Przypisy

Choisy, Maryse (1903–1979) — francuska pisarka, zwolenniczka psychoanalizy. [przypis edytorski]

Choix des monuments primitifs de l'Eglise (fr.) — wybór pamiątek (pomników) początków Kościoła. [przypis edytorski]

chojaczek — mała sosna, świerk. [przypis edytorski]

choja (daw.) — choina. [przypis edytorski]

chojak — sosna, świerk. [przypis edytorski]

chojar — choina, drzewo iglaste. [przypis edytorski]

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste. [przypis edytorski]

chojar (gw.) — stare, wysokie drzewo iglaste. [przypis edytorski]

chojar — stare, wysokie drzewo iglaste. [przypis edytorski]

chojniks — grecka miara objętości, ok. 1 l. [przypis edytorski]

chołodziec — rodzaj zupy współcześnie nazywany chłodnikiem; zabielany barszcz z buraków podawany na zimno. [przypis edytorski]

Chołoniewski, Stanisław (1791–1846) — ksiądz katolicki, pisarz religijny, filozof, przedstawiciel tradycjonalizmu; autor fantastyczno-alegorycznej powieści Sen w Podhorcach (1842). [przypis edytorski]

chołostiak (ukr.) — kawaler, nieżonaty. [przypis edytorski]

cholera — choroba zakaźna spowodowana zakażeniem bakterią przecinkowca cholery (Vibrio cholerae) przez spożycie skażonej wody lub jedzenia; początkowe objawy obejmują biegunkę, wymioty, niekiedy bóle brzucha, a następnie charakterystyczne pomarszczenie skóry, zmianę głosu, zapadnięcie oczu i wyostrzenie rysów twarzy; nieleczona cholera powoduje zgon. [przypis edytorski]

cholera (daw., dziś wulg.) — gniew, złość. [przypis edytorski]

cholera (daw., dziś wulg.) — złość, gniew. [przypis edytorski]

cholera — tu: choroba zakaźna. [przypis edytorski]

cholera — tu: gniew, wściekłość. [przypis edytorski]

cholera — tu: zdenerwowanie, wzburzenie. [przypis edytorski]

choleryna (daw.) — ostre, bakteryjne zatrucie pokarmowe z objawami podobnymi do cholery (biegunka, wymioty). [przypis edytorski]

Cholo (hiszp.) — potomek rodziców hiszpańskiego i indiańskiego pochodzenia, mówiący po hiszpańsku Indianin. [przypis edytorski]

Cholo (hiszp.) — potomek rodziców hiszpańskiego i indiańskiego pochodzenia. [przypis edytorski]

chomąto — część uprzęży końskiej, obejmująca kark zwierzęcia. [przypis edytorski]

chomąto — część uprzęży konia pociągowego, rodzaj wyściełanej drewnianej ramy zakładanej na szyję zwierzęcia. [przypis edytorski]

chomąto — część uprzęży konia, rodzaj wyściełanej drewnianej ramy zakładanej na szyję zwierzęcia. [przypis edytorski]

chomąto — odzaj jarzma używanego do zaprzęgania zwierząt pociągowych do ciągnięcia wozu. [przypis edytorski]

Chomiakow, Aleksiej Stiepanowicz (1804–1860) — rosyjski, poeta, dramaturg i publicysta, myśliciel prawosławny, jeden z twórców ideologii słowianofilstwa. [przypis edytorski]

Chominowa — Zofia Chomin, dozorczyni kamienicy, w której ukrywała się Ginczanka, po wojnie sądzona i skazana na cztery lata więzienia za wydawanie ukrywających się Żydów. [przypis edytorski]

chomont (gw.) — chomąto, część uprzęży konia pociągowego, rodzaj wyściełanej drewnianej ramy zakładanej na szyję zwierzęcia. [przypis edytorski]

Chomuntowski, popr. Chomentowski a. Chomętowski, Michał (zm. 1794) — polski oficer, uczeń Szkoły Rycerskiej, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej, odznaczony Orderem Virtuti Militari, awansowany na majora; uczestnik insurekcji warszawskiej, członek klubu jakobinów; awansowany przez Kościuszkę na pułkownika, poległ w bitwie pod Chełmem. [przypis edytorski]

