Przypisy

kozieł — dziś: kozioł. [przypis edytorski]

kozielce przewracać (starop.) — wywijać koziołki. [przypis edytorski]

kozik — nożyk ze składanym ostrzem. [przypis edytorski]

kozik — scyzoryk, nożyk. [przypis edytorski]

kozik — składany nożyk. [przypis edytorski]

kozik — składany nożyk z lekko zagiętym ostrzem. [przypis edytorski]

koziołek — fikołek. [przypis edytorski]

kozioł to ów, który pokutuje za grzechy całego narodu — w starożytnej tradycji judaistycznej, opartej na zapisie w Księdze Kapłańskiej, arcykapłan w specjalnym obrzędzie przenosił winy całego ludu izraelskiego na wybranego uprzednio kozła, którego następnie wypędzano na pustynię (Kpł 16, 21–22). [przypis edytorski]

kozioł — tu: karabiny (lub inna długa broń palna) ustawione na sztorc i oparte o siebie nawzajem. [przypis edytorski]

kozioł — tu: karabiny ustawione na sztorc i oparte o siebie nawzajem. [przypis edytorski]

kozioł — tu przen.: uparciuch. [przypis edytorski]

kozioł — tu: siedzenie dla woźnicy. [przypis edytorski]

kozioł — tu: siedzenie dla woźnicy w pojeździe konnym. [przypis edytorski]

kozioł — tu: siodełko. [przypis edytorski]

kozi róg, co jako wół za uchem ryczy — kobza. [przypis edytorski]

kozłowita (pogard.) — mariawita, wyznawca mariawityzmu: polskiego odłamu katolicyzmu opartego na kulcie Marii (nazwa pochodzi od słów: „Mariae vitam imitantes”, tj. naśladowcy życia Maryi), podążaniu drogą pokory, miłości, czystości i modlitwy; wyznanie powst. na przełomie XIX i XX w., po objawieniu Miłosierdzia Bożego, którego miała dostąpić polska zakonnica Feliksa Kozłowska (zw. Mateczką) w 1893 r. i które zobowiązało ją do podjęcia misji uzdrowienia polskiego duchowieństwa; Mateczkę Kozłowską wspierał w jej działaniach ks. Jan Kowalski; mariawici działali początkowo w ramach kościoła rzymskokatolickiego, zachowując jego zwyczaje i praktyki pobożnościowe, jednak w 1906 r. papież Pius X nałożył na założycieli wspólnoty ekskomunikę. [przypis edytorski]

Kozłowska, Maria Franciszka, zw. Mateczką (1862–1921) — zakonnica rzymskokatolicka, która w 1893 miała dostąpić objawienia, zobowiązującego ją do podjęcia misji uzdrowienia polskiego duchowieństwa. Stała się założycielką i duchową opiekunką mariawityzmu, ruchu działającego początkowo w ramach kościoła rzymskokatolickiego. W 1904 watykańska Kongregacja Świętego Oficjum uznała, że jej wpływ na księży jest zbyt duży, nakazała rozwiązanie Zgromadzenia Kapłanów Mariawitów i zakazała kontaktów z Kozłowską. Spowodowało to wypowiedzenie przez wspólnotę posłuszeństwa biskupom, ekskomunikę w 1906, a tym samym powstanie nowego wyznania, liczącego początkowo kilkadziesiąt tysięcy wiernych. [przypis edytorski]

Kozłowski, Stanisław Gabriel (1860–1922) — pisarz, dramaturg, który główną inspirację do swych utworów czerpał z historii. [przypis edytorski]

Kozłowski, Władysław Mieczysław (1859–1935) — pisarz filozoficzny i przyrodnik polski, urodzony w Kijowie. [przypis edytorski]

Kozłowski, Władysław Mieczysław (1859–1935) — pisarz filozoficzny i przyrodnik polski, urodzony w Kijowie; w l. 1880–1889 na zesłaniu na Syberii, po powrocie w 1890 roku uzyskał w Dorpacie stopień kandydata botaniki, w 1900 w Krakowie stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Zasadnicze twierdzenia wiedzy przyrodniczej w zaraniu filozofii greckiej”, w 1895 roku został asystentem przy Katedrze Chemii Rolniczej i Fizjologii Roślin w Krakowie, następnie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie prowadził po polsku wykłady dla osadników w różnych częściach kraju oraz badania stosunków społecznych w osadach polskich; do Europy wrócił 1898 r., w archiwach w Paryżu i Rapperswilu zbierał materiały do swych późniejszych publikacji o Kościuszce i Pułaskim; na jakiś czas zamieszkał w Krakowie, pełniąc funkcję wiceprezesa ludowego uniwersytetu im. Mickiewicza oraz redaktora miesięcznika „Pogląd na świat”; w 1901 r. wykładał filozofię w wolnym Universite Nouvelle w Brukseli i przeprowadził swą habilitację w zakresie filozofii na uniwersytecie we Lwowie; następnie od 1902 r. wykładał w Genewie jako docent prywatny; w latach 1920–1928 w Poznaniu objął katedrę profesorską oraz redagował bibliotekę pt. „Podstawy wykształcenia współczesnego”; był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; autor licznych prac z zakresu historii filozofii, socjologii oraz teorii i metodologii nauk. [przypis edytorski]

