Przypisy

Zgasły wszech kruszców połysk i kamieni (…) przy tej doliny kwiatach i zieleni — Blask drogich kruszców i kamieni symbolicznie oznacza osoby zajmujące wysokie szczeble w społeczeństwie na ziemi, które poeta spotyka przed bramą czyśćcową w oczekiwaniu na jej otwarcie. Dolina ta bogato ubrana kwiatami symbolicznie tę myśl wyraża: że wielmożni ziemscy, książęta i ludzie prywatni, co blaskiem przepychu są otoczeni, o jeden krok do rzeczywistego duchowego celu jeszcze naprzód nie postąpili. Dlatego to zgodnymi głosami śpiewają pieśń: Salve Regina, ażeby co prędzej z tego przepychu kwiatów i kamieni, przypominającego im blask ich ziemski, do mąk oczyszczających ze zmaz grzechowych dojść mogli. [przypis redakcyjny]

zgasnąć (przen.) — umrzeć. [przypis redakcyjny]

zgęba — kęs. [przypis redakcyjny]

zgębę — kęs. [przypis redakcyjny]

Z głębokości wołam do Ciebie, o Panie. [przypis redakcyjny]

zgligi (starop. forma) — zejdzie. [przypis redakcyjny]

zgliszcze — pozostałość po pożarze, pogorzelisko. [przypis redakcyjny]

zgmerać (starop.) — [tu:] wydobywać. [przypis redakcyjny]

zgniła gorączka — w ówczesnej terminologii lekarskiej gorączka, przy której „soki ciała psują się i gniją”. [przypis redakcyjny]

zgodny — tu: od „Zgoda”: League and Covenant. [przypis redakcyjny]

Zgoił (…) ranę zwycięski oręż Karlomana — Karol Wielki zniszczył królestwo Longobardów, przez co wsparł Kościół i ugruntował cesarstwo zachodnie. [przypis redakcyjny]

zgoła mówiąc — mówiąc bez ogródek, mówiąc wprost. [przypis redakcyjny]

zgoła — w rękopisie goła. [przypis redakcyjny]

zgonina — plewa. [przypis redakcyjny]

Zgon pośród gadów Sabella, Nazyda — Lukan w swojej Farsalii wspomina dwóch żołnierzy Katońskich w pochodzie przez piaski libijskie ukąszonych od wężów, Sabella i Nazyda. Pierwszy po ukąszeniu węża na proch się rozsypał, drugi tak obrzękł, że aż pancerz na nim pękł. [przypis redakcyjny]

zgon (starop.) — tu: wyrzucenie; wychodził na ostatnim zgonie: jako ostatni wylosowany. [przypis redakcyjny]

zgrali — zgrali się. [przypis redakcyjny]

zgromadno (daw.) — gromadnie. [przypis redakcyjny]

zgromadny (starop.) — zgromadzony. [przypis redakcyjny]

z gruntu — w rękopisie: z grontu (dla rymu). [przypis redakcyjny]

Zgrzeszyłem tylko… Dawno już na nim umarły — ta strofa przypomina słowa Gustawa z Upiora i z IV cz. Dziadów. [przypis redakcyjny]

zgwałcić (daw.) — zadać gwałt, postąpić wbrew prawu i powinności, zbeszcześcić coś, uczynić krzywdę wbrew prawu. [przypis redakcyjny]

z gwiazd nieśmiertelnych w uwitej koronie — przestawienie zamiast: w koronie uwitej z gwiazd nieśmiertelnych. [przypis redakcyjny]

z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]

zhreszy (z ukr.) — zgrzeszy. [przypis redakcyjny]

zhukać — oszołomić, onieśmielić. [przypis redakcyjny]

zhukany — onieśmielony, przerażony; zahukany. [przypis redakcyjny]

zhukany — oszołomiony, wystraszony. [przypis redakcyjny]

zhukany — zestrachany. [przypis redakcyjny]

ziać — tu: oddychać. [przypis redakcyjny]

zięciowskie — Wacława Leszczyńskiego, krajczego koronnego. [przypis redakcyjny]

zieleniak — gatunek wina węgierskiego. [przypis redakcyjny]

ziele — zioło. [przypis redakcyjny]

Zieliński — pisany na przemian tak bądź „Zieleński”. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy i przyjaciółki Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona Puszcza — daw. nazwa puszczy nowogrodzkiej, rozciągającej się między Grodnem a Białowieżą. [przypis redakcyjny]

Zielony Balonik — pierwszy polski kabaret literacki, założony w r. 1905; do jego zespołu dołączył w pewnym momencie Tadeusz Boy-Żeleński. [przypis redakcyjny]

zielsko — na przednówku, w miesiącach wiosennych, gdy zapasy dawne wyczerpały się, pokarmem bywał chleb, pieczony z mąki mieszanej z popiołem, mech, lebioda itd. [przypis redakcyjny]

ziem Dunaju (…) gdzie rzeka (…) żegna Teutony — Węgry na pograniczu od Niemiec. [przypis redakcyjny]

