Przypisy

wywrzeć (starop.) — wypuścić. [przypis redakcyjny]

wyźnik — w chapance nazwa damy. [przypis redakcyjny]

wyżeń (daw.) — dziś popr. forma 2 os. lp trybu rozkazującego: wygnaj, wygoń. [przypis redakcyjny]

wyżenąć (daw.) — wygnać. [przypis redakcyjny]

wyżeniem (daw.) — dziś popr.: wygnamy. [przypis redakcyjny]

wyżgać (daw.) — wygonić. [przypis redakcyjny]

wyżnik — dawna nazwa jednej z kart do gry, dama. [przypis redakcyjny]

wyżniki… niżniki — dawne nazwy figur w kartach. [przypis redakcyjny]

Wyższe nad odblask światło bezpośrednie (…) miłość strawiła — Tu poeta porównuje krąg błogosławionych do odbitej tęczy na niebie, która podobna do pierwszej barwą i kształtem, a jednak świeci mniej żywo. Łuk drugi w stosunku takim jest do pierwszego, jak dźwięk echa do głosu, jaki odbija. Echo strawione miłością do Narcyza, równie jak Irys, czyli tęcza, posłanka Junony, znajoma z mitologii starożytnej. [przypis redakcyjny]

wyższe twory — To jest: obdarzone rozumem i wolną wolą. [przypis redakcyjny]

wyzierać — wyglądać; spoglądać, wychylając się skądś. [przypis redakcyjny]

wyziewy, co z wody i ziemi wznosząc się w chmury stają się ciepłemi — Wyżej już objaśniliśmy, że według fizycznej teorii poety, burze tylko przez wybuch wyziewów z ziemi i wody powstają, że te wyziewy przez słońce do chłodnej sfery eteru podniesione stają się deszczem, który spadając na ziemię, karmi wszystkie strumienie i rzeki. [przypis redakcyjny]

wyzobić (daw.) — wyjeść, wydziobać. [przypis redakcyjny]

w żałobie — w smutku, w płaczu. [przypis redakcyjny]

wżdam — jednak, przecież. [przypis redakcyjny]

wżdy (daw.) — przecież. [przypis redakcyjny]

wżdy niech kamienie woła — niech do was i kamień przemówi [starop. to kamienie: rzeczownik r.n.; nawiązanie do Łk 19,40: „Odrzekł: »Powiadam wam: Jeśli ci umilkną, kamienie wołać będą«” oraz Ha 2,11: „Kamień ze ściany zawoła,/ a belka budowy mu zawtóruje”; red. WL]. [przypis redakcyjny]

wżdy — przecież. [przypis redakcyjny]

wżdy (starop.) — jednak. [przypis redakcyjny]

wżdy (starop.) — przecie, oto. [przypis redakcyjny]

wżdy (starop.) — przynajmniej. [przypis redakcyjny]

wżenie — zagna. [przypis redakcyjny]

Wże po nej (z ukr.) — już po niej. [przypis redakcyjny]

wzad — poza siebie; [wzad się oglądam; Red. WL] tj. na niebezpieczeństwo grożące ze strony Wojewody. [przypis redakcyjny]

wzajem ci się ty kobyłki czeszą (starop.) — jeden drugiego ochrania. [przypis redakcyjny]

wzajemne nauczanie — metoda „wzajemnego nauczania”, polegająca na tym, że dzieci uczą siebie nawzajem pod okiem profesora, cieszyła się u progu lat dwudziestych XIX w. pewnym rozgłosem i była przedmiotem publicznej dyskusji. W rozdziale LVI Stendhal deklaruje się jako zwolennik tej metody. [przypis redakcyjny]

w zakonie — w postanowieniu. [przypis redakcyjny]

W Zamościu bawiłem rok z czymś — w Zamościu było więzienie rosyjskie. [przypis redakcyjny]

w zamysłach — w zamyśleniu, w zadumie. [przypis redakcyjny]

W zaniechanej później brulionowej redakcji satyry odczytujemy odmienny fragment zakończenia: Czyta modny literat sprośne w wierszach strofy, / Bluźnią grzecznie a śmiało modne filozofy, / A ciekawość niewieścia, którą wstyd nie tłumi, / Chwali sprośność i bluźni to, co nie rozumie. / Równe stanów i związków najświętszych koleje: / Córka z matki, syn z ojca, mąż z żony się śmieje, / Natrząsa się brat z brata, a kiedy go ściska, / Myśli wtenczas, skąd pochop wziąć na pośmiewiska. (I. Krasicki, Satyry i listy. [przypis redakcyjny]

