Przypisy

Torkwat, popr.: Torquato Tasso (1544–1595) — wybitny włoski poeta renesansowy, autor epickiego poematu Jerozolima wyzwolona, niezmiernie popularny w epoce romantyzmu. [przypis edytorski]

tornady — dziś popr. lm: tornada. [przypis edytorski]

Toro, Corcito, eviva! (hiszp.) — Niech żyje byk Corcito! [przypis edytorski]

toros (z hiszp. lm od toro: byk) — tu: widownia wokół areny, na której odbywają się walki byków. [przypis edytorski]

To Rozalina, dziedziczka Alençon. — w późn. wyd. popr. tłumaczenie: „To Katarzyna, dziedziczka Alençon”. [przypis edytorski]

torpedo — dawny typ samochodu o wydłużonym nadwoziu, popularny od pocz. XX w. do połowy lat 30. [przypis edytorski]

torpedo — popularny w latach 20. i 30. typ nadwozia samochodowego z miękkim, składanym dachem. [przypis edytorski]

torpor intellectualis (łac.) — otępienie (odrętwienie) intelektualne. [przypis edytorski]

Torquato Tasso (1544–1595) — wybitny włoski poeta renesansowy, autor epickiego poematu Jerozolima wyzwolona, niezmiernie popularny w epoce romantyzmu. [przypis edytorski]

Torquato Tasso — sztuka Goethego z 1870, opowiadająca o XVI-wiecznym włoskim poecie, który podziwiany i wychwalany, stopniowo osuwa się w szaleństwo. [przypis edytorski]

Torquatus — przydomek pochodzi od łac. torques, czyli łańcuch. [przypis edytorski]

Torquemada, Tomás (1420–1498) — dominikanin, od 1483 Generalny Inkwizytor Kastylii, Walencji i Aragonii, królewski spowiednik; jako najbardziej rozpoznawalny urzędnik inkwizycji, stał się synonimem bezwzględności, z jaką działała ta instytucja kościelna. [przypis edytorski]

Torquemada, Tomás (1420–1498) — dominikanin, w latach 1483–1498 generalny inkwizytor w Hiszpanii, królewski spowiednik; jako najbardziej rozpoznawalny urzędnik świętej inkwizycji, stał się synonimem bezwzględności, z jaką działała ta instytucja kościelna. [przypis edytorski]

Torquemada, Tomás de (1420–1498) — dominikanin, od 1483 Generalny Inkwizytor Kastylii, Walencji i Aragonii, królewski spowiednik; jako najbardziej rozpoznawalny urzędnik inkwizycji, stał się synonimem bezwzględności, z jaką działała ta instytucja kościelna. [przypis edytorski]

Torquemada, Tomás de (1420–1498) — dominikanin, zwierzchnik hiszpańskiej inkwizycji. [przypis edytorski]

Torquemada, Tomas (1420–1498) — dominikanin, od 1483 generalny inkwizytor, sprawował także funkcje spowiednika i doradcy władców Hiszpanii: Izabeli I Kastylijskiej oraz Ferdynanda II Aragońskiego. [przypis edytorski]

Torquemado — właśc. de Torquemada, Tomás (1420–1498), Generalny Inkwizytor Kastylii, Walencji i Aragonii (1483–1498), twórca instrukcji dopuszczającej stosowanie tortur przez trybunały; był osobą o wielkich wpływach w państwie jako doradca i spowiednik królowej Izabeli I Katolickiej oraz króla Ferdynanda II Katolickiego; ze szczególnym zapamiętaniem prześladował religię żydowską, tropiąc „kryptojudaizm” (tj. podtrzymywanie praktyk religii żydowskiej mimo formalnej, dokonanej często pod przymusem, konwersji na chrześcijaństwo); osobiście nadzorował w 1490 r. zbiorowy proces Żydów oskarżonych o mord rytualny, bluźnierstwa i kradzież hostii, doprowadził do ich skazania i spalenia na stosie, a następnie wykorzystał politycznie nastroje antyżydowskie wzbudzone w trakcie procesu, by zrealizować swój projekt wydania królewskiego dekretu o wygnaniu Żydów z Hiszpanii (1492); nazwisko Torquemady funkcjonuje jako synonim inkwizycji. [przypis edytorski]

torreador — każdy uczestnik corridy (pikador, matador, banderillero lub kapeador); tu i poniżej w znaczeniu: matador, czyli główny uczestnik tego widowiska, zadający bykowi ostatni cios szpadą. [przypis edytorski]

