Przypisy

Eolowie — greckie plemię posługujące się dialektem eolskim, które wypierane z Tesalii zasiedliło Grecję środkową i pod koniec II tys. p.n.e. skolonizowało płn.-zach. wybrzeża Azji Mniejszej oraz kilka sąsiednich wysp. [przypis edytorski]

eolski (mit. gr.) — dotyczący Eolii, greckiej wyspy, będącej siedzibą władcy wiatrów, Eola. [przypis edytorski]

eolski — związany z Eolami, greckim plemieniem posługującym się dialektem eolskim, które zasiedliło Grecję środkową i pod koniec II tys. p.n.e. skolonizowało płn.-zach. wybrzeża Azji Mniejszej oraz kilka sąsiednich wysp. [przypis edytorski]

eo modo (łac.) — na swój sposób. [przypis edytorski]

eo modo (łac.) — w ten sposób. [przypis edytorski]

Eon — według religii gnostyckich istota pośrednicząca między stwórcą a istotami stworzonymi. [przypis edytorski]

Eos (mit. gr.) — bogini jutrzenki. [przypis edytorski]

Eos różowym palcem Arktura odsłoni — gwiazda Arktur wschodziła na niebo o świcie ok. 18 września. [przypis edytorski]

Epaminondas (ok. 420–362 p.n.e.) — strateg wojskowy i polityk z Teb w Grecji, jeden z twórców potęgi Teb; jego reformy wykorzystał macedoński król, Filip II, dzięki czemu Macedonia również stała się potęgą. [przypis edytorski]

Epaminondas (ok. 420–362 p.n.e.) — wybitny wojskowy i polityk z Teb, wprowadził nowatorskie rozwiązania taktyczne, zreformował armię, złamał potęgę militarną Sparty i jej dominację wśród państw greckich. Przez współczesnych chwalony za nieskazitelny charakter i prosty, ascetyczny styl życia. [przypis edytorski]

Epaminondas (ok. 420–362 p.n.e.) — wybitny wojskowy i polityk z Teb; wprowadził nowatorskie rozwiązania taktyczne, zreformował armię, złamał potęgę militarną Sparty i jej dominację wśród państw greckich. [przypis edytorski]

Epaminondas (ok. 420–362 p.n.e.) — wybitny wojskowy i polityk z Teb, wprowadził nowatorskie rozwiązania taktyczne, zreformował armię, złamał potęgę militarną Sparty i jej dominację wśród państw greckich. [przypis edytorski]

Epaminondas (ok. 420 p.n.e.–362 p.n.e.) — wojskowy i polityk z Teb, kilkakrotnie pokonał Spartę. [przypis edytorski]

eparchia (gr.) — prowincja. [przypis edytorski]

eparchia — we wschodnim chrześcijaństwie terytorium podległe biskupowi, czyli odpowiednik zachodniej diecezji. [przypis edytorski]

Epejos (mit. gr.) — syn Panopeusa, budowniczy konia trojańskiego. [przypis edytorski]

Epejos (mit. gr.) — zbudował drewnianego konia pod Troją (zob. Odyseja, VIII 493). [przypis edytorski]

Epej — w Odysei wybudował drewnianego konia, którym Grecy wdarli się do Troi. [przypis edytorski]

Epicharm (ok. 550–ok. 460 p.n.e.) — grecki dramaturg i filozof, uważany czasem za jednego z pierwszych komediopisarzy. [przypis edytorski]

Epicharm (ok. 550–ok. 460 p.n.e.) — grecki komediopisarz i filozof, główny przedstawiciel komedii sycylijskiej. [przypis edytorski]

Epicharm (ok. 550–ok. 460 p.n.e.) — grecki komediopisarz i filozof, jeden z pierwszych twórców komedii; w pismach filozoficznych podkreślał naczelną rolę i boskie pochodzenie rozumu, w przeciwieństwie do omylnych zmysłów; wspominany przez Platona w dialogach Gorgiasz i Teajtet. [przypis edytorski]

Epicharmos (ok. 550–ok. 460 p.n.e.) — grecki komediopisarz, główny przedstawiciel komedii sycylijskiej. [przypis edytorski]

Epicharm z Kos (ok. 540–ok. 450 p.n.e.) — grecki komediopisarz i filozof, uważany za jednego z twórców komedii; wspominany przez Platona w dialogach Gorgiasz i Teajtet. [przypis edytorski]

Epicharm z Kos (ok. 550–ok. 460) — grecki komediopisarz, główny przedstawiciel komedii sycylijskiej. [przypis edytorski]

epicykloida (z gr.) — krzywa płaska, jaką zakreśla punkt okręgu toczącego się bez poślizgu po zewnętrzu drugiego okręgu. [przypis edytorski]

Epidauros — staroż. miasto gr. na Peloponezie, centrum kultu Asklepiosa, najsłynniejsze w świecie antycznym miejsce uzdrowień. [przypis edytorski]

Epidaur — staroż. miasto gr. na Peloponezie, centrum kultu boga Asklepiosa (rzym. Eskulapa), wiązanego z wężami znającymi sekrety sztuki medycznej; najsłynniejsze w świecie antycznym miejsce uzdrowień. [przypis edytorski]

