Przypisy

najdzielniejsze — bo równowaga, stałość i trwałość wynika z całkowania się nierówności i zmienności poszczególnych w zbiorowości, podobnie jak płynność rzeczy daje w wyniku stałość świata; źródłem tej myśli Buffon; ob. Wstęp. [przypis redakcyjny]

Na jedną chwilę kto wstrzyma się w biegu — Gdyby sodomici za chwilę zatrzymania się w biegu mieli być karani i za to sto lat stać pod deszczem ognia, którego strząsnąć z siebie nie mogą, trudno w tym dopatrzeć moralnego związku między przestępstwem i karą. Najprawdopodobniej poeta przez to chciał wyrazić, że kto raz dopuści się tego grzechu i w nim choć na chwilę zatrzyma się, aż do późnej starości z niego się nie otrząśnie. [przypis redakcyjny]

na jednę strawę — tylko za strawę (bez myta). [przypis redakcyjny]

na jednej operze — mowa o Fauście (1859) kompozytora francuskiego Charlesa Gounoda (libretto oparte oczywiście na dramacie Goethego). [przypis redakcyjny]

na jego interpozycyją — za jego wdaniem się. [przypis redakcyjny]

Na jego woli (…) co robi natura — To co jest bezpośrednio albo pośrednio przez Boga stworzone, przez jego służebnicę naturę. O tym pośrednim i bezpośrednim tworzeniu nieraz poeta będzie wspominał. [przypis redakcyjny]

najemnica — osoba spełniająca określone posługi za pieniądze. [przypis redakcyjny]

najeźca — [tu:] niewiasta jadąca na koniu. [przypis redakcyjny]

najeźnik (starop.) — harcerz, wojownik. [przypis redakcyjny]

najezdnik — najeźdźca, agresor. [przypis redakcyjny]

najezdnik — w rękopisie: najeznik. [przypis redakcyjny]

najgminniejszy — najpospolitszy. [przypis redakcyjny]

najjarszy (daw.) — najjaśniejszy. [przypis redakcyjny]

Naj korol bude w Warszawi (z ukr.) — niech król będzie w Warszawie. [przypis redakcyjny]

Najlepszy człowiek (…) wypisują na nich swe nazwiska — Cicero, Pro Archia 11 i Tusc. disp. I, 15. [przypis redakcyjny]

najludzcejszy (daw.) — najbardziej ludzki. [przypis redakcyjny]

najmłodszego syna — z dalszej treści wynika, iż powinno być najstarszego syna, gdyż o śmierci najmłodszego mówi poeta dopiero w wierszu 95 i nast. [przypis redakcyjny]

Najmniejsza (…) jak przy gwiazdach gwiazdy — Poeta mówi tu przez porównanie: wszystko, co się zbliża do Boga, chociaż jest najmniejszym w przestrzeni, staje się wielkim, wzniosłym, bowiem do Boga zbliżamy się tylko wiarą, przez którą wszelki duch kształci się na obraz boży. [przypis redakcyjny]

najnieludczejszy (starop. forma) — najbardziej nieludzki (w obejściu); tzn. najbardziej niemiłosierny itp. [przypis redakcyjny]

najostrsze (daw. forma) — najostrzejsze. [przypis redakcyjny]

najostrszy (daw. forma) — najbardziej ostry. [przypis redakcyjny]

najostrszy (daw. forma) — najostrzejszy. [przypis redakcyjny]

najpierwsza kobieta — Ewa. [przypis redakcyjny]

Najpierwsza wojna Polski będzie o sól — tj. z Austrią; wojna z nią, nie tyle o samą sól, ile o odzyskanie ziem zabranych, była istotnie planowana w jedności z Prusami i z przygotowywanym w zaborze austriackim powstaniem. [przypis redakcyjny]

Najpierw zwrócił się Wielhorski do Mably'ego — Szymon Askenazy, Studia historyczno-krytyczne, Kraków 1897, art. pt. „Mably”. [przypis redakcyjny]

najpodobniejszy rysunek malarza wobec tego poetycznego opisu byłby słabym i ciemnym — por. Breitinger, „Kritische Dichtkunst”, Thail. II, 807. [przypis redakcyjny]

najpoważniejszy — tu: najwięcej mający wagi, znaczenia. [przypis redakcyjny]

najpryncypalniejsi — najgłówniejsi. [przypis redakcyjny]

najprzykrszy (daw. forma) — najbardziej przykry. [przypis redakcyjny]

Najromantyczniejszego — słowa „romantyczny” użył Goethe dwa razy w Cierpieniach młodego Wertera. [przypis redakcyjny]