Torre di Nona — właśc. Torre dell'Annona w Rzymie, średniowieczna twierdza rodziny Orsinich, od XV w. funkcjonująca jako więzienie papieskie, w 1667 przebudowana na teatr. [przypis edytorski]

Tortuga — wyspa na M. Karaibskim, u płn. wybrzeży Haiti; w XVII w. główna baza piratów atakujących statki oraz tereny należące do Hiszpanii. [przypis edytorski]

Toruń — polskie miasto na prawach powiatu, jedna z dwu stolic województwa kujawsko-pomorskiego. [przypis edytorski]

torys — członek konserwatywnego stronnictwa politycznego torysów, przeciwstawiającego się ograniczaniu władzy królewskiej oraz broniącego interesów ziemiaństwa i kościoła katolickiego w Anglii; stronnictwo nosiło początkowo nazwę Abhorrers, tj. oburzonych, było opozycyjne wobec dążeń wigów; w 1834 r. przekształciło się w Partię Konserwatywną. [przypis edytorski]

torys — członek powstałego pod koniec XVII w. angielskiego stronnictwa politycznego, wspierającego silną władzę królewską, interesy ziemiaństwa i Kościoła; w 1834 stronnictwo przekształciło się w Partię Konserwatywną, potocznie nadal nazywaną torysami. [przypis edytorski]

toście mi rękaw oberwali — dziś: to mi rękaw oberwaliście. [przypis edytorski]

toście na gębach ludzkich głośni — plotkują o was, mówią o was. [przypis edytorski]

toś (…) głupi — dziś: to jesteś głupi. [przypis edytorski]

tošis — viršutinis beržo žievės sluoksnis. [przypis edytorski]

Tośka, właśc. Towa Stark — członkini żydowskiego ruchu oporu, zginęła w czasie wojny. [przypis edytorski]

toś nie odebrał — dziś: to nie odebrałeś. [przypis edytorski]

Tośta po mnie chodziły do kuchni (gw.) — to poszłyście po mnie do kuchni. [przypis edytorski]

tośwa (gw.) — tośmy, to żeśmy (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika w 1 os.lm). [przypis edytorski]

tośwa (gw.) — tośmy, to żeśmy (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika w 1 os.lm). [przypis edytorski]

to samo, co Litwa z Kłajpedą — okręg zwany też Krajem Kłajpedy od 1920 pozostawał pod kontrolą Ligi Narodów. W 1923 Litwini w wyniku akcji polityczno-militarnej przyłączyli go do Litwy. [przypis edytorski]

to samo, co po pokazaniu jej muzeum (s. 153) — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; tu na odnośnej stronie znajduje się fragment: „Ola zaś mniemała, że już się wszystko skończyło, że skoro zamknięta dotychczas kaplica ukazała jej swoje wnętrze, to nic więcej niepokoić jej nie może” (rozdział VII). [przypis edytorski]

To samo i dzisiaj od być się ma w naszej społeczności (…) dają wam do tego niezaprzeczone prawa cierpienia wasze, trudy i poświęcenia” — Stefan Witwicki, Towiańszczyzna wystawiona i annexami objaśniona, Paryż 1844, s. 50. [przypis edytorski]

Toscanini, Arturo (1867–1957) — wybitny włoski dyrygent. Od 1928 r. przebywał w Stanach Zjednoczonych. [przypis edytorski]

To see a World in a Grain of Sand (ang.) — widzieć świat w ziarnku piasku (incipit wiersza Williama Blake'a Auguries of innocence. [przypis edytorski]

Tosefta a. Tosefot — dodatkowy komentarz, suplement do Talmudu. [przypis edytorski]

to sie zeń (gw.) — to się żeń. [przypis edytorski]

Toskania — kraina historyczna i region administracyjny w środkowych Włoszech, położony w Apeninach Północnych. [przypis edytorski]

Toskania — kraina hist. w środkowych Włoszech, nad M. Liguryjskim i M. Tyrreńskim. [przypis edytorski]

Toskania — kraina w śr. Włoszech, granicząca od płn. z Romanią. [przypis edytorski]

Toskaniji — Toskanii; tu: forma wydłużona (zgodna z daw. wymową) dla zachowania rytmu jedenastozgłoskowca. [przypis edytorski]

Toski, Traviaty, Fausta i Żydówki — Tosca: opera Pucciniego z 1900, Traviata: opera Verdiego z 1853, Faust: opera Antoniego Henryka Radziwiłła z librettem Goethego z 1835 lub opera Charles'a Gounoda do libretta Jules'a Barbiera i Michela Carrégo z 1859, Żydówka: opera Jacques'a Fromental Halévy z 1835. [przypis edytorski]