kozły hiszpańskie a. konie fryzyjskie — umocnienia polowe, chroniące piechotę przed atakami kawalerii. [przypis edytorski]

Kozły — Hyjady, grupa gwiazd w gwiazdozbiorze Byka, w którą Słońce wchodzi w poł. maja; ich pojawienie się zbiega się z porą deszczową. [przypis edytorski]

kozub — rodzaj torby ze świeżo zdartej kory. [przypis edytorski]

kozuń — kozak. [przypis edytorski]

Kozy (astr.) — właśc. Koźlątka, łac. Haedi: grupa trzech małych gwiazd w gwiazdozbiorze Woźnicy (w obecnej terminologii: Epsilon Aurigae, Zeta Aurigae i Eta Aurigae), w pobliżu najjaśniejszej gwiazdy tego gwiazdozbioru, Kapelli (łac. Capella: koza), kojarzonej z mityczną kozą Amalteą, która wykarmiła małego Zeusa; pojawienie się na nocnym niebie Koźląt, następujące w połowie października, zwiastuje nadejście pory wiatrów i burz. [przypis edytorski]

Kozyra — w innym wydaniu: Kozdyra. [przypis edytorski]

kozyrny — najprawdopodobniej zniekształcona forma wyrazu kozerny, tj. odpowiedni, do rzeczy; por. wyrażenie nie bez kozery, znaczące tyle co: nie bez powodu, nie od rzeczy; por. też nieużywany już poza związkami fraz. wyraz kozera: powód, przyczyna (z łac. causari: podawać jako przyczynę, rację, procesować się; bronić jakiejś sprawy); kozyrna dziewczyna: fajna dziewczyna. [przypis edytorski]

kozytać (gw.) — łaskotać. [przypis edytorski]

kpać — wykpić, oszukać. [przypis edytorski]

KPD (niem. Kommunistische Partei Deutschlands) — Komunistyczna Partia Niemiec; założona w 1918, po objęciu władzy przez nazistów zdelegalizowana (1933); po zakończeniu II wojny światowej ponownie zalegalizowana; w radzieckiej strefie okupacyjnej w 1946 połączona z SPD w Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec, w Republice Federalnej Niemiec zdelegalizowana w 1956. [przypis edytorski]

kpić — traktować lekceważąco, drwić. [przypis edytorski]

kpi — dziś popr. forma M. lm: kpy; kiep: głupiec, człowiek nierozgarnięty. [przypis edytorski]

k'pięknéj Marii (daw.) — ku pięknej Marii; do pięknej Marii. [przypis edytorski]

k'piersiom — ku piersiom, do piersi. [przypis edytorski]

kpinkować (daw.) — żartować, pokpiwać. [przypis edytorski]

kpr. Franciszek Kosowicz ps. „Maciejka” (1928–2017) — od 1941 r. żołnierz ZWZ/AK, walczył jako partyzant w Zgrupowaniu Stołpecko-Nalibockim, a następnie w Grupie „Kampinos” AK, w 1945 r. aresztowany przez NKWD, zbiegł, przedostał się do Włoch, później wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, zmarł w Los Angeles. [przypis edytorski]

krąg Egidy (mit. gr.) — tarcza ze skóry kozy Egidy, która wykarmiła małego Zeusa (w mit. rzym. Jowisza); służyła także córce Zeusa, Atenie (w mit. rzym. Minerwie). [przypis edytorski]

krągiem — dziś popr.: kręgiem. [przypis edytorski]

Krąg interesów — sztuka hiszpańskiego dramaturga Jacinta Benavente'a z 1909, wystawiona w teatrze im. Słowackiego 22 lutego 1919 roku. [przypis edytorski]

