w Kazimierzu Dolnym, następnie w Powsinie p. Warszawą (1803–1815); biskup diecezjalny krakowski i senatorem Królestwa Polskiego (z nadania cara Aleksandra I, który odznaczył go również Orderem Św. Stanisława; 1815), arcybiskup metropolita warszawski (1827) i prymas Królestwa Polskiego 1828–1829; w 1829 przewodniczył uroczystościom koronacyjnym cara Mikołaja I na Zamku Królewskim w Warszawie. Poza pracą duchowną zajmował się sprawami publicznymi: w czasie Sejmu Czteroletniego członek komisji do spraw religijnych; podczas insurekcji kościuszkowskiej komisarz w Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego; w 1806 r. wszedł w skład Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej, po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, w 1808 r. został mianowany członkiem Rady Stanu, następnie, w 1810 r. członkiem Sekcji Spraw Wewnętrznych i Obrządków Religijnych, w 1812 przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego; ponadto działał w Towarzystwie Przyjaciół Nauk w Warszawie, pozostawał w kręgu księcia Adama Czartoryskiego i środowiska artystycznego Puław, był autorem sielanek, wierszy okolicznościowych, kilku większych utworów (Zjawienie Emilki, 1797; Świątynia Sybilli, 1801, dedykowana księżnej Izabeli Czartoryskiej) oraz kazań. [przypis edytorski]

Woronow, Siergiej (1866–1951) — francuski chirurg pochodzenia rosyjskiego, słynny z powodu eksperymentów z przeszczepianiem człowiekowi tkanki jąder od małp w celu odmłodzenia ludzkiego organizmu. [przypis edytorski]

Woronow, Siergiej (1866–1951) — fr. chirurg pochodzenia ros., słynny z powodu eksperymentów z przeszczepianiem człowiekowi tkanki jąder od małp w celu odmłodzenia ludzkiego organizmu. [przypis edytorski]

worożycha (rus.) — wróżbiarka; czarownica. [przypis edytorski]

wor (ros.) — złodziej. [przypis edytorski]

wor (ros.) — złodziej. [przypis edytorski]

Worth, Charles (1825–1895) — angielski projektant mody damskiej działający we Francji; tworzył luksusowe ubrania na zamówienie. [przypis edytorski]

Worth, Charles (1825–1895) — ang. projektant mody damskiej działający we Francji; tworzył luksusowe ubrania na zamówienie. [przypis edytorski]

Wortsman, Gena — członkini żydowskiego ruchu oporu; zginęła 19 stycznia 1943 r. [przypis edytorski]

worujem — skrócone: worujemy, tzn. orząc, wprowadzamy w głąb gleby. [przypis edytorski]

W oryginalnej pisowni przytoczone sprawozdanie więźnia, „który przyjechał w r. 1836 do Francji, przesłane przez Sołtyka dnia 31 października tego roku na ręce Koźmiana do Komitetu w Londynie”, brzmi następująco:

„Przybywszy świeżo z niewoli pruskiej mam za obowiązek donieść wam, szanowni obywatele o smutnem i nieszczęśliwem położeniu naszych ziomków uwięzionych w Fortecy Grudziąż w liczbie 177, składających się z wachmistrzów, podoficerów i żołnierzy. Głos tych nieszczęśliwych nie mógł wyjść za obręb, bo i wszelkie ich prośby o wysłanie za granicę do Francyi lub Anglii były przez służalców despotyzmu wstrzymywane, a nawet piszący w Imieniu drugich został osadzony w naysroższym więzieniu, z którego na trzeci dzień gdy został wypuszczony, życie zakończył. Nazwisko zmarłego Bogdański.

Wszyscy codziennie są zmuszani do pracy przy fortyfikacji, ci, którzy są do straży przydani żołnierze pruscy, nie tylko że są dobrze płatni od Rządu, aby dokuczać mogli tym nieszczęśliwym, ale nawet wrodzona nienawiść do naszych ziomków i wyszukani starzy żołnierze z kompanij Garnizonowey pruskiej maią polecenie od kapitana Inżyniera Schmit, aby, iak tylko mogli, przy robocie dokuczać, a nawet tak dalece, że odpowiedziawszy słowo temuż strażnikowi, bywa ten nieszczęśliwy w najmniejszej ilości kary, to jest od ośmiu do czternastu dni ostrego aresztu karany, a nawet z utratą żołdu.

Przed dwoma laty żołnierz Orłowski, któren odpowiedział walmaistrowi, że on niest wstanie odrobienia tej miary, jaka mu jest wyznaczona, uderzył go tak silnie w głowę, że ten biedak spad z wału i wybiuł obadwa biodra i teraz na całe życie jest nieszczęśliwy, gdyż przez kul nie może zrobić kroku. I zadecydowano przez komendanta tegoż oddziału, że go odeśle dc oomu zarobkowego, gdyż cierpianem bydz nie może przy kompanij, że żadney roboty czynić nie może, ale występny żadney kary nie odebrał, wymówił się tylko, że on był pijany i sam spadł, lecz cała kompania zapewniła, że ten człowiek w tern dniu nawet w ustach nic nie miał. Puzniey postępowanie Plac majora, któren komendantem jest tey kompanii wrazz Podofficerem Albrecht, któren czyni służbę Feldfebra przy tern oddziale polskim, jest zupełnie barbarzyńskiem, gdyż nie tylko wyrażamy krzywdzącemy człowieka, ale nawet kiiamy i aresztamy bywaią traktowani i tak, że areszt ścisły nigdy nie jest pruzny.

Sam nawet słyszałem, iak przed frontem przy apellu komendant kompanij i Plac major kapitan Baummuler używa słów: Psy Polskie, Złodziie, piiąki itd.; takiemy to wyrażamy kończy się appel.

X. Kawczyński, któren był w Królestwie iuż od lat pięciu przez Biskupa Kozmiana w Częstochowie więziony, przy nadeszłym Powstaniu potrafiuł uiść z tak ciężkiego więzienia, i przybywszy do Miasta Inowrocławia do swoich przyiaciół dawnieyszych został przez władze Pruskie aresztowany i na nowo do więzienia wtrącony. Na koniec przez władze uznany, że za podburzanie włościan do powstania został na rok ieden fortecy wskazany, lecz po wysiedzeniu tey okropney kary nie został prędzey uwolnionem, aż się korespondencyia z Rządem polskim nie ukończy, która to trwała przez lat trzy, na koniec przez żandarma Rządowi Rossyiskiemu wydanym został. Podofficer Leszczyński z pułku 4 p. 1. i Żołnierz z pułku 4 ułanów, którego nazwiska nie pamiętam, chcąc wyiść na spacer w dniu wolnem od roboty, to iest w Niedziele — wychodząc przez bramę od Wisły wychodzącą zostali przez szyldwacha zatrzymani; ci rozmawiając z nim łagodnie i prosząc go o przepuszczenie, użył gwałtu i udał iakoby oni tegoż popchnęli, zostali natychmiast aresztowani i pod sąd oddani, gdzie obadwa wskazani są na lat 10 ciężkiego więzienia, nie zwracaiąc sąd na to uwagi, że świadkowie przez szyldwacha podani wyznali sami przed sądem, że nic nie widzieli, gdzie nawet officer komenderowany z Artyleryi sam mi muwił, że na tak wielką karę zasłużyć nie mogą, gdyż podług praw naszych naywięcey otrzymać kary mogę sześciu tygodni”.

[przypis edytorski]

W oryg. w dialogu Hamleta i Grabarza wykorzystano grę podwójnego znaczenia słowa lie: leżeć oraz kłamać:

„Hamlet (R. of grave.): 'I think it be thine, indeed; for thou liest in't.' 1st Clown: 'You lie out on't, sir, and therefore it is not yours: for my part, I do not lie in't, yet it is mine.' Hamlet: 'Thou dost lie in't, to be in't, and say it is thine: 'tis for the dead, not for the quick; therefore thou liest.' 1st. Clown: 'Tis a quick lie, sir; 'twill away again, from me to you.' Hamlet: 'What man dost thou dig it for? (…)'”

W tym przekładzie gra słów nie została uwzględniona; w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka brzmi ona:

„Hamlet: (…) A czyj to grób, przyjacielu? Pierwszy grabarz: Ano mój. (…) Hamlet: Twój? Chcesz powiedzieć, że się w nim znajdujesz. Pierwszy grabarz: To raczej ty mnie w nim znajdujesz, panie. Ja w nim niczego nie szukam, to i niczego nie znajduję. Hamlet: Szukasz chyba guza i zaraz go znajdziesz. Jesteś tylko architektem grobu — nie lokatorem. Powiedzieć 'to mój grób' może tylko umarły, a nie żywy. Pierwszy grabarz: O ile uda mu się coś powiedzieć przy tym stanie zdrowia. Hamlet: Dla kogo wykopałeś grób? Kim jest ten zmarły? (…) itd.”.

[przypis edytorski]

w ośmiu buddyjskich piekłach mroźnych — w buddyzmie, za tradycją braministyczną wyróżnia się wśród narak (piekieł) osiem zimnych, osiem gorących oraz tyleż mrocznych (wszystkich ma być 34, dusze pozostają w nich, zanim dostąpią odrodzenia na wyższym lub niższym poziomie duchowej doskonałości). [przypis edytorski]

wosczyny (gw.) — woszczyny, plastry pszczele pozbawione miodu, przeznaczone do wytopu wosku. [przypis edytorski]

wos (gw.) — was; tu jest to gw. forma grzecznościowa. [przypis edytorski]

woskiem pozlepiana trzcina — fletnia; instrument pasterski w staroż. Grecji. [przypis edytorski]

woskoboj a. woskobojnik — rzemieślnik zajmujący się obróbką wosku. [przypis edytorski]

wospreszczajetsia (ros.) — zabrania się. [przypis edytorski]

wospreszcza (popr. ros. wosprieszciajetsia) — zabrania się. [przypis edytorski]

w ostatku (daw.) — w końcu. [przypis edytorski]

w ostatnich czasach — sformułowanie to odnosi się do czasu powstania niniejszej przedmowy; dokładnie chodzi o rok 1872. [przypis edytorski]

w ostatnich dwunastu latach — dziś: w ciągu ostatnich dwunastu lat. [przypis edytorski]

wota — dary (często cenne wyroby złotnicze) ofiarowywane w kościele w jakiejś intencji a. jako dziękczynienie. [przypis edytorski]

wota (daw.) — głosy a. opinie. [przypis edytorski]

wota (daw.) — głosy. [przypis edytorski]

Wotan — bóg w mitologii germańskiej; opiekun zmarłych wojowników i myśliwych. [przypis edytorski]

Wotan — germański bóg wojny, władzy, mądrości i magii; jest również jedną z najważniejszych postaci tetralogii Wagnera Pierścień Nibelunga. [przypis edytorski]

Wotan (Ondyn) — w mitologii skandynawskiej bóg wojny, wichru, śmierci i zwycięstwa (częsta postać w utworach Wagnera) [przypis edytorski]

wota — tu: śluby, ślubowania. [przypis edytorski]

wota (z łac.) — tu: głosowanie. [przypis edytorski]

wot eto (z ros.) — to właśnie. [przypis edytorski]

Wot frantik paljaczok (ros.) — ot, elegancik Polaczek. [przypis edytorski]

wot kakaja sztuka (ros.) — ot, jaka sprawa. [przypis edytorski]

wot kak (ros.) — ot co. [przypis edytorski]

Wot kak zabawliajetsa polskij graf… (ros.) — Oto jak się zabawia polski hrabia w rewolucyjnych czasach. Truje przyjaciół, hi, hi! No, dawajcie jeszcze, hrabio. Ja rzadko, powiadają, ale mocno. W dobrym towarzystwie… [przypis edytorski]

wot krasnyj maładiec (z ros.) — oto piękny zuch. [przypis edytorski]