„to słowik śpiewa” — „nie, to skowronek” — cytat z Romea i Julii Szekspira, całość wypowiedzi Julii: „Chcesz już iść? / Jeszcze ranek nie tak bliski, / Słowik to, a nie skowronek się zrywa.” (Romeo i Julia, akt 5, scena 3, tłum. J. Paszkowski). [przypis edytorski]

to słynne: „Lichoż mu kazało?…” Molier wziął ją od ciebie! — w komedii Moliera z 1671 Szelmostwa Skapena (akt II, scena XI), wzięte ze sztuki Cyrana Le pédant joué (Pedant oszukany, 1654). Cyrano nie mógł jednak o tym wiedzieć, gdyż zmarł 16 lat wcześniej. [przypis edytorski]

Tostat — właśc. Tostado, Alonso (1400–1455), biskup Avila, teolog i erudyta, niezwykle płodny pisarsko. [przypis edytorski]

To syn Judasza Iskarioty (…) jak ojciec powieszony będzie na drzewie figowym, a wnętrzności jego rozsypią się po ziemi — okoliczności śmierci Judasza wg interpretacji, która ma uzgadniać ze sobą Mt 27, 3–8 oraz Dz 1, 18. [przypis edytorski]

Tot a. Thoth — egipski bóg mądrości, uosobienie Księżyca; bóg-stwórca, wynalazca pisma egipskiego (hieroglifów), liczb, kalendarza, arytmetyki, geometrii, muzyki i rysunków; patron pisarzy oraz ludzi nauki i sztuki. [przypis edytorski]

totemizm — zespół wierzeń i rytuałów oparty na mistycznym związku jednostką a. grupą z mitycznym przodkiem zwierzęcym lub roślinnym, czasem zjawiskiem przyrodniczym. [przypis edytorski]

Totenmesse (niem.) — Msza żałobna (tytuł pol.: Requiem Aeternam) z 1893. [przypis edytorski]

To ten sam lęk, jaki doznaję — dziś popr.: To ten sam lęk, jakiego doznaję. [przypis edytorski]

Totenstille (niem.) — śmiertelny spokój. [przypis edytorski]

to też — dziś popr. pisownia: toteż. [przypis edytorski]

Toteżem (…) zastraszył i wstydem okrył — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: toteż zastraszyłem i wstydem okryłem. [przypis edytorski]

Tot — für tot. [przypis edytorski]

toties quoties (łac.) — tak często, jak. [przypis edytorski]

totius communitatis nomine ratione injuriae publicae (łac.) — w imieniu całej społeczności z powodu szkody publicznej. [przypis edytorski]

totius nobilitatis (łac.) — całej sztachty. [przypis edytorski]

Tot (mit. egip.) — bóg księżyca, patron mądrości i wiedzy, wynalazca pisma i kalendarza; wyobrażany jako mężczyzna z głową ibisa. [przypis edytorski]

totschweigen (niem.) — pomijać milczeniem; tu: w znaczeniu rzeczownikowym, w wielką literą. [przypis edytorski]

totumfacki (daw.) — osoba zaufana, wypełniająca dla kogoś wszelkie zlecenia i załatwiająca sprawy. [przypis edytorski]

totumfacki — osoba zaufana i wypełniająca bez sprzeciwu wszelkie polecenia. [przypis edytorski]

totumfacki (przest.) — człowiek, który podejmuje się wszelkich usług; załatwia sprawy za innych ludzi, często dla własnej korzyści. [przypis edytorski]

totumfacki (przest.) — osoba zaufana, wypełniająca dla kogoś wszelkie zlecenia i załatwiająca sprawy. [przypis edytorski]

totumfacki — zaufany podwładny „od wszystkiego”. [przypis edytorski]

totumfactwo — postawa i działania charakteryzujące totumfackiego (daw.): osobę zaufaną i wszystko komuś załatwiającą, wypełniającą bez sprzeciwu wszelkie polecenia (z łac. totum facere: wszystko czynić). [przypis edytorski]

totus existens in jubilo (łac.) — cały będąc w wesołym śpiewie (wyrażenie ze średniowiecznego Vita prima di S. Francesco d'Assisi, żywota św. Franciszka, autorstwa Tomasza z Celano). [przypis edytorski]