Wzbijam się wyżej nad te lekkie ciała — Tymi lekkimi ciałami są powietrze i ogień. [przypis redakcyjny]

wzbronienie małżeństwa — poddany musiał otrzymać zezwolenie dziedzica, by zawrzeć małżeństwo; dziedzice bardzo niechętnie udzielali go w wypadku, gdy narzeczeni byli poddanymi różnych panów; zwłaszcza trudnym było pannie otrzymać takie zezwolenie, gdyż wychodząc za mąż za poddanego obcego i przenosząc się do jego wsi, pomniejszała bogactwo dotychczasowego swego pana o jedną siłę roboczą, nie licząc spodziewanych w przyszłości dzieci. [przypis redakcyjny]

w zdarzonej okoliczności — postępowanie Czartoryskich w czasie bezkrólewia 1764 r. [przypis redakcyjny]

wzdzierać tu: — wstrzymywać. [przypis redakcyjny]

w zęby patrzyć (starop.) — [tu:] uważać. [przypis redakcyjny]

wzgardzać coś (daw.) — dziś: wzgardzać czymś. [przypis redakcyjny]

wzgardzać co (starop.) — dziś: wzgardzać czym; wszystkie roskoszy rycerze wzgardzają: rycerze wzgardzają wszystkimi rozkoszami. [przypis redakcyjny]

wzgłąbsz — w głąb. [przypis redakcyjny]

wzgląd nieprawy — niesprawiedliwa opinia. [przypis redakcyjny]

wzgląd wspacznie obróci — przychylność zrozumie opacznie. [przypis redakcyjny]

względem Dunkera — Duncker, pisarz niemiecki, autor Historii starożytności. [przypis redakcyjny]

względna Nirwana — zob. Wstęp. [przypis redakcyjny]

względny (daw.) — mający wzgląd na, uważny. [przypis redakcyjny]

wzgórę — w górę, wzwyż. [przypis redakcyjny]

wziąć przed się (starop.) — rozważyć. [przypis redakcyjny]

wziąć szkody (starop.) — ponieść szkody. [przypis redakcyjny]

wziął dwakroć za dom — tj. dwieście tysięcy rubli. [przypis redakcyjny]

wziąść — dziś popr. forma bezokolicznika: wziąć. [przypis redakcyjny]

wziąść — dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]

wziątek — tu: zapłata. [przypis redakcyjny]

wziąwszy lutnią Orfeowę (…) nawiedził podziemne (…) kraje — fragment nawiązuje do mitu gr. o Orfeuszu, poecie trackim (symbolem poezji jest tu lutnia), który potrafił poruszyć za pomocą swej muzyki najbardziej nieubłagane bóstwa, a nawet rzeczy nieożywione. Po śmierci swej żony, Eurydyki, udał się do Hadesu i tak oczarował Plutona, że władca podziemi zgodził się uwolnić Eurydykę ze świata umarłych. Motyw został wykorzystany przez Kochanowskiego również w Trenie XIV i Pieśni XXI, Ks.1. [przypis redakcyjny]

wzięłaś na się postawę i piórka słowicze — takie przemiany są często opisywane w antycznej poezji i mit.; zdarzyło się to Filomeli, żonie Tereusa, króla Tracji. [przypis redakcyjny]

Wzięliśmy chłostę (…) jutro umiłuje — dwuwiersz z Psałterza Kochanowskiego, podany z pamięci, a więc niezupełnie wiernie powtórzony: „Kogo wieczór zafrasuje,/ Tego rano umiłuje”. (Psalm XXX). [przypis redakcyjny]

wzięto czterech najcnotliwszych senatorów — biskupi Sołtyk i Załuski, hetman polny kor. Rzewuski i syn jego, poseł, wywiezieni d. 11 paźdz. 1767 do Rosji. [przypis redakcyjny]

wzięty był Poniński do sądu — uchwała Sejmu o stawieniu Ponińskiego przed sąd i uwięzieniu go 8 czerwca, tegoż dnia postawienie warty w jego mieszkaniu; utworzenie stałego sądu sejmowego na zaprzedańców, zdrajców itd., z prawem stosowania kary gardłowej 15 czerwca 1789 r. [przypis redakcyjny]

wzięty — tu: popularny; por. wyrażenie: mieć wzięcie. [przypis redakcyjny]

wzięty z błonia — tzn. młody (źrebaki do lat trzech lub pięciu przebywały swobodnie w stadninie, na błoniu), jeszcze nieujeżdżony, dziki. [przypis redakcyjny]

wzjeroszeny (z ros.) — wzburzone. [przypis redakcyjny]

W złeś rady uwierzył, żeś z takim domem krwi twej nie sprzymierzył — Dom Amidei. Z tego domu Buondelmonte miał pojąć żonę, ale wiatr stronnictwa politycznego w inną stronę jego serce odwrócił. Poeta życzy mu, żeby jadąc do swoich dóbr w okolicach Florencji, utonął w rzece Emie, która tę drogę przecina. Życzenie poety sprawdziło się w połowie, bo ten sam Buondelmonte zamordowany został na moście pod posągiem Marsa. [przypis redakcyjny]

w złote serce róży wiecznej (…) wzrok mój zwróciły Beatrycze słowa — Beatrycze, jeszcze milcząca, ale mająca zamiar wkrótce przemówić, wskazuje poecie punkt środkowy róży, w którym (jak na dnie kielicha ziemskiej róży kolor żółty) światło się niebieskie objawia. [przypis redakcyjny]

w złym razie — w trudnej sytuacji. [przypis redakcyjny]

wzmagać (daw.) — [tu:] przychodzić do sił. [przypis redakcyjny]

wzmaga — wspomaga. [przypis redakcyjny]