Krąg interesów — sztuka Jacinta Benavente'a z 1909 r. [przypis edytorski]

krągła Kallipygos (gr. kallos: piękny, pyge: pośladki) — jeden z przydomków Afrodyty oraz jedno z kanonicznych przedstawień bogini oglądającej się do tyłu na swoje pośladki; Afrodyta Kallipygos znaczy dosł. Pięknotyła, o pięknych pośladkach. [przypis edytorski]

krąg — tu: dysk. [przypis edytorski]

krąg żelazny — dysk. [przypis edytorski]

krąg zwierzyńcowy — Zodiak. [przypis edytorski]

krążąc parowy — dziś popr. N. lm: parowami; parów: dolina o płaskim dnie i stromych zboczach. [przypis edytorski]

krążownik (wojsk.) — duży, silnie uzbrojony okręt. [przypis edytorski]

krążyć coś (daw.) — okrążać, otaczać. [przypis edytorski]

krach — nagły, znaczny spadek cen większości akcji na giełdzie. [przypis edytorski]

kraciasty — tu: okratowany. [przypis edytorski]

kradać — kraść jako czynność zwyczajowa, por. jeść i jadać. [przypis edytorski]

kradać — kraść jako czynność zwyczajowa; por. jeść i jadać. [przypis edytorski]

Kraepelin, Emil (1856–1926) — niemiecki psychiatra. [przypis edytorski]

Krafft-Ebing, Richard von (1840–1902) — austriacko-niemiecki psychiatra i neurolog, autor fundamentalnej pracy Psychopathia sexualis (1886), zbioru ponad 200 przypadków zaburzeń seksualnych. [przypis edytorski]

Kraft durch Freude (niem.) — moc poprzez radość. [przypis edytorski]

Kraftgenie (niem.) — siłacz-geniusz; nazwą tą obdarzano w Niemczech dramaturgów z okresu „burzy i naporu” (tj. 2. poł. XVIII w.), a także bohaterów ich utworów. [przypis edytorski]

Kraft (Krafft), Adam (ok. 1460–ok. 1508) — jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy późnego gotyku. [przypis edytorski]

Kraftmeier (niem.) — siłacz [przypis edytorski]

Kraft und Stoff (niem.) — siły i materii. [przypis edytorski]

Krag, Thomas Peter (1868–1913) — neoromantyczny pisarz norweski, autor nastrojowych liryków i folklorystycznych powieści. [przypis edytorski]

Krag, Vilhelm (1871–1933) — norweski poeta-liryk i powieściopisarz, kierownik teatru narodowego w Krystianii po Bjørnsonie. [przypis edytorski]

kraina Caux — Pays de Caux, kraina we wsch. części historycznej Normandii, zajmująca płaskowyż nad kanałem La Manche, na płn. od ujścia Sekwany. [przypis edytorski]

kraina Izmaelitów — Izmaelici to lud wywodzący się od Izmaela, najstarszego syna Abrahama i Hagar (niewolnicy Sary). Zgodnie z wykładnią Józefa Flawiusza, żydowskiego historyka żyjącego w I w. n.e., synowie Izmaela założyli plemiona pochodzące od ich imion, natomiast wspólnie nazwali się Arabami. Tym samym kraina Izmaelitów to ziemie zamieszkałe przez Arabów, w tym przypadku zapewne północna część półwyspu arabskiego. [przypis edytorski]

kraina łacińska — Dzielnica Łacińska, uniwersytecka dzielnica Paryża, nosząca nazwę od języka łacińskiego, powszechnie używanego na uczelniach od średniowiecza aż do Rewolucji. [przypis edytorski]

kraina Namaka — dziś: Namaqualand, kraina geogr. rozciągająca się wzdłuż atlantyckiego wybrzeża RPA i Namibii. [przypis edytorski]

kraina pontyjska — Pont, prowincja rzym. w Azji Mniejszej. [przypis edytorski]

kraina — w oryg. łac. patria, w znaczeniu: kraj a. ojczyzna. [przypis edytorski]

krainę — w wersji dzisiejszej śpiewa się „ojczyznę”. [przypis edytorski]

krainy kimeryjskie (mit. gr.) — kraina, w której było zejście do Hadesu (por. Odyseja), zachodnie krańce ziemi, gdzie nie docierało światło Słońca, panowała wieczna mgła i ciemność. [przypis edytorski]

krainy zaświatne — zaświaty. [przypis edytorski]

kraitis — nuotakos turtas. [przypis edytorski]

krajać — dziś: kroić. [przypis edytorski]

krajać — dziś raczej: kroić. [przypis edytorski]

krajan — człowiek pochodzący z tego samego miejsca. [przypis edytorski]

krajan — rodak. [przypis edytorski]

kraj Aram — wzmiankowany w Biblii kraj Aram w środkowej Syrii lub Paddan-Aram nad górnym Eufratem w północnej Mezopotamii. [przypis edytorski]

kraj Baraomatów — w ob. Pakistanie. [przypis edytorski]

kraj Beer — nie ma jednoznacznej interpretacji, co to tego, jaka kraina mogła tu zostać nazwana krajem Beer. Być może teren wspomniany w midraszu wiąże się z północnym plemieniem izraelskim wywodzącym się od plemienia Asera (1Krn 7). Z drugiej strony, niewykluczone, że chodzi o miasto Bari na Płw. Apenińskim, a wspomnienie o Nabuchodonozorze w istocie odnosi się do Tytusa, który po zdobyciu Jerozolimy prowadził jeńców przez Italię do Rzymu. [przypis edytorski]

kraj białej róży — Finlandia, której godłem państwowym jest złoty lew na czerwonym tle, pomiędzy dziesięcioma srebrnymi różami; najwyższym odznaczeniem fińskim jest Order Białej Róży Finlandii. [przypis edytorski]

kraj Buchten — Bachtan, prawdopodobnie w północnej Syrii. Nazwa znana tylko z opowieści o księżniczce Bentresz. Według niektórych hipotez być może chodzi o znacznie odleglejszą Baktrię, w Afganistanie. [przypis edytorski]

krajcar a. grajcar — drobna moneta srebrna, używana od XVI wieku w krajach habsburskich. [przypis edytorski]

krajcar a. grajcar — drobna moneta używana w krajach rządzonych przez Habsburgów. [przypis edytorski]

krajcar a. grajcar — moneta srebrna, od XIII w. bita w Tyrolu, od XVI w. drobna moneta w krajach z kręgu wpływów monarchii habsburskiej. [przypis edytorski]

krajcar a. grajcar — obiegowa moneta austriacka; gulden, czyli złoty reński, od 1857 dzielił się na 100 nowych krajcarów, oficjalnie zwanych centami, wcześniej na 60 krajcarów. [przypis edytorski]

krajcar — moneta srebrna, równa w latach 1857–1892 1/100 reńskiego. [przypis edytorski]

kraj Chetii, dziś popr.: Hatti — kraj Hetytów, obejmujący tereny Anatolii (Azja Mniejsza). Po upadku mocarstwa Hetytów ok. 1190 p.n.e. nazwa terenów późnohetyckich państewek południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii. [przypis edytorski]

kraj Chet — kraj zamieszkiwany przez Chetytów. Abraham kupił od nich ziemię z pieczarą w okolicach Hebronu, aby pochować w niej zmarłą Sarę (Rdz 19,23). Abraham został później pochowany obok swojej żony (Rdz 25,10). [przypis edytorski]

krajczy — daw. urząd, pierwotnie pomocnik stolnika przy zastawianiu stołu, później tytuł honorowy. [przypis edytorski]

krajczy (daw.) — urzędnik dworski krojący potrawy na stół królewski, potem tytuł honorowy. W oryginale scalco (wł.): w średniowieczu i renesansie służący odpowiedzialny na dworze włoskim za krojenie mięsa i podawanie go gościom. [przypis edytorski]

krajczy (hist.) — urzędnik dworski, który miał obowiązek krajać pieczenie, mięsa i inne potrawy na stół królewski; potem: tytuł honorowy. [przypis edytorski]

krajczy, podstoli — w dawnej Polsce nazwy urzędów na dworze, wywodzące się od funkcji pełnionych przy stole królewskim. [przypis edytorski]

„Kraj” — dziennik polityczny, wydawany w latach 1869–1874 w Krakowie. [przypis edytorski]

kraje Pelopsowe — Peloponez, noszący nazwę od Pelopsa, założyciela dynastii Atrydów, który podbił ten półwysep. [przypis edytorski]

kraj Feaków — Korcyra; dziś: Korfu. [przypis edytorski]

kraj Ftyji i Miceny (…) podbije, ziemia Argos mu skłoni się sama — wymienione tu miasta mają symbolicznie reprezentować całą Grecję: Ftyja w Tessalii jako ojczyzna Achillesa, zaś Myceny i Argos na Peloponezie jako miasta związane z innymi wielkimi bohaterami greckimi: Agamemnonem i Diomedesem; podporządkowując sobie te sławne polis Rzymianie mieliby wziąć odwet na Grekach za zburzenie Troi. [przypis edytorski]

krajka — brzeg tkaniny; taśma ozdobna, wstęga do przewiązywania. [przypis edytorski]

krajka — chustka. [przypis edytorski]

krajka — kolorowy pas lub wstążka tkana z grubych nici. [przypis edytorski]

krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka. [przypis edytorski]

krajka — wzmocniony brzeg tkaniny lub dzianiny, taśma. [przypis edytorski]

krajka — wzorzysty pasek. [przypis edytorski]