Przypisy

katedra św. Pawła w Londynie — jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Londynu; wzniesiona w stylu barokowo-klasycystycznym, na planie krzyża, zwieńczona monumentalną kopułą; jej wysokość mierzona do końca krzyża na kopule wynosi 111 m. [przypis edytorski]

katedra św. Pawła w Londynie — jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Londynu, wzniesiona w XVII w. w stylu barokowo-klasycystycznym, na planie krzyża, zwieńczona monumentalną kopułą; powstała w miejscu kościoła zbudowanego w 604 przez króla Kentu Ethelberta I, pierwszego chrześcijańskiego władcy anglosaskiego, oraz wzniesionej po pożarze w 1087 późniejszej katedry normańskiej z 1240, która była jednym z największych kościołów Europy. [przypis edytorski]

katedra — tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela; biurko nauczycielskie. [przypis edytorski]

katedra — tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela. [przypis edytorski]

katedra — tu: stół wykładowcy, zwykle stojący na podwyższeniu. [przypis edytorski]

katedry — profesorskiej, na uczelni. [przypis edytorski]

kategorie Arystotelesa (filoz.) — stworzona przez Arystotelesa lista 10 podstawowych kategorii opisujących wszelki byt: substancja, ilość, jakość, działanie, doznawanie, miejsce, czas, położenie, posiadanie, relacja. [przypis edytorski]

Katerwa, Bohdan (1881–1949) — właśc. Szczepan Jeleński, inżynier, pisarz, autor Śladami Pitagorasa i Lilavati. Rozrywki matematyczne — popularnych pozycji promujących naukę matematyki. [przypis edytorski]

kateter — cewnik, rurka wprowadzana do pęcherza w celu sztucznego odprowadzania moczu. [przypis edytorski]

katharsis (gr.: oczyszczenie) — w psychologii Freuda i Breuera: emocjonalne oczyszczenie, pozbycie się wewnętrznego napięcia i tłumionych negatywnych emocji przez przypomnienie wypartych przeżyć metodą hipnozy. [przypis edytorski]

katharsis — wg Poetyki Arystotelesa uczucie litości i trwogi, jakie ma za zadanie wzbudzić tragedia. [przypis edytorski]

Katie King — tak wyznawcy spirytyzmu nazwali zjawę, która miała się ukazywać w latach 70. XIX w. podczas seansów przeprowadzanych przez nastoletnie medium Florence Cook (ok. 1856–1904) w Londynie w latach 1871–1874, a następnie w Nowym Jorku w latach 1874–1875 na seansach Jennie Holmes i jej męża Nelsona Holmesa; sprawa materializacji Katie King była szeroko dyskutowana na obu kontynentach, wzbudzając ogromne emocje i mobilizując opinię publiczną do deklaracji zarówno wiary, jak i sceptycyzmu wobec zjawiska spirytyzmu; ostatecznie jednak okazało się, że do roli zjawy była wynajmowana przez małżeństwo Holmesów niejaka Eliza White, która najpierw wymusiła na nich pieniądze, a następnie sprzedała całą historię prasie. [przypis edytorski]

Katienin, Paweł Aleksandrowicz (1792–1853) — ros. poeta, dramaturg, krytyk. [przypis edytorski]

katilikas — katalikas. [przypis edytorski]

Katkow, Michaił (1818–1887) — rosyjski dziennikarz, wydawca i działacz polityczny, wpływowy publicysta, jeden z twórców nowoczesnego nacjonalizmu rosyjskiego; prowadził zaciekłą kampanię nacjonalistyczną, antydemokratyczną i antypolską. [przypis edytorski]

katówka — córka kata. [przypis edytorski]

katoblepas — legendarne zwierzę z Etiopii, o ciele bawołu i głowie dzika, z głową zawsze zwróconą ku ziemi; opisywane przez Pliniusza. [przypis edytorski]

katoblepas (z gr.: patrzący w dół) — legendarne zwierzę o ciele bawoła i głowie dzika, z głową zawsze zwróconą ku ziemi, zabijające wzrokiem; opisywane przez Pliniusza (Historia naturalna VIII, 77) jako żyjące na krańcach Etiopii, w błotnistej okolicy u źródeł Nilu; pojawia się także w Kuszeniu świętego Antoniego (1874) Gustave'a Flauberta. [przypis edytorski]

Kato — Katon Starszy, Marcus Porcius Cato, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.), rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; zdolny wódz i administrator; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów i pracowitości. [przypis edytorski]

Kato — Katon Starszy, Marcus Porcius Cato, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.), rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; zdolny wódz i administrator; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów i pracowitości. Zaciekły wróg Kartaginy i orędownik jej zniszczenia, doprowadził do wybuchu III wojny punickiej (149–146 p.n.e.); twórca prozy łacińskiej, autor ponad 150 mów, a także m.in. dziejów Rzymu Origines i pracy O gospodarstwie wiejskim. [przypis edytorski]

katolicciejszy — dziś popr.: bardziej katolicki; tu: forma żart. [przypis edytorski]

katolicką księżą — dziś popr.: katolickimi księżmi. [przypis edytorski]

katolicka łaskawość cztery im lata do upamiętania naznaczyła — mowa o honorowej kapitulacji Antwerpii w 1585 po rocznym oblężeniu przez Hiszpanów: jednym z wynegocjowanych warunków było pozostawienie protestanckim mieszkańcom czterech lat na uporządkowanie swoich spraw w mieście, zanim je opuszczą. [przypis edytorski]

Katolicka wiara barzo pilnie pokory i posłuszeństwa ku starszym naucza — por. 1 P 2, 13–14. [przypis edytorski]

„katolicyzm” wina — żartobliwe odniesienie do pot. określenia wina „chrzczonego”, tzn. rozcieńczonego wodą. [przypis edytorski]

„Katolik” — czasopismo, wydawane po polsku w latach 1886–1931, zwalczające germanizację. [przypis edytorski]

katoliki porządne i dobre ludzie — dziś popr. forma M. lm: katolicy porządni i dobrzy ludzie. [przypis edytorski]

Kato — Marcus Portius Cato (234–149 p.n.e.), zw. Katonem Starszym a. Cenzorem, polityk rzym., nieprzejednany rzecznik zburzenia Kartaginy, zwolennik tradycyjnych cnót obywatelskich. To samo imię i nazwisko nosił jego prawnuk, Kato Młodszy (95–46 p.n.e.), senator i trybun ludowy, filozof stoicki, także stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

Kato — Marek Porcjusz Kato (95–46 p.n.e.), zw. Katonem Młodszym (w odróżnieniu od jego pradziada, Katona Starszego, zasłużonego żołnierza i nieprzejednanego rzecznika zburzenia Kartaginy); rzymski polityk, senator i trybun ludowy, a zarazem filozof stoicki, stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich; popełnił samobójstwo (przebił się sztyletem), nie mogąc przeżyć upadku republiki rzymskiej. [przypis edytorski]

Katon, Marek Porcjusz, zw. Katonem Młodszym (95–46 p.n.e.) — rzymski polityk, senator i trybun ludowy, filozof stoicki, stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich; popełnił samobójstwo (przebił się sztyletem), nie mogąc przeżyć upadku republiki rzymskiej. [przypis edytorski]

Katon Młodszy (95 p.n.e.–46 p.n.e.) — rzymski polityk i filozof, zwolennik stoicyzmu. Popełnił samobójstwo, nie zgadzając się z końcem rzymskiej republiki. [przypis edytorski]

Katon Młodszy, właśc. Marcus Portius Cato (95–46 p.n.e.) — senator i trybun ludowy, obrońca republiki, prawnuk słynnego Katona Starszego (Katona Cenzora), nieprzejednanego rzecznika zburzenia Kartaginy i zwolennika tradycyjnych cnót obywatelskich, któremu starał się dorównać jako wzór prawości. [przypis edytorski]

Katon Starszy, właśc. Marcus Porcius Cato (234–149 p.n.e.) — rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów. [przypis edytorski]

Katon Starszy, właśc. Marcus Porcius Cato (234–149 p.n.e.) — rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów; Katon wypędził z senatu pewnego senatora, który uściskał swoją żonę w obecności córki: zob. Plutarch, Żywot Katona Starszego XVII 7. [przypis edytorski]

Katon — tu: Marcus Portius Cato, zwany Młodszym (95–46 p.n.e.), stoik, senator i trybun ludowy, nieprzejednany obrońca ginącego ustroju republikańskiego; po klęsce w bitwie pod Tapsus, nie chcąc ulec Juliuszowi Cezarowi, odebrał sobie życie. [przypis edytorski]

Katon (…) uprzykrzył sobie żonę, póki była jego (…) — autor nadinterpretuje relację Plutarcha (Kato Młodszy 25 i 52 [w:] Żywoty sławnych mężów): Katon, ulegając naleganiom swego bezdzietnego przyjaciela, Hortensjusza, zgodził się rozwieść z żoną Marcją, by tamten mógł ją poślubić. Po śmierci Hortensjusza Katon wziął owdowiałą Marcję ponownie za żonę. [przypis edytorski]

Katon utrzymywał (…) rodzinę swą w zdrowiu dzięki obfitemu użytkowi zająca — jak również jarzyn, kaczek i gołębi, por. Plutarch, Kato Starszy, 23 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis edytorski]

katorga — ciężkie roboty, kara stosowana w carskiej Rosji, zsyłka na Syberię. [przypis edytorski]

katorga — ciężkie więzienie na Syberii. [przypis edytorski]

katorżny a. katorżniczy — związany z katorżnikiem, czyli więźniem skazanym na katorgę; katorga — w carskiej Rosji kara polegająca na zmuszaniu do ciężkiej pracy, często bardzo daleko i w trudnych warunkach, np. na Syberii; modlitwa katorżna i Bogu niemiła — Bóg niechętnie wysłuchuje modlitwy złego człowieka, przestępcy. [przypis edytorski]

katostwo (daw.) — okrutne, tyrańskie traktowanie. [przypis edytorski]

Kato — w historii rzymskiej wyróżnili się dwaj Katonowie: Marcus Portius Cato (234–149 p.n.e.), zw. Katonem Starszym a. Cenzorem, nieprzejednany rzecznik zburzenia Kartaginy, zwolennik tradycyjnych cnót obywatelskich, oraz noszący to samo imię i nazwisko jego prawnuk, Katon Młodszy (95–46 p.n.e.), senator i trybun ludowy, obrońca republiki, filozof stoicki, także stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

Kato, właśc. Marek Porcjusz Kato, zwany Starszym lub Cenzorem (234–149 p.n.e.) — polityk, mówca i prozaik rzymski, autor m.in. niezachowanego dzieła encyklopedycznego Praecepti ad filium (Wskazówki dla syna) oraz traktatu De agri cultura (O uprawie roli). Jako polityk wsławił się kończeniem wypowiedzi na dowolny temat sloganem „poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć”. [przypis edytorski]

katownie — tu: katusze. [przypis edytorski]

katra — kuri nors. [przypis edytorski]

katras — kuris. [przypis edytorski]

Katrų — kurių. [przypis edytorski]

katulać się (pot.) — toczyć się, turlać się. [przypis edytorski]

Katullus (ok. 82–32 p.n.e.) — rzymski poeta pochodzący z Werony. [przypis edytorski]

Katullus — rzymski poeta z I. w. p.n.e, zaliczany do szkoły neoteryków, znany z wyrafinowanej wersyfikacji i poezji miłosnej. [przypis edytorski]

Katullus — rzymski poeta z I. w. p.n.e, zaliczany do szkoły neoteryków, znany z wyrafinowanej wersyfikacji. [przypis edytorski]

katusze — tortury. [przypis edytorski]

katylinada — tu: gwałtowna przemowa przeciw komuś. [przypis edytorski]

Katylina, łac. Lucius Sergius Catilina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, organizator spisku, który miał mu zapewnić władzę i uchronić od ruiny finansowej, został zdemaskowany w senacie przez konsula Cycerona (Marcus Tullius Cicero, 106–43 p.n.e.) w słynnych mowach zwanych katylinarkami. [przypis edytorski]

Katylina, łac. Lucius Sergius Catilina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, zrujnowany arystokrata rzymski, organizator spisku przeciw republice, który miał mu zapewnić władzę, odkrytego i udaremnionego przez Cycerona; skazany na śmierć, uciekł i stanął na czele oddanych mu wojsk złożonych z podobnych bankrutów, ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katylina, Lucjusz Sergiusz (109–62 p.n.e.) — rzym. polityk, zubożały patrycjusz rzymski, utracjusz i awanturnik; roztrwoniwszy swój majątek i będąc pozbawiony możliwości ubiegania się o urząd konsula z powodu nadużyć, jakich dopuścił się piastując urząd namiestnika w Afryce (67–66 p.n.e.), postanowił poprawić swoją sytuację materialną przejmując władzę siłą; w tym celu zdobył stronników wśród zrujnowanych nobilów oraz najbiedniejszych obywateli i w 63 p.n.e. zorganizował spisek na życie konsulów (tzw. sprzysiężenie Katyliny); gdy spisek został ujawniony przez Cycerona, spiskowców skazano na śmierć, zaś sam Katylina uciekł i w Etrurii stanął na czele oddanych mu wojsk (złożonych również z bankrutów politycznych i finansowych, weteranów Sulli); ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katylina, Lucjusz Sergiusz (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, podejmował kolejne spiski: w pierwszy z nich, nigdy nieudowodniony, zamieszany był prawdopodobnie Juliusz Cezar, drugi natomiast zapisał się w historii jako sprzysiężenie Katyliny (63 p.n.e.) i był wymierzony przeciw Cyceronowi, piastującemu wówczas urząd konsula (o który dwukrotnie rywalizował z nim bezskutecznie Katylina) i przez niego został udaremniony; sprzysiężenie doprowadziło jednak do wojny domowej, w której Katylina zginął. [przypis edytorski]

Katylina, Lucjusz Sergiusz (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, zrujnowany arystokrata rzymski, organizator spisku przeciw republice, który miał mu zapewnić władzę, odkrytego i udaremnionego przez Cycerona; skazany na śmierć, uciekł i stanął na czele oddanych mu wojsk złożonych z podobnych bankrutów, ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katylina, właśc. Lucjusz Sergiusz Katylina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, zrujnowany arystokrata, organizator spisku przeciw republice, który miał mu zapewnić władzę, odkrytego i udaremnionego przez urzędującego wtedy konsula Cycerona; skazany ze spiskowcami na śmierć, uciekł i stanął na czele oddanych mu wojsk złożonych z podobnych bankrutów, ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katyń — wieś w zachodniej Rosji, w obwodzie smoleńskim. W 1940 roku funkcjonariusze NKWD rozstrzelali tutaj ok. 4400 polskich jeńców wojennych z obozu w Kozielsku. [przypis edytorski]

kat żelazem herby powypalał — jedną z daw. stosowanych kar było wypalanie hańbiącego piętna przestępcom; herb tu iron.: piętno. [przypis edytorski]

katzenjammer — kac; złe samopoczucie po nadużyciu alkoholu. [przypis edytorski]

katzenjammer (niem.) — kac; złe samopoczucie po nadużyciu alkoholu. [przypis edytorski]

katzenjammer (niem.) — kociokwik, kac. [przypis edytorski]

katzenjammer (z niem.) — kocie zawodzenie, biadanie. [przypis edytorski]

kaudyńskie jarzmo — znak zniewolenia i upokorzenia; podczas drugiej wojny samnickiej wojsko rzymskie, otoczone w Wąwozie Kaudyńskim (321 p.n.e.), musiało się poddać; żołnierze zostali rozbrojeni i jako pokonani zmuszeni do przejścia kolejno „pod jarzmem”, jakie nakładano wołom do orki; w tym przypadku wykonano je z włóczni. [przypis edytorski]

Kauffmann, Angelika (1741–1807) — pochodząca ze Szwajcarii malarka i portrecistka; autorka neoklasycystycznych płócien o tematyce mitologicznej oraz portretów członków arystokracji europejskiej; nauczycielka sztuki księżniczek neapolitańskich. [przypis edytorski]

Kaukaski jeniec — tytułowy bohater pierwszego z romantycznych „południowych poematów” Puszkina, napisanego 1820–1821. [przypis edytorski]

Kaukaz Indyjski — starożytna nazwa gór Hindukusz, położonych w Azji Południowo-Zachodniej, na terenie ob. płn.-wsch. Afganistanu i płn. Pakistanu. [przypis edytorski]

Kaukaz — łańcuch górski na pograniczu płd.-wsch. Europy i płd.-zach. Azji; także region geograficzny wokół gór Kaukaz. [przypis edytorski]

Kaukie (mit. litew.) — straszydła nocne. [przypis edytorski]

kaukie sunt lemures, quos Russi uboże appellant (łac.) — kaukie to są duchy, które Rusini nazywali „uboże”. [przypis edytorski]

Kaukonowie — przedgreccy mieszkańcy zachodnich wybrzeży Grecji. [przypis edytorski]

Kaukonowie — sprzymierzeńcy Trojan. [przypis edytorski]

Kaulbach, Wilhelm von (1804–1874) — malarz niemiecki, twórca wielkoformatowych obrazów o treści historycznej i literackiej; jego główną pracą było zaprojektowanie cyklu wielkich fresków ilustrujących historię ludzkości, zdobiących monumentalną klatkę schodową Nowego Muzeum w Berlinie; uległy one całkowitemu zniszczeniu podczas II wojny światowej. [przypis edytorski]

Kaunis (mit. litew.) — bożek miłości. [przypis edytorski]

Kaunitz, Wenzel Anton von (1711–1794) — austriacki mąż stanu i dyplomata, wywodzący się ze starego czeskiego rodu hrabiowskiego, 1764 r. z rąk cesarskich otrzymał tytuł księcia Rzeszy (Reichsfürst von Kaunitz-Rietberg); kanclerz Austrii w latach 1753–1792, twórca sojuszu Austrii z Francją przeciw Prusom (wojna siedmioletnia 1756–1763), jeden z głównych inspiratorów I rozbioru Polski; piewca absolutyzmu oświeconego, mecenas literatury i sztuki. [przypis edytorski]

kaupokas — senovės karių kepurė. [przypis edytorski]

kauras — uždangalas. [przypis edytorski]

kauri a. agatis nowozelandzki, Agathis australis (biol.) — drzewo z rodziny araukariowatych występujące na Wyspie Północnej w Nowej Zelandii, wysokie do 50 m, cenione ze względu na swoje drewno i żywicę. [przypis edytorski]

Kautsky, Karl (1854–1938) — niemiecki działacz robotniczy, teoretyk demokratycznego socjalizmu uzasadnianego z pozycji marksistowskich; od 1883 redaktor najważniejszego pisma marksistowskiego „Die Neue Zeit”. [przypis edytorski]

Kautsky, Karl (1854–1938) — niemiecki działacz robotniczy, wpływowy teoretyk demokratycznego socjalizmu uzasadnianego z pozycji marksistowskich, radykalny krytyk rewolucji październikowej. [przypis edytorski]

kauza (daw.) — tu: rozprawa sądowa, proces. [przypis edytorski]

kauzūras — kuodas, plaukai. [przypis edytorski]

kauzyperda (daw. pogard.) — lichy prawnik. [przypis edytorski]

kauzyperda (daw. pogard., z łac. causa: sprawa i perdere: tracić, przegrywać) — lichy prawnik. [przypis edytorski]

kauzyperda (pot.) — prawnik (zwykle: nieudolny, od łac. causam perdere, tj. przegrać sprawę). [przypis edytorski]

kauzyperda — pot. prawnik (zwykle: nieudolny). [przypis edytorski]

kauzyperda (z łac. causa: sprawa i perdere: tracić, przegrywać) — kiepski adwokat. [przypis edytorski]

kauzyperda (z łac. causa: sprawa, perdere: tracić) — lichy prawnik; ten, który przegrywa sprawy; tu: nieudacznik. [przypis edytorski]

kauzyperdstwo — działalność kauzyperdy, tj. (daw.) kiepskiego prawnika, złego, niedouczonego i nieumiejętnego w swym zawodzie adwokata, sędziego itp. [przypis edytorski]

kavoti (lenk.) — slėpti. [przypis edytorski]

kawalątko — niewielki kawałek czegoś. [przypis edytorski]

kawalec (daw., gw.) — kawałek; szczątek, fragment. [przypis edytorski]

kawalec (daw.) — kawał, kawałek. [przypis edytorski]

kawalera o sześciu krzyżykach — tj. sześćdziesięcioletniego. [przypis edytorski]

kawaler de Rohan, właśc. Guy Auguste de Rohan-Chabot (1683–1760) — francuski szlachcic, znany głównie z kłótni z młodym Wolterem, po której nasłał na niego kilku wynajętych bandytów. [przypis edytorski]

kawalergardzi (z ros.) — żołnierze gwardyjskiego pułku ciężkiej kawalerii Imperium Rosyjskiego (ros. Кавалергардский полк, z fr.: cavalier: kawalerzysta, garde: ochrona, gwardia). [przypis edytorski]

kawaler gołębiej lenty — właśc. gołuboj lenty: błękitnej wstęgi; kawaler Orderu Świętego Andrzeja, najstarszego odznaczenia w Rosji, ustanowionego przez Piotra I. [przypis edytorski]

kawaler maltański — członek Suwerennego Rycerskiego Zakonu Szpitalników Św. Jana, z Jerozolimy, z Rodos i z Malty, zwanego potocznie kawalerami maltańskimi lub joannitami. [przypis edytorski]