Wzmianka nieścisła; jest to swobodny przekład wiersza nie Goethego, lecz K. E. Heitzensteina, a tylko na temat poddany przez utwór Goethego: Lotte bei Werthers Grabe (Lotta u grobu Wertera). Pieśń ta była bardzo rozpowszechniona w Niemczech. [przypis redakcyjny]

wzmóc się — zyskać na sile. [przypis redakcyjny]

wzmożenie (starop.) — pomnożenie majątku. [przypis redakcyjny]

Wzniosłej radości poczętej z żywota (…) — Z żywota Marii, z której narodził się nasz Zbawiciel Chrystus. [przypis redakcyjny]

wzniosły — wzniesiony; znajdujący się wysoko. [przypis redakcyjny]

w zobki (daw.) — naprędce. [przypis redakcyjny]

wzorki — tu: postać zewnętrzna. [przypis redakcyjny]

wzrok Febowy — promienie słońca. Febus: grecki bóg słońca. [przypis redakcyjny]

wzrokiem węża grzechotnika — Wąż grzechotnik należy do rzędu wężów jadowitych, które polują czekając na zdobycz z długotrwałą cierpliwością. Ponieważ węże nie posiadają ruchomych powiek, wytworzył się pogląd, że nieruchomy wzrok węża oczekującego na zdobycz ma właściwości obezwładniające ofiarę. [przypis redakcyjny]

wzrok przed światłem (…) wypoczął małem — Blask całego widzenia, jakie w tej chwili przedstawiało się poecie, był mały w porównaniu z wielkim blaskiem bijącym od oblicza Beatrycze. [przypis redakcyjny]

wzrok twój w tym zwierciadle czyta — To jest: w Bogu. [przypis redakcyjny]

wzruszyć (daw.) — pobudzić do ruchu. [przypis redakcyjny]

wzrzęda (starop.) — przesadne zajmowanie się czymś. [przypis redakcyjny]

wzrzedny (daw.) — zrzędny, dokuczliwy. [przypis redakcyjny]

wzwiedźcie tego starca (starop.) — podnieście (…). [przypis redakcyjny]

wzwiesz (starop. forma) — spodziejesz się. [przypis redakcyjny]

wzwiesz (starop. forma) — spodziejesz; [spodziewasz się]. [przypis redakcyjny]

wzwód (daw.) — most zwodzony. [przypis redakcyjny]

wzwód (starop.) — most zwodzony. [przypis redakcyjny]

wzywając uprzejmie, by społem ucztować z nimi z miłości za stołem — W tym kręgu czyszczą się dusze z grzechu zawiści. Dlatego przeciwnych cnót temu grzechowi poeta przykłady przytacza. [przypis redakcyjny]

χατ' έξοχήν (gr.) — nadzwyczajnie, przede wszystkim. [przypis redakcyjny]

(XIV.) Wybór królów — w autografie tytuł na marginesie. Tekst tego rozdziału rozpoczyna się bezpośrednio po ostatnich słowach rozdziału poprzedniego, oddzielony od niego tylko dwiema kreskami w interlinii. [przypis redakcyjny]

XV rozdział „Belizariusza” (…) „Setos” — filozoficzno-polityczna powieść Marmontela Belizariusz (1767) cieszyła się wówczas dużym rozgłosem, zwłaszcza poruszający zagadnienie tolerancji rozdział XV; Setos (1731): powieść filozoficzna księdza Terrasson. [przypis redakcyjny]

Yet it was not that nature had shede o'er the scene itd. — cały przytoczony tu ustęp brzmi w przekładzie z języka angielskiego: „Jednak to nie dlatego, że natura rozlała na scenie najczystszy swój kryształ i najjaśniejszą swą zieleń; to dlatego, że drodzy sercu memu przyjaciele byli blisko”. [przypis redakcyjny]

źle (starop.) — niesłusznie. [przypis redakcyjny]

źle (starop.) — [tu:] niesłusznie. [przypis redakcyjny]

źle — tu: ledwie. [przypis redakcyjny]

źle żywy (starop.) — ledwie żywy. [przypis redakcyjny]

źrały (daw.) — dojrzały. [przypis redakcyjny]

źrejomo — w sposób widoczny. [przypis redakcyjny]

źrenice spuszcza, słuchając o błędzie swej siostry — Porównanie dziwnie piękne! Zaiste, religia temu nie winna, że duchowieństwo jest zepsute, lecz ona tu w niebie jak niewinność na ziemi rumieni się nad błędem drugich. [przypis redakcyjny]

źretelny (daw.) — widoczny. [przypis redakcyjny]

źródło Aganippy — chłodny zdrój na Helikonie w Grecji, darzył pijących zeń natchnieniem poetyckim. [przypis redakcyjny]

źrzeńca (daw. forma) — źrenica. [przypis redakcyjny]

źrzeńca (daw.) — źrenica. [przypis redakcyjny]

źrzeńca — źrenica. [przypis redakcyjny]

źrzenica (daw.) — źrenica. [przypis redakcyjny]