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem. [przypis redakcyjny]

ziemia, gdzie się schodzi / Izaur z morzem (…) Nazwana będzie, swego nie tracąc imienia — tak tłumacz przełożył „nominata sara” i zaopatrzył dodatkiem: „swego nie tracąc imienia”. Wedle Kochanowskiego więc Pesaro (gdyż to o nim tu mowa) ma mieć dwa imiona: jedno własne, a drugie od Gwidona Posthuma, co się zgoła nie zgadza z oryginałem. Ariost mówi tylko, że ta ziemia „będzie wspominana od Inda do Maura” (nominata sara dall' Indo al Mauro). [przypis redakcyjny]

Ziemia ma rodzima leży nad morzem (…) — Cień, który tu mówi, jest to Franczeska, córka Widona z Polenty, panującego w Rawennie. Przez ojca zmuszona była wyjść za mąż za Jana Maletastę, pana Rimini, ułomnego i szpetnego; podczas kiedy brat jego młodszy, Paweł z Rimini, młodzieniec piękny i pociągający, uprzednio jej skłonność pozyskał. Mąż żonę z jej kochankiem zdybał na kryjomych pieszczotach i oboje szpadą przebił. Dante zgodnie z nauką kościoła, że każdy występek niewyznany przed śmiercią w spowiedzi, niezgładzony żalem i pokutą za życia zasługuje na potępienie, nieszczęśliwą Franczeskę uważał za potępioną. Ale tu surowy umysł Dantego ustępuje przed wrażeniem jego czułego serca, jakim podziela los młodej, pięknej a nieszczęśliwej córki swojego dobroczyńcy, a nawet swojej powinowatej. Rzewne współczucie poety tym piękniej tu się odbija, że z nim rzadko spotykamy się w tej pierwszej części poematu. Piękność tej pieśni poetyczna powszechnie jest oceniona, a przez kogóż nieuczuta? [przypis redakcyjny]

ziemianka (daw.) — szlachcianka. [przypis redakcyjny]

ziemia rznięta a suszona — torf. [przypis redakcyjny]

ziemię, co ją wspiera / Menzo, a jezior kilka głębokich zawiera — Mantuę. [przypis redakcyjny]

ziemie — dawn., dop. l. p. rzecz. r. ż. z osn. spółgł. podniebienną. [przypis redakcyjny]

ziemie muriatyczne (por. murias: sól kwasu) — dawniejszej terminologii chemicznej nazywają się obecnie „chlorkami metali ziem alkalicznych”. Prawdopodobnie Kant miał tu na myśli (jak przypuszcza jeden z chemików naszych) tylko chlorek wapnia i chlorek magnezu, gdyż one jedynie z pomiędzy znanych współcześnie odznaczają się zdolnością absorbowania wody czy wilgoci. [przypis redakcyjny]

ziemieński (forma starop.) — ziemiański, szlachecki; cząstka ziemieńska: dziedziczna część posiadłości szlacheckiej, ziemskiej. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. B. lp rodz.ż.) — ziemi. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: ziemi; wszystkorodna ziemia. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. forma) — zamiast: (do) ziemi, starsza forma, 2. przypadek [tj. D.] lp. [przypis redakcyjny]

ziemio, wynajdź sobie centrum! — Romeo nazywa siebie ziemią, Julia jest jej środkiem, bo u niej znajduje się jego serce. Zatrzymuje się, jest niezdecydowany, czy iść, czy pozostać, wybiera to drugie. [przypis redakcyjny]

ziemstwo — tutaj: staropolski sąd szlachecki. [przypis redakcyjny]

ziemstwo — „Ziemskie sądy składają się z urzędników mających jurysdykcją, obranych przez zgromadzoną szlachtę na sejmikach elekcyjnych”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Sądy ziemskie zajmowały się sprawami cywilnymi szlachty osiadłej. [przypis redakcyjny]

Zima bywszy zejdzie snadnie — zima przybywszy, łatwo ustąpi. [przypis redakcyjny]

Zima miejska — wiersz ukazał się w „Tygodniku Wileńskim” 15 lipca 1818 roku; był to pierwszy opublikowany wiersz Mickiewicza. [przypis redakcyjny]

zimie (starop. forma) — locativus, zamiast: w zimie. [przypis redakcyjny]

zimne ciężary — obfity śnieg. [przypis redakcyjny]

zimnica — febra. [przypis redakcyjny]

zimny zwierz koziorogi — koziorożec (zimowy znak zodiaku). [przypis redakcyjny]

zimostradny (daw.) — nędzny, mizerny. [przypis redakcyjny]

zimownik — osada, w której Kozacy przeczekują zimę. [przypis redakcyjny]

z impetem — popędliwie, z pasją. [przypis redakcyjny]

Zinków — miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]

z-istniewa (neol.) — czas. utworzony od czas. istnieć, synonim: zaczyna istnieć, tworzy się. [przypis redakcyjny]