Epidaur — staroż. miasto na Peloponezie, nad Zatoką Sarońską. [przypis edytorski]

epideiktyka (z gr.) — twórczość popisowa, pokazowa. [przypis edytorski]

epifenomen (filoz.) — fenomen wtórny, uboczny, współwystępujący ze zjawiskiem głównym, ale niemający na nie wpływu; termin występujący gł. w epifenomenalizmie, stanowisku w filozofii umysłu, wg którego zjawiska psychiczne są tylko epifenomenami zjawisk fizjologicznych, zwłaszcza neurologicznych procesów mózgu. [przypis edytorski]

epifenomen (z gr. epí: na, przy; coś zewnętrznego) — fenomen wtórny, współwystępujący ze zjawiskiem głównym, ale niemający na nie wpływu. [przypis edytorski]

epigon — mało zdolny naśladowca, następca wielkich poprzedników. [przypis edytorski]

epigon — mierny, nieudolny naśladowca, kontynuator nieaktualnych już idei. [przypis edytorski]

epigon (z gr.: później urodzony) — mało zdolny naśladowca, następca wielkich poprzedników. [przypis edytorski]

epigraf (z gr.) — inskrypcja, pamiątkowy napis umieszczany zwykle na pomnikach, grobowcach czy budynkach, stanowiący wyróżniany element architektoniczny. [przypis edytorski]

epigraf (z gr.) — inskrypcja, pamiątkowy napis umieszczany zwykle na pomnikach, grobowcach czy budynkach, stanowiący wyróżniany element architektoniczny. [przypis edytorski]

epigram a. epigramat — krótki utwór poetycki o zaskakującej puencie; wierszowany napis na pomniku lub grobowcu. [przypis edytorski]

epigram a. epigramat (z gr. epigramma: inskrypcja) — bardzo krótki utwór poetycki, zwykle dowcipny, z wyrazistą puentą. [przypis edytorski]

epigramat a. epigram (lit.) — krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki z dobitną puentą; gatunek pochodzący z poezji starożytnej. [przypis edytorski]

epigramat a. epigram (lit.) — krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki z dobitną puentą; gatunek pochodzący z poezji staroż. [przypis edytorski]

epigramat a. epigram (z gr. epigramma: inskrypcja) — bardzo krótki utwór poetycki, zwykle dowcipny, z wyrazistą puentą; dziś popr. lm: epigramaty. [przypis edytorski]

epigramat (lit.) — krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki z dobitną puentą; gatunek pochodzący z poezji staroż. [przypis edytorski]

epigramatyczny — krótki, zwięzły. [przypis edytorski]

epigramat (z gr. epigramma: inskrypcja) — bardzo krótki utwór poetycki, zwykle dowcipny, z wyrazistą puentą. [przypis edytorski]

epigramat (z gr.) — starożytny gatunek lit., pochodzący od napisów na grobowcach i pomnikach. [przypis edytorski]

epigram — krótki utwór poetycki. [przypis edytorski]

epigram (lit.) — krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki z dobitną puentą; gatunek pochodzący z poezji staroż. [przypis edytorski]

Epikasta — rzadka forma imienia Jokasty, matki Edypa. [przypis edytorski]

Epiktet z Hierapolis (ok. 50–ok. 130) — filozof rzymski, przedstawiciel stoicyzmu. [przypis edytorski]

Epiktet z Hierapolis (ok. 50–ok. 130) — filozof rzymski, przedstawiciel stoicyzmu. [przypis edytorski]

Epiktet z Hierapolis (ok. 50–ok. 130) — filozof rzymski, przedstawiciel stoicyzmu; urodził się jako niewolnik, później został wyzwolony. [przypis edytorski]

Epikur (341–270 p.n.e) — filozof grecki, atomista i zwolennik tezy, że celem życia ludzkiego jest dążenie do szczęścia. [przypis edytorski]

Epikur (341–270 p.n.e.) — filozof grecki uznający szczęście za najwyższą wartość; podkreślał też, że niczego nie należy przyjmować na wiarę, pierwszeństwo przyznając obserwacji i logicznemu rozumowaniu na jej podstawie. [przypis edytorski]

Epikur (341–270 p.n.e.) — filozof grecki uznający szczęście za najwyższą wartość: uznawał, że człowiek winien się kierować przede wszystkim przyjemnością (przy czym różnicował przyjemności na ulotne i przez to przynoszące wkrótce cierpienie oraz duchowe, trwałe); podkreślał też, że niczego nie należy przyjmować na wiarę, pierwszeństwo przyznając obserwacji i logicznemu rozumowaniu na jej podstawie. [przypis edytorski]

Epikur (341–270 p.n.e) — filozof gr., uznający szczęście za najwyższą wartość, zwolennik hedonizmu. [przypis edytorski]

Epikur (341 p.n.e.–270 p.n.e.) — filozof grecki; uznawał, że człowiek winien się kierować przede wszystkim przyjemnością; podkreślał też, że niczego nie należy przyjmować na wiarę, pierwszeństwo przyznając obserwacji i logicznemu rozumowaniu na jej podstawie. [przypis edytorski]

epikureizm — kierunek filozoficzno-etyczny, zapoczątkowany ok. 306 p.n.e. przez Epikura, według którego źródłem szczęścia jest przyjemność, a życie szczęśliwe to takie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia. [przypis edytorski]

epikureizm — stanowisko filozoficzne, według którego źródłem szczęścia jest przyjemność. [przypis edytorski]

epikureizm — stanowisko filozoficzne, wedle którego źródłem szczęścia jest przyjemność. [przypis edytorski]

epikurejczycy — zwolennicy nauk filozofa Epikura, dla których najważniejsze było szczęście, upatrywane w przyjemności, korzystaniu z życia. [przypis edytorski]

epikurejczyk — wyznawca filozofii najwyższym dobrem czyniącej przyjemność. [przypis edytorski]

epikurejczyk — wyznawca filozofii, wedle której celem życia jest odczuwanie przyjemności. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik epikureizