Przypisy

Bellona (mit. rzym.) — bogini wojny; synowie Bellony — wojownicy. [przypis edytorski]

Bellona (mit. rzym.) — staroitalska bogini wojny; później przedstawiana jako żona a. siostra Marsa, boga wojny. [przypis edytorski]

Bellona — rzymska bogini wojny, siostra a. żona Marsa. [przypis edytorski]

Bellona — w mit. rzym. bogini wojny. [przypis edytorski]

Bellonie abdykować, do Cerery się aplikować — porzucić rzemiosło wojenne na rzecz zajęcia się uprawą roli. [przypis edytorski]

Bellow, Saul (1915–2005) — amerykański prozaik, laureat Nagrody Nobla w 1976 r. [przypis edytorski]

bellum omnium contra omnes (łac.) — wojna wszystkich przeciw wszystkim. [przypis edytorski]

belmera (z fr.) — teściowa. [przypis edytorski]

Bel (mit.) — jedno z określeń Marduka, najważniejszego boga panteonu babilońskiego (z akkadyjskiego dosł. „Pan”). [przypis edytorski]

Belmont, Leo, właśc. Leopold Blumental (1865–1941) — polski pisarz, eseista i tłumacz. Autor powieści W wieku nerwowym (1888) kreującej postać dekadenta. [przypis edytorski]

Belsham, William (1752–1827) — angielski pisarz, polityk i historyk, autor m.in. zbioru rozpraw pt. Essays, Philosophical, Historical, and Literary (1789). [przypis edytorski]

belt (starop. forma) — bełt; strzała, grot. [przypis edytorski]

beluarda — narożna baszta obronna lub drewniana ruchoma wieża oblężnicza. [przypis edytorski]

Belun — król Tyru, ojciec Dydony. [przypis edytorski]

bel uomo (wł.) — przystojny mężczyzna. [przypis edytorski]

Belus a. Bel — dosł. akad. bēlu: pan, władca; jedno z określeń babilońskiego boga Marduka. [przypis edytorski]

belweder a. belwederek (z wł. belvedere: piękny widok) — pawilon ogrodowy z widokiem na okolicę. [przypis edytorski]

belweder, belwederek (z wł.) — dosł.: piękny widok; tu: balkon z widokiem na okolicę. [przypis edytorski]

belweder (z wł.) — budowla ogrodowa na wzniesieniu lub nadbudówka z tarasem nad najwyższą kondygnacją budynku, skąd rozpościera się widok na okolicę. [przypis edytorski]

Bembus Mateusz (ok. 1567–1645) — jezuita, następca Skargi w funkcji nadwornego kaznodziei Zygmunta III; autor pism religijnych. [przypis edytorski]

Bem Józef (1794–1850) — generał wojsk polskich, artylerzysta, uczestnik powstania listopadowego i naczelny wódz powstania węgierskiego w okresie Wiosny Ludów 1848–1849. [przypis edytorski]

Bem, Józef (1794–1850) — polski generał, dowódca wojsk węgierskich w powstaniu w 1848 r. [przypis edytorski]

Ben Akiba, właśc. Akiba ben Josef (ok. 50–135) — żydowski rabin, tanaita; zaangażowany w ostateczne ustalenie kanonu Biblii hebrajskiej oraz zebranie przekazów ustnych dotyczących żydowskiego prawa religijnego; przypisywane mu często powiedzenie: „Wszystko to już było” wypowiada postać sceniczna Ben Akiby w dramacie Karla Gutzkowa Uriel Acosta (jest ono parafrazą wersu z biblijnej Księgi Koheleta: Koh 1, 9). [przypis edytorski]

Ben Ali (pseud.) — właśc. Stanisław Mścichowski, działający od czasów przedwojennych sławny estradowy hipnotyzer i magik, dający objazdowe przedstawienia „hipnozy oraz czarnej i białej magii” w całej Polsce. [przypis edytorski]

Bench, właśc. King's Bench Prison — londyńskie więzienie położone na południowym brzegu Tamizy, istniejące od średniowiecza i wówczas związane z królewskim sądem ławniczym (King's Bench court of law); trafiali tu oskarżeni o zniesławienie, bankructwo, a także dłużnicy (do czasu, gdy w latach 60. XIX zniesiono karę więzienia za długi); w 1842 r. więzienie zostało stosownie przemianowane na Queen's Prison (w związku o objęciem władzy przez królową Wiktorię w 1837 r.) i przejęło dłużników również z zakładów karnych w Marshalsea i Fleet, natomiast więźniów umysłowo chorych przekazało do Bedlam; kolejną przyjętą nazwą było Southwark Convict Prison, zanim w latach 70. XIX w. podupadło, a następnie zostało zamknięte i zniszczone; ostatecznie przestało funkcjonować w 1880 r. [przypis edytorski]

Benckendorff, Alexander von (1782–1844) — dowódca carskiej żandarmerii, organizator tajnej policji; Benkendorf-Reviev — tak ironicznie nazywa Słowacki raporty i donosy, na podstawie których skazywano poetów rosyjskich. [przypis edytorski]

Ben, comment qu'tu veux? (fr.) — Cóż, jak tam sobie chcesz? [przypis edytorski]

Bendajeski á Curtiba, état de Paraná (port.) — Bendajeski w Curtiba, w stanie Paraná. [przypis edytorski]

Bendideje — obchodzone w staroż. Atenach święto trackiej bogini Bendis. [przypis edytorski]

Bendis (mit. tracka) — bogini łowów i księżyca, opiekunka dziewcząt; przez Greków utożsamiana z Artemidą. [przypis edytorski]

Bendita se tierra de Italia! (hiszp.) — Błogosławiona niech będzie ziemia włoska! [przypis edytorski]

bendziecie — będziecie (stylizacja gwarowa). [przypis edytorski]

benedicamus (łac.) — tu: błogosławieństwo; od słów kończących łac. mszę: „benedicamus Domino (…)”, tj. niech nam Bóg błogosławi. [przypis edytorski]

Benedicat te omnipotens Deus (łac.) — niech cię błogosławi Bóg wszechmogący. [przypis edytorski]

Benedicite (łac.: błogosławcie) — modlitwa przed posiłkiem. [przypis edytorski]

benedicite (łac.) — błogosławione; początek modlitwy: Benedicite omnia opera Domini, tj. „Błogosławione wszystkie dzieła Pańskie”. [przypis edytorski]

Benedicite (łac.) — pobłogosławcie; pierwsze słowo i nazwa modlitwy łacińskiej odmawianej przed przystąpieniem do posiłku. [przypis edytorski]

benedicite (łac.) — pobłogosławcie (pierwsze słowo modlitwy). [przypis edytorski]

Benedict Arnold V (1741–1801) — kupiec z Connecticut, generał Armii Kontynentalnej podczas wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783), zasłużony w walkach o zajęcie Fortu Ticonderoga (1775), podczas inwazji na Kanadę brytyjską (1775), w zwycięskiej bitwie o wyspę Valcour na jeziorze Champlain (1776) oraz w bitwie pod Saratogą (1777); zapamiętany został jednak przez Amerykanów głównie z powodu nieudanej próby poddania wojskom brytyjskim amerykańskiego fortu w West Point w stanie Nowy Jork w 1780 r. Spisek został wykryty i udaremniony: Amerykanie złapali brytyjskiego majora Johna André z kompromitującymi dokumentami, na wieść o tym gen. Arnold uciekł na stronę brytyjską w dół rzeki Hudson na statku „Vulture”, umknąwszy pościgowi wysłanemu przez gen. George'a Waszyngtona, który zajął jego miejsce w West Point; imię Benedicta Arnolda stało się synonimem spiskowca i zdrajcy. [przypis edytorski]

benedictio (łac.) — błogosławieństwo. [przypis edytorski]

Benedictio mensae … — Pobłogosławienie stołu wraz z dziękczynieniem skomponowane na 5 [głosów] dla kapituły prowincjonalnej Zakonu Braci Mniejszych św. Franciszka, celebrowane we Lwowie roku Pańskiego 1616. Dla Jana Donata Caputo z Capertino przez brata Wojciecha Debołenckiego [sic!] z Konojad, z Zakonu Braci Mniejszych św. Franciszka, kapelmistrza jego kapituły. Wspomniany w dedykacji Jan Donat był kaznodzieją nacji włoskiej w Krakowie, a następnie prowincjałem zakonu we Lwowie. [przypis edytorski]

benedictus (łac.) — błogosławiony. [przypis edytorski]

benedykcja — błogosławieństwo. [przypis edytorski]

benedykcja (daw., z łac.) — błogosławieństwo. [przypis edytorski]

benedykcyja kościelna — błogosławieństwo. [przypis edytorski]

Benedykt… Beatrycze… w komedii Shakespeare'a — Wiele hałasu o nic. [przypis edytorski]

Benedykt XIII (antypapież), właśc. Pedro de Luna (1328–1423) — drugi antypapież awinioński (od 1394), wybrany przez kardynałów francuskich; opierał się tu jeszcze antipapa Benedykt XIII oblężeniu przez całe lat dwanaście: faktycznie Benedykt XIII opierał się oblężeniu w Awinionie przez pięć lat, kiedy popierające go dotychczas Francja, Nawarra i Kastylia przeszły czasowo na stronę jego rzymskiego konkurenta (1398–1403), zaś kiedy w 1408 Francja powtórnie wypowiedziała mu posłuszeństwo, zmuszony był opuścić Awinion i przenieść swoją rezydencję do Perpignan. [przypis edytorski]

Benedykt XV, właśc. Giacomo della Chiesa (1854–1922) — papież od 1914; w 1915 nakazał odprawić w intencji pokoju w kościołach specjalne nabożeństwa; 1 sierpnia 1917 ogłosił orędzie wzywające do zawarcia pokoju bez zwycięzców i zwyciężonych. [przypis edytorski]

benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj. [przypis edytorski]

benefactor (łac.) — dobroczyńca, dobrodziej. [przypis edytorski]

beneficiorum (łac.) — urząd, przywilej, korzyść; tu B. lm beneficiorum: przywilejów, korzyści. [przypis edytorski]

beneficjat (daw.) — dziś popr.: beneficjant, osoba korzystająca z beneficjum, urzędu kościelnego zapewniającego stały dochód. [przypis edytorski]

beneficji — dziś popr.: beneficjów. [przypis edytorski]

beneficjum (daw.) — urząd kościelny zapewniający dochody. [przypis edytorski]

beneficjum (daw.) — urząd kościelny zapewniający stały dochód. [przypis edytorski]

beneficjum — dochody związane z urzędem kościelnym; w feudalizmie: grunt nadany wasalowi z dóbr królewskich lub kościelnych jako honorowe wynagrodzenie albo w zamian za służbę wasalną. [przypis edytorski]

beneficjum — tu: stanowisko przynoszące zyski. [przypis edytorski]

beneficjum — urząd kościelny zapewniający stały dochód. [przypis edytorski]

beneficjum (z łac.) — tu: dobrodziejstwo. [przypis edytorski]

beneficjum — zysk, rozmaite korzyści (ziemia, urząd). [przypis edytorski]

benefisant — aktor, na rzecz którego urządza się benefis. [przypis edytorski]

benefis — daw.: przedstawienie a. koncert, z którego zyski były przeznaczone dla jednego z artystów; dziś: okolicznościowe przedstawienie a. koncert dla uhonorowania artysty lub zespołu, najczęściej z okazji jubileuszu. [przypis edytorski]

benefis — daw.: przedstawienie, z którego zyski były przeznaczone dla jednego z artystów; dziś: okolicznościowe przedstawienie a. koncert dla uhonorowania artysty lub zespołu, najczęściej z okazji jubileuszu. [przypis edytorski]

benefis — koncert bądź przedstawienie mające uhonorować jakiegoś artystę bądź pomóc w zbieraniu dla niego funduszy. [przypis edytorski]

benefis — tu dosł. z fr. bénéfice: pożytek, korzyść. [przypis edytorski]

benefis — tu: korzyść. [przypis edytorski]

benefis (z fr. bénéfice: pożytek, korzyść) — daw.: przedstawienie a. koncert, z którego zyski były przeznaczone dla jednego z artystów; dziś: okolicznościowe przedstawienie a. koncert dla uhonorowania artysty lub zespołu, najczęściej z okazji jubileuszu; na czyjś benefis: na czyjąś rzecz, dla kogoś. [przypis edytorski]

Benek, właśc. Baruch Weksner — członek żydowskiego ruchu oporu, był w pierwszej piątce, która poszła do lasu; zginął w czasie wojny. [przypis edytorski]

bene (łac.) — dobrze. [przypis edytorski]

benemerendi in Republica (łac.) — zasłużonemu dla Rzeczypospolitej. [przypis edytorski]

bene natus (łac.) — dobrze urodzony. [przypis edytorski]

bene natus (łac.) — dobrze urodzony, szlachcic. [przypis edytorski]

bene puer! bene (łac.) — dobrze, chłopcze, dobrze. [przypis edytorski]

Beneš, Edvard (1884–1948) — czeski polityk, minister spraw zagranicznych (1918–1935), premier (1921–1922), a następnie prezydent Czechosłowacji (1935–1938). [przypis edytorski]

Benewent — Beneventum, miasto na płd. Płw. Apenińskiego, zdobyte przez Rzymian w III w. p.n.e. [przypis edytorski]

bene (wł.) — dobrze. [przypis edytorski]

benewolnie — dobrowolnie (makaronizm, z łac. bene: dobrze, ułatwiony brzmieniem łac. voluntas: wola). [przypis edytorski]

bengalisches Feuer (niem.) — ognie bengalskie; sztuczne ognie. [przypis edytorski]

bengalskie oświetlenie — od ogni bengalskich: dawna nazwa wielobarwnych ogni sztucznych. [przypis edytorski]

bengalskie światła a. ognie bengalskie — rodzaj fajerwerków. [przypis edytorski]

bengalski ogień — fajerwerki. [przypis edytorski]

bengalski ogień — sztuczne ognie, fajerwerki. [przypis edytorski]

bengalski ognień — sztuczne ognie, fajerwerki. [przypis edytorski]

bengal — tygrys bengalski, najliczniejszy podgatunek tygrysa azjatyckiego, występujący na Płw. Indyjskim. [przypis edytorski]

Beniahu ben Jehuda a. Benajasz syn Jojady — początkowo kapitan gwardii przybocznej króla Dawida (2Sm 8,18); po śmierci Dawida poparł Salomona na króla, następnie został dowódcą wojsk Salomona (1Krl 1,34–36; 1Krl 2,35). [przypis edytorski]

Beniamin Drugi, Beniamin II, właśc. Israel Joseph Benjamin, częściej: J.J. Benjamin (1818 – ok. 1864) — rumuński Żyd, który odbył i opisał podróż po Afryce i Azji (1845–1851), gdzie poszukiwał Dziesięciu Zaginionych Plemion Izraela. Swoje książki publikował jako Beniamin II, co jest nawiązaniem do postaci XII-wiecznego podróżnika Beniamina z Tudeli. [przypis edytorski]

beniaminek — najmłodszy syn, ulubieniec. [przypis edytorski]

beniaminek — ulubione, najmłodsze dziecko; ulubieniec. [przypis edytorski]

beniamin — najmłodszy syn, ulubieniec. [przypis edytorski]

Beniamin Pierwszy, właśc. Beniamin z Tudeli (XII w.) — syn rabina z Saragossy, w latach ok. 1160–1173 podróżował przez południową Europę i Azję Mniejszą; pozostawił po sobie opis miejscowości zamieszkanych przez Żydów w Palestynie, Egipcie, Syrii, Persji i na południu Europy. [przypis edytorski]

Beniamin z Tudeli (XII w.) — syn rabina z Saragossy, w latach ok. 1160–1173 podróżował przez południową Europę i Azję Mniejszą; pozostawił po sobie opis miejscowości zamieszkanych przez Żydów w Palestynie, Egipcie, Syrii, Persji i na południu Europy. [przypis edytorski]

Beningsen przyszedł i rzekł: Pawła cara udusiliśmy — aluzja do przyczyny śmierci cara Pawła I Romanowa (1754–1801). Paweł I, syn Piotra III i Katarzyny II (nieoficjalny przekaz wskazywał ojcostwo hr. Siergieja Sałtykowa a. Stanisława Augusta Poniatowskiego), cesarz Rosji w l. 1796–1801, z drugą żoną (pierwsza zmarła w połogu), Zofią Dorotą Wirtemberską (Marią Fiodorowną) miał dziesięcioro dzieci: Aleksandra (1777–1825, cara Rosji jako Aleksander I), Konstantego (1779–1831, wielkorządcę Królestwa Polskiego), następnie córki: Aleksandrę, Helenę, Marię, Katarzynę, Olgę i Annę, a wreszcie Mikołaja (1796–1855), od 1 grudnia 1825 r. cara Rosji (jako Mikołaj I) po śmierci brata Aleksandra I; ich najmłodszy syn Michał (1798–1849), wielki książę Rosji zmarł za panowania starszego brata. Próbę obalenia Pawła I podejmowano już w l. 1797–1799 (do konspiracji przeciw imperatorowi należeli m.in. następca tronu Aleksander, jego żona Elżbieta Aleksiejewna, Adam Jerzy Czartoryski i Nikołaj Nowosilcow), w 1801 r. w wyniku kolejnego spisku wyższych oficerów i dworzan ros. (należeli do niego m.in. gubernator Petersburga Peter Ludwig von der Pahlen, gen. Levin August von Bennigsen oraz Płaton Zubow i Nikołaj Zubow) w dniu 11/23 marca 1801 r. doszło do opanowania zamieszkiwanego przez cara z rodziną Zamku Michajłowskiego; wobec odmowy abdykacji na rzecz syna, Paweł I został napadnięty przez kilkunastu spiskowców, dotkliwie pobity, ponieważ się bronił, a ostatecznie uduszony szarfą. Carewicz Aleksander, który przejął władzę po ojcu w wyniku tego zamachu, miał wówczas 23 lata, carewicz Konstanty 21, zaś Mikołaj 4. [przypis edytorski]

Beniowski — pierwowzorem tytułowego bohatera był Maurycy August Beniowski (1741–1786), szlachcic węg., syn generała austr., wychowany w Wiedniu, który w r. 1755. wstąpił do wojska, po śmierci stryja w r. 1758 zamieszkał na Litwie, gdzie objął znaczny majątek. Po śmierci ojca powrócił na Węgry, lecz wskutek nieporozumień ze szwagrami, których wygnał z majątku, uznany został za buntownika i umknął do Niemiec, stąd do Holandii, a następnie do Anglii. Wezwany do Polski, otrzymał stopień pułkownika w wojsku konfederacji barskiej; w r. 1769, ranny, dostał się do niewoli moskiewskiej i został zesłany na Kamczatkę. Tutaj zyskał zaufanie naczelnika wojennego Nilowa, został nauczycielem jego dzieci, a następnie — choć miał żonę na Węgrzech — ożenił się z jego córką Anastazją. Postanowiwszy uciec, opanował z pomocą innych wygnańców stojący w porcie mały okręt i na nim dostał się do brzegów Chin, następnie na wyspę Formozę, a stąd na wyspę Ile de France (Mauritius). W r. 1772 przybył do Francji; dwór wersalski powierzył mu dowództwo wyprawy na Madagaskar, gdzie został obrany królem. Obrażony tym rząd fr. wysłał przeciw niemu wojsko i Beniowski poległ w bitwie 23 maja 1786 r. Pozostawił pamiętniki, które wyszły w kilkunastu językach; po polsku ukazały się po raz pierwszy p.t. Historya podróży i osobliwszych zdarzeń sławnego Maur. Aug. Hrabi Beniowskiego, szlachcica polskiego i węgierskiego, zawierająca w sobie: jego czyny wojenne w Polszcze w czasie Konfederacyi Barskiej — wygnanie jego naprzód do Kazanu — potem do Kamczatki — waleczne jego z tej niewoli oswobodzenie się — żeglugę jego przez Ocean spokojny do Japonii, Formozy, Kantonu w Chinach — założenie nareszcie przez niego osady na wyspie Madagaskarze z zlecenia francuskiego rządu, jego na tej wyspie wojenne wyprawy, ogłoszenie go nareszcie Najwyższym Madagaskaru rządcą.. Przekład ten, przedrukowywany w XIX w., dokonany został z fr. edycji J. H. Magellana. Słowacki znał te pamiętniki, jednak głównymi źródłami, na których oparł swój poemat, były pamiętniki księdza Kitowicza oraz Histoire de l'anarchie de Pologne Rulhière'a. [przypis edytorski]

Beniowski — poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego. [przypis edytorski]

Beniowski — poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego; za życia autora wydano jedynie pierwszych pięć pieśni (1841). [przypis edytorski]

benissime (łac.) — doskonale. [przypis edytorski]

benissimo (wł.) — bardzo dobrze. [przypis edytorski]

Benito — nazwiązanie do wł. dyktatora Benito Mussoliniego (1883–1945), przywódcy ruchu faszystowskiego. [przypis edytorski]

Benjamin Franklin (1706–1790) — amerykański polityk i publicysta, jeden z autorów Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych. Był też malarzem i naukowcem, wynalazcą m.in. piorunochronu. [przypis edytorski]

Benjamin, Jean Joseph Constant, zw. Benjamin-Constant (1845–1902) — francuski malarz i grafik, znany z prac o tematyce orientalnej (m.in. wielki obraz Wjazd Mehmeda II do Konstantynopola, nagrodzony medalem w 1876). [przypis edytorski]