Tot, właśc. Thot — egipski bóg księżyca, panujący nad czasem. Wynalazca pisma i kalendarza, według mitów stworzył też astronomię, astrologię, matematykę, geometrię, medycynę oraz rytuały religijne i magiczne. Bóg wiedzy i mądrości. Opiekun skrybów i lekarzy. Przedstawiany jako człowiek z głową ibisa, jako ibis lub pawian. [przypis edytorski]

To tylko wstaje w pieśniach, co umarło w życiu — parafraza cytatu „Co ma ożyć w pieśni, musi umrzeć w życiu” (niem.: Was unsterblich im Gesang soll leben, Muss im Leben untergehen) z poematu Die Götter Griechenlandes (Bogowie Grecji) Friedricha Schillera, spopularyzowanego w Polsce przez A. Mickiewicza przez umieszczenie go jako motto w Przedmowie do Konrada Wallenroda. [przypis edytorski]

touchant (fr.) — co się tyczy; co do. [przypis edytorski]

Toujours comme cela? (fr.) — Zawsze tak? [przypis edytorski]

toujours (fr.) — zawsze. [przypis edytorski]

toujours je vois en vous (fr.) — zawsze widzę w panu. [przypis edytorski]

Toulouse-Lautrec, Henri de (1864–1901) — francuski malarz, rysownik i grafik, postimpresjonista; przedstawiał życie kabaretów, teatrów i domów publicznych, stworzył serię obrazów Elles (One), przedstawiających prostytutki. [przypis edytorski]

Toune — ob. Thônes, gdzie siedzibą rodu Gallay był niewielki dworek La Tour. [przypis edytorski]

tour des mains (fr.) — nazwa figury tanecznej. [przypis edytorski]

tour (fr.) — tu: okrążenie. [przypis edytorski]

tournement de tête (fr.) — tu: zawracanie głowy. [przypis edytorski]

tournez (fr.) — proszę się obrócić (komenda taneczna). [przypis edytorski]

tour-retour (fr.) — przejazd i powrót. [przypis edytorski]

Tours — miasto w środkowej Francji, nad rzeką Loarą, ośrodek kultu św. Marcina. [przypis edytorski]

tous les genres sont bons, hors le genre vieux et laid (fr.) — wszystkie odmiany są dobre, poza odmianą starych i brzydkich. [przypis edytorski]

tout á fait comme vous (fr.) — dokładnie tak samo, jak i tobie. [przypis edytorski]

tout à fait garçon brave (fr.) — całkiem dzielny chłopiec. [przypis edytorski]

Tout chemin mène à Rome (fr.) — Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu. [przypis edytorski]

Tout comme chez nous — Całkiem jak u nas (aluzja do stosunków pod rozbiorami w Wielkopolsce i Królestwie Kongresowym; w następnym zdaniu zapewne do ukazującego się w Warszawie periodyku „,Niwa”, z którym przez pewien czas współpracował Sienkiewicz: pierwotnie umiarkowanie pozytywistycznego, od 1875 coraz silniej konserwatywnego i reprezentującego interesy ziemiaństwa, przy okrojeniu działów dotyczących kultury i nauki). [przypis edytorski]

Tout comme chez nous! (fr.) — całkiem tak jak u nas. [przypis edytorski]

tout, comme chez nous (fr.) — zupełnie jak u nas. [przypis edytorski]

tout comprendre c'est tout pardonner (fr.) — wszystko zrozumieć, to wszystko przebaczyć. [przypis edytorski]

Tout comprendre, c'est tout pardonner (fr.) — Wszystko zrozumieć, to wszystko przebaczyć. [przypis edytorski]

tout comprendre, c'est tout pardonner (fr.) — wszystko zrozumieć to wszystko wybaczyć. [przypis edytorski]

tout d'un coup (fr.) — nagle; ni z tego, ni z owego. [przypis edytorski]

toute la lyre (fr.) — tytuł pośmiertnego wydania poezji Wiktora Hugo; przen. cała poezja. [przypis edytorski]

toute proportion gardée (fr.) — zachowując wszelkie proporcje. [przypis edytorski]

toute sa vie un (fr.) — całe swoje życie; un: fr. rodzajnik męski przed następującym potem rzeczownikiem. [przypis edytorski]

toutes précautions gardées (fr.) — z zachowaniem wszelkiej ostrożności. Być może autor chciał użyć znanego wyrażenia fr. toutes proportions gardées (z zachowaniem wszelkich proporcji). [przypis edytorski]

tout est fini (fr.) — wszystko jest skończone. [przypis edytorski]

tout lasse (fr.) — wszystko nuży. [przypis edytorski]

tout le monde (fr.) — wszyscy; dosł.: cały świat. [przypis edytorski]