Chonsu — egipskie bóstwo lunarne (związane z księżycem). Przedstawiany jako człowiek z dyskiem księżycowym na głowie lub jako postać z głową sokoła. W Tebach uznawany za syna Amona i Mut, tworzył z nimi triadę (trójcę). [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810–1849) — czołowy polski kompozytor i pianista epoki romantyzmu. Na emigracji w Paryżu Norwid utrzymywał z Chopinem bliskie kontakty i towarzyszył mu w ostatnich tygodniach życia. [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810–1849) — polski kompozytor i pianista. [przypis edytorski]

Chopin, Fryderyk (1810-1849) — polski kompozytor i pianista. [przypis edytorski]

chorągiew' — daw. apostrofem oznaczano miękkie w (co ujawnia się w odmianie: chorągwi itd.), a zarazem miejsce po zaniku prasłowiańskiej półsamogłoski, jeru miękkiego. [przypis edytorski]

chorągiew elearska — lisowczycy, oddział lekkiej jazdy, sformowany w 1615 r. przez Aleksandra Józefa Lisowskiego. Lisowczycy nie pobierali żołdu i utrzymywali się z łupów wojennych, brali udział w wojnie polsko-szwedzkiej 1626–1629; oddział rozwiązano w 1635 r. po rozbojach, jakich dopuścili się lisowczycy na ludności polskiej; elear (węg.) — harcownik, wojownik biorący udział w harcach, tj. pojedynkach z wojownikami strony przeciwnej przed bitwą. [przypis edytorski]

chorągiew (hist. wojsk.) — w daw. Polsce podstawowa jednostka organizacyjna jazdy rycerskiej, w XVII w. licząca ok. 100–200 żołnierzy; pod chorągiew pójść a. trafić: zaciągnąć się lub zostać powołanym do wojska, na wojnę. [przypis edytorski]

chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim. [przypis edytorski]

chorągiew tatarska — hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem. [przypis edytorski]

chorągiew trzechtwarza — chorągiew ze znakiem trzech twarzy, tj. trzech najważniejszych bóstw litewskich. [przypis edytorski]

chorągiew wolentarska — oddział ochotniczy, nie pobierający żołdu a utrzymujący się z łupów wojennych. [przypis edytorski]

chorągwie — dziś popr. forma D.lp: chorągwi. [przypis edytorski]

chorągwie komputowe — stałe wojsko zaciężne w XVII w. [przypis edytorski]

chorąski — chorążego. [przypis edytorski]

chorąży — dawniej: żołnierz niosący sztandar swojego oddziału (obecnie: stopień podoficerski). [przypis edytorski]

chorąży jerozolimski — w oryginale: gonfaloniere di Gerusalemme (wł.), szef milicji miejskiej lub cywilny zarządca miasta. [przypis edytorski]

chorąży Koniecpolski — Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis edytorski]

chorąży — w innym tłumaczeniu: wojewoda. [przypis edytorski]

chorąży zapasu — dziś: chorąży rezerwy. [przypis edytorski]

chorał — uroczysty wielogłosowy śpiew kościelny; także: utwór muzyczny do wykonywania podczas nabożeństw. [przypis edytorski]

chorały — dziś popr. forma N. lm: chorałami. [przypis edytorski]

chorał żałobny — stanowi on pieśń żałobną na śmierć Byrona. [przypis edytorski]

choram — skrócenie od: chora jestem. [przypis edytorski]

Chorbate Góry — Karpaty. [przypis edytorski]

chor — chory (daw. krótka forma przym.). [przypis edytorski]

chor — dziś popr.: chór. [przypis edytorski]

choreg (gr.) — zamożny obywatel greckiego miasta-państwa wyznaczony przez władze do wystawienia na własny koszt chóru biorącego udział w agonie (konkursie) teatralnym lub muzycznym, z czym wiązało się dobranie chóru, sfinansowanie jego przygotowania, jak również opłacenie kostiumów, dekoracji, efektów specjalnych i akompaniujących muzyków. Nagrodą za wkład choregów było przyznawanie w Atenach nagród za zwycięskie przedstawienie wspólnie dramaturgom i choregom. [przypis edytorski]

choroba Adissona — niedoczynność kory nadnerczy, przejawia się m.in. przebarwieniami skóry. [przypis edytorski]

choroba bellerofoncka — melancholia, która miała dotykać ludzi błąkających się po pustynnych, odludnych miejscach, jak to się zdarzyło greckiemu herosowi Bellerofontowi, zabójcy Chimery. [przypis edytorski]

choroba francuskia — syfilis. [przypis edytorski]

choroba Świętego Walentego — epilepsja, padaczka. [przypis edytorski]

chorość — choroba. [przypis edytorski]

chorość (daw.) — choroba. [przypis edytorski]

choroszyj (ukr. хороший) — dobry. [przypis edytorski]

chorowito — dziś: chorowicie. [przypis edytorski]

chorowód — dziś popr.: korowód. [przypis edytorski]

chorowód (gw.) — korowód. [przypis edytorski]

chorowod — dyrygent. [przypis edytorski]

chorszy — dziś popr.: bardziej chory. [przypis edytorski]

Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża; w tradycji ukraińskiej miejsce częstego stacjonowania Kozaków Zaporoskich. [przypis edytorski]

choru — dziś popr. forma: chóru. [przypis edytorski]

chorujące — dziś popr. forma B.lm: chorujących. [przypis edytorski]

chorus (łac.) — chór. [przypis edytorski]

chorus mysticus (łac.) — chór mistyczny. [przypis edytorski]

chorym (…) się zbudził — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika i szykiem przestawnym; zbudziłem się chory. [przypis edytorski]

Chory z urojenia — komedia Moliera z 1673, ostatnie jego dzieło, opowiadające historię hipochondrycznego Argana; w scenie ceremonii promocji na doktora medycyny, wyśmiewającej pozory uczoności, wypowiedzi postaci są gęsto naszpikowane łacińskimi słowami, niekiedy z dodanymi rodzimymi końcówkami gramatycznymi. [przypis edytorski]

chory z Zeusa woli — chory umysłowo. [przypis edytorski]

chorzeć (daw.) — chorować. [przypis edytorski]

chorzeć — dziś popr.: chorować. [przypis edytorski]

Choses vues (fr.: Rzeczy widziane) — książka, w której Hugo opisuje swoją wizytę u umierającego Balzaka, krytykując nieobecność przy boku konającego jego żony, pani Hańskiej. [przypis edytorski]

Chou-fleur (fr.) — kalafior. [przypis edytorski]

Chou-fleur — (frz.) Blumenkohl. [przypis edytorski]

chować się —tu: wychowywać się. [przypis edytorski]

chować w cale — zachowywać w całości, nienaruszone. [przypis edytorski]

chowałem się dzieckiem (daw.) — wychowywałem się jako dziecko. [przypis edytorski]

chował je na wielebności i na krasie (starop.) — utrzymywał ich wspaniale i pięknie. [przypis edytorski]

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna. [przypis edytorski]

chowanie (starop.) — tu: wychowanie. [przypis edytorski]

chowanka (daw.) — chowany, zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

chowanka (daw.) — zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

chowanki — zabawa w chowanego. [przypis edytorski]

chowan — pochowany. [przypis edytorski]

chowany (daw.) — udomowiony. [przypis edytorski]

chozy (gw.) a. hoży — urodziwy, dorodny. [przypis edytorski]

chramać a. chromać (daw.) — kuleć, utykać; niedomagać, szwankować. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — chromać, chorować; chramać na czymś: mieć chory jakiś narząd, część ciała lub miejsce. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — chromać; chorować. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — kuleć, przen. nie radzić sobie. [przypis edytorski]

chramać (daw.) — kuleć, utykać. [przypis edytorski]