Zitto! (wł.) — Milcz! [przypis redakcyjny]

zjąć (starop.) — złączyć. [przypis redakcyjny]

zjadłbym śledzia — miałbym za swoje, czułbym się z pyszna. Wyrażenie powstało w związku ze staropolskim zwyczajem, według którego w zapustny wtorek, o północy, na zakończenie zabawy, podawano śledzia. Oznacza więc coś nieprzyjemnego, tym bardziej że następuje po poprzedniej przyjemności. [przypis redakcyjny]

zjadle — jadowicie, zabójczo. [przypis redakcyjny]

z jadu — ze złości. [przypis redakcyjny]

Z jaką mizg upiorzycy — Zdanie niedokończone; wystarczyłoby: jak mizg itd.; mizg obok umizg jest u Lindego. [przypis redakcyjny]

Z jakąż lubą rozkoszą… — w A.[autografie; Red. WL] lubą zam. przekreślonego: żywą. [przypis redakcyjny]

z jakich (…) przypadków (starop.) — z tych postępków. [przypis redakcyjny]

Z jakże pyszną opieką (…) obroną — Tutaj wyrazy „opieka” i „obrona” służą do odmalowania gestu, w którym „utulenie” przybierało równocześnie jakby kształt osłonienia. [przypis redakcyjny]

zjałowieć — stać się bezpłodnym. [przypis redakcyjny]

z jastrząby — z jastrzębiami, z którymi ramię w ramię polował na gołębie. [przypis redakcyjny]

zjawiska hipnotyzmu i spirytyzmu, którymi Schopenhauer (…) popiera (…) swój fenomenalizm (…) i metafizyczną jedność woli — zob. niniejszej rozprawy ustęp 95. Kant zajmował się także tymi zjawiskami: Träume eines Geistersehers” (Reclam). [przypis redakcyjny]

zjawiska wiążą się w sposób konieczny z rozsądkiem — ten niezbyt jasny ustęp E. Adickes tak wykłada: „Kiedy jakieś wyobrażenia stają się naszymi, tj. mają być przyjęte do samowiedzy naszej, muszą się poddać określonym prawidłom, pod którymi jedynie przyjęcie to może nastąpić. Skoro tedy samowiedza nasza przeciwstawia się zjawiskom (wyobrażeniom), czyli wchodzi związek z transcendentalną syntezą wytwórczej wyobraźni, mocą której jedynie zdoła wyniknąć stosunek między apercepcją a zjawiskami, wówczas występują w samowiedzy naszej całkiem określone prawidła możliwości przyjęcia, i jako władza tych prawideł zowie się samowiedza rozsądkiem. Podobnież samowiedza, wchodząc mocą syntezy wyobraźni odtwórczej w łączność ze zjawiskami, jest źródłem każdorazowych prawideł (praw) kojarzenia się, które wtedy przypisywane są także rozsądkowi. W pewnych chwilach czynności swojej samowiedza nazywa się więc rozsądkiem”. [przypis redakcyjny]

zjaw (rodz. m.) — popr. zjawa (rodz. ż.). [przypis redakcyjny]

zjęzykowali (neol.) — naopowiadali. [przypis redakcyjny]

zjednać (starop.) — pozyskać. [przypis redakcyjny]

Z jednostkowych światów — rękopis utworów Wandy. [przypis redakcyjny]

z jego pierwszymi dworzany — Pierwsi błogosławieni, wybrani Pańscy. [przypis redakcyjny]

zjeść arbuza — pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn. [przypis redakcyjny]

z Julią — Ignacową Baranowską. [przypis redakcyjny]

z Kampi, Certaldo, Figiny — Tak zwane sąsiednie okolice, które miasto Florencja w swój obwód wcieliło. [przypis redakcyjny]

z każdego kąta — zewsząd. [przypis redakcyjny]

z każdej strony — tu: pod każdym względem. [przypis redakcyjny]

z Kazimierą — Ziemięcką. [przypis redakcyjny]

z kloby skoczył (starop.) — z miary wypadł. [przypis redakcyjny]

z kloby (starop.) — z karbów, z porządku. [przypis redakcyjny]

z klozy (starop.) — z kluby, z zamknięcia. [przypis redakcyjny]

z komputu — [z] liczby pocztu. [przypis redakcyjny]

z konceptem (łac.) — pomysłowo, dowcipnie. [przypis redakcyjny]

z konwersacji — z rozmów. [przypis redakcyjny]

z Kozaki — dziś popr. forma N. lm: z Kozakami. [przypis redakcyjny]

z krainą przez drewniane ściany zdobytą — poeta ma tu na myśli znaną przepowiednię grecką, że Temistokles obroni Grecję przed Persami za drewnianymi murami, tj. na okrętach. [przypis redakcyjny]

z kruszcu Chalybów wytopione sztucznie — Chalybs, gatunek najtwardszego żelaza u starożytnych. [przypis redakcyjny]

z krzywdą — niesłusznie. [przypis redakcyjny]