Najrozkoszniejszą dziewkę widzę, Trywultyą Margaretę — są to jednak dwie osoby: Trywultia i Margareta. [przypis redakcyjny]

najśliczniejsza zaś ze wszystkich jest maleńka — Katarzyna Branicka, późniejsza żona Adama Potockiego. [przypis redakcyjny]

Najświętszej Panny — święto Narodzenia Najświętszej Marii Panny obchodzone 7 września. [przypis redakcyjny]

najskrytsza — najpełniejsza. [przypis redakcyjny]

Najszlachetniejsi — ustęp cały do końca jest echem rozpraw sejmowych nad sprawą starostw (luty — marzec 1789). [przypis redakcyjny]

najtyczanka — rodzaj bryczki (nazwa od miasta Neu-Tischein). [przypis redakcyjny]

najwabniejszy — ten, który dodaje najwięcej powabu, wdzięku; najbardziej twarzowy. [przypis redakcyjny]

Największe między światłami świętymi — Światłość Marii, która tu po swoim słońcu, to jest po Chrystusie, jest największą gwiazdą. [przypis redakcyjny]

największy drab ze wszystkich Kings i obłudny Tatar — Ludwik Filip i car Mikołaj I. [przypis redakcyjny]

Największym dobrem, jakie stąd płynie, jest nie to, że w ten sposób dochodzi się do ograniczenia łajdactw, ale to, że wzbudza się cześć dla bezinteresowności i szacunek dla ubóstwa, gdy ono jest owocem prawości — por. w Projekcie konstytucji dla Korsyki: „Zamiast czynić z zarządu dochodów publicznych zyskowny zawód, trzeba, przeciwnie, zrobić z niego próbę zasługi i uczciwości młodych obywateli; trzeba, by zarząd ten był, że tak powiem, nowicjatem służby publicznej i pierwszym stopniem prowadzącym do urzędów. Myśl tę poddało mi porównanie administracji szpitala paryskiego — a każdy zna jej łupiestwo i rozbójnictwo — z administracją szpitala w Lyonie, dającą przykład porządku i bezinteresowności, niemający może równego w świecie całym. Skądże pochodzi ta różnica? Czy lyończycy sami przez się więcej są warci niż paryżanie? Nie, ale trzeba przejść przez ten urząd zarządcy i trzeba zacząć od dobrego sprawowania go, by móc zostać ławnikiem i wójtem, gdy tymczasem w Paryżu zarządcy trudnią się tym zawodowo przez całe życie; urządzają się tak, żeby wyciągnąć możliwie największą korzyść z zajęcia, niestanowiącego dla nich żadnej próby, ale tylko dającego stanowisko, zarobek, zawód, związany, że tak powiem, z innymi zawodami. Są pewne posady, co do których tak się już utarło, że zajmujący je będą uzupełniać swą płacę prawem okradania ubogich. A niechaj nikt nie sądzi, że praca ta wymaga więcej doświadczenia i wiadomości niż ich mieć mogą młodzi ludzie; wymaga ona tylko ruchliwości, do której się szczególnie nadają. Ponieważ są zazwyczaj mniej skąpi, mniej twardzi w zdzierstwach niż ludzie starsi, z jednej strony wrażliwi na nędzę ubogich, z drugiej silnie zainteresowani w tym, by dobrze spełniać funkcję, która ma dla nich stanowić próbę, więc postępują właśnie tak, jak to odpowiada istocie rzeczy”. [przypis redakcyjny]

Największy padół zalany wodami — Morze Śródziemne. [przypis redakcyjny]

największy pomiędzy wielkimi zbawcami — Zeus. [przypis redakcyjny]

Najwyższe dobro zwano „El'' na ziemi — Święty Izydor mówi w swoich wywodach etymologicznych: Primum apud Hebreos Dei nomen El dicitur: secundum nomen Eloi est. [przypis redakcyjny]

najzacniejsza pieśń Salomonowa — Pieśń nad pieśniami, najwybitniejszy utwór liryczny poezji hebrajskiej; autorstwo jej przypisuje się Salomonowi (X w. p.n.e.). [przypis redakcyjny]

na każde zawołanie — na podwody wybierano najlepsze konie; był to jeden z najdotkliwszych i najbardziej ruinujących obowiązków poddanego. [przypis redakcyjny]

Na każdym miejscu i o każdej dobie… — urywek z wiersza Mickiewicza Do M… (Maryli): „Tak w każdym miejscu i o każdej dobie, Gdziem z tobą płakał, gdziem się z tobą bawił, Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie, Bom wszędzie cząstkę mej duszy zostawił.” [przypis redakcyjny]

na Kleparzu — [na] przedmieściu Krakowa, gdzie przedawano konie. [przypis redakcyjny]

na kolebkach (starop.) — w powozach. [przypis redakcyjny]

na komitecie cenzorialnym — w Umowie społecznej IV, 7 mówi Russo o cenzurze. „Działa ona w sferze niedostępnej dla przymusu prawnego, tzn. w sferze opinii publicznej, dlatego nie może być wyposażona we władzę przymusu; może tylko swoim moralnym autorytetem wpływać na poglądy obywateli i regulować je”. „Cenzura utrzymuje obyczaje, przeciwdziałając zepsuciu się opinii, utrzymując ich prawość w drodze mądrych zastosowań, czasem nawet ustalając je, gdy są jeszcze niepewne”. Oczywiście cenzura może oddać usługi tylko wówczas, kiedy prawa mają jeszcze pełną swoją moc, może ona tylko utrzymywać dobre obyczaje, ale nigdy nie może ich przywrócić. „Nie można zanadto podziwiać sztuki, z jaką sprężynę tę, całkowicie zatraconą przez współczesnych, stosowali u siebie Rzymianie, a lepiej jeszcze Lacedemończycy”. [przypis redakcyjny]

nakowalnia (daw.) — kowadło. [przypis redakcyjny]

nakowalnia — kowadło. [przypis redakcyjny]

nakowalnia (starop.) — kowadło. [przypis redakcyjny]

na krzesła przerabia warsztaty — na krzesła senatorskie zamienia warsztaty rzemieślnicze. „Cudotworność” Fortuny określa tu autor przy pomocy poetyckiej przenośni; w XVIII w. bowiem uzyskanie godności senatorskiej przez mieszczanina było niemożliwe. [przypis redakcyjny]

naksyjski — wyspa Naksos była ogniskiem kultu Bakchusa. Legenda umieszczała także i na niej urodzenie boga, a wiadomo, że miejsc roszczących sobie prawa do tego zaszczytu było wiele. [przypis redakcyjny]

Na kształt budynku w Rzymie (…) / W którem swój u strumienia schował Tybrowego / Popiół cesarz Adryan — grobowiec Hadriana, dziś zamek św. Anioła na Zatybrzu. [przypis redakcyjny]

Na którym z bratem swym Eteokl płonął — Eteokles i brat jego Polinik, w pojedynku nawzajem siebie zamordowali. Gdy ciało drugiego brata na stos włożono, podczas gdy pierwszego już gorzało, w tej chwili płomień się rozdzielił, ażeby prochów tych, co za życia najzaciętszymi byli wrogami, zarazem jeden ogień nie strawił. [przypis redakcyjny]

Na kudłatem lew grzbiecie miał to pismo swoje: »Dziesiąty« — papież Leon X. [przypis redakcyjny]

nakugluje się (starop.) — nażartuje. [przypis redakcyjny]

na łęku — w siodle. [przypis redakcyjny]

Nalazł fortel król August — most rozpoczęto budować w r. 1568, ukończono po śmierci króla w r. 1573. Otwarcie mostu nastąpiło 5 kwietnia 1573. [przypis redakcyjny]

na ledzie (starop. N. lp) — na lodzie. [przypis redakcyjny]

nalegać kogoś (daw.) — nalegać na kogoś. [przypis redakcyjny]

nalegać kogoś — nalegać na kogoś. [przypis redakcyjny]

nalegać kogo (starop.) — dziś: nalegać na kogo a. na co. [przypis redakcyjny]

nalegali go (starop. konstrukcja) — tu: nalegali na niego. [przypis redakcyjny]

na Lemnos, na Hermesa opokę — Lemnos, wy­spa naprzeciwko wybrzeża trojańskiego, była ulubioną siedzibą Hermesa. [przypis redakcyjny]

nalepiej — najlepiej. [przypis redakcyjny]

naleść nie możono (starop. forma) — zamiast: znaleźć nie można było; zwrot nieosobowy, formacja imiesłowu biernego od „móc”, podług analogii zbliżonej znaczeniem „potrafiono”, „zdołano” itp. [przypis redakcyjny]

nalewka (daw.) — polewaczka. [przypis redakcyjny]

Nalewki — dzielnica żydowska w Warszawie. [przypis redakcyjny]

Nalewki, Świętojerska — ulice w daw. żydowskiej dzielnicy Warszawy, zniszczone zupełnie w czasie powstania w getcie w 1943 r., a także w r. 1944. W czasie odbudowy powojennej powstała tu zupełnie nowa dzielnica, w której zachowano historyczne nazwy ulic. [przypis redakcyjny]

na lewo chodzić — kraść. [przypis redakcyjny]

na lewo (…) dwaj nieszczęśliwi — Tu poeta namiętnych marnotrawców swojego mienia, a szczególnie kantowników jako grzeszników innego rodzaju wyraźnie odróżnia od nierozmyślnych i marnotrawców, o których w pieśni VII wspomina. Gdy tamci tylko bezcelowym trudem mordują się, ci przeciwnie, wściekłymi namiętnościami szczwani są jak psami. [przypis redakcyjny]

na lewo od tego grzesznika słońce się łamie i cień przed nim ściele — Ponieważ cienie stoją po lewej stronie od poety, widzimy, że on idzie na zachód w chwili, kiedy słońce świeci od północy. Tak na pozór drobnymi szczegółami, poeta zawsze objaśnia czytelnika, w jakim kierunku idzie w swoją drogę. [przypis redakcyjny]

na lewo… potężny gmach — Opera. [przypis redakcyjny]

naleźca (daw.) — znalazca. [przypis redakcyjny]

naleźca wina — Bachus (mityczny wynalazca i bóg wina). [przypis redakcyjny]

należało — leżało, kryło się. [przypis redakcyjny]

na liczbie nie zostali (starop.) — nie byli winni. [przypis redakcyjny]

na Litwie zjawiają się takie zjawiska, jakie w dawnej Polsce były zupełnie niemożliwe (…) — O chłopach, Lipsk 1847, s. 23, 161; Bronisław Zaleski, Zniesienie poddaństwa na Litwie, Paryż (1868), s. 4 i nast. [przypis redakcyjny]

Na ludzkiej chęci wiszą — zależą od ludzkiej chęci. [przypis redakcyjny]

Na lwa srogiego bez obawy siędziesz… — cytat z psalmu XCI w przekładzie Jana Kochanowskiego. [przypis redakcyjny]

na mą ciężką żałość (starop.) — abym ciężko żałował. [przypis redakcyjny]

na male (starop.) — na małym. [przypis redakcyjny]

nama (starop.; C. daw. liczby podwójnej) — mnie i tobie. [przypis redakcyjny]

namavali — chustka zadrukowana imionami bogów i używana przez pobożnych Hindusów przy nabożeństwie i modlitwach. [przypis redakcyjny]

namaz — modlitwa muzułmańska, którą odprawiają siedząc i bijąc pokłony. »Każdy muzułman obowiązany jest co dzień pięć takich odprawiać namazów, w godzinach oznaczonych« (Sękowski, Collectanea t. I, str. 202). [przypis redakcyjny]

namiastka (daw.) — zastępczyni [por. namiestnik]. [przypis redakcyjny]

namięższe (starop.) — najgrubsze. [przypis redakcyjny]

na miejsca swe — do pierwotnego miejsca swego pobytu. [przypis redakcyjny]

namieśnik (daw.) — zastępca. [przypis redakcyjny]

namiestniczka — zastępczyni. [przypis redakcyjny]

namiestnik — zastępca ekonoma, gumienny. [przypis redakcyjny]

Na miłosierdzie Boskie, tylko nie myśleć o chrześcijaństwie w kategoriach tego idyllicznego paszkwilu na ducha ludzkiego, w którym jest tyle właśnie z chrześcijaństwa, ile jest z żywej Polski w Rodzinie Połanieckich — każdy już zgadł, że mówię o Quo vadis. Zaklinam każdego, kto cierpi nad tym, że to nasza myśl wydała to arcydzieło lekkomyślności i beztroskliwego fałszu, niech weźmie do ręki choćby Norwidowskiego Quidam, a myślę, że owieje go coś jak duchowy zapach owych wieków, coś z ich powietrza i zrozumie, że nasza literatura i Sienkiewicza zniesie i żyć będzie. [przypis redakcyjny]

namilszy (starop.) — najmilszy. [przypis redakcyjny]

Nam — książę bawarski. [przypis redakcyjny]

nam k woli (starop.) — dla nas. [przypis redakcyjny]

namniej — najmniej (starop. postać stopnia najwyższego, bez wtrąconego później -j). [przypis redakcyjny]

namniej (starop.) — wcale; wcale nie. [przypis redakcyjny]

Nam nie lza, jedno (starop.) — jedyne, co możemy zrobić to. [przypis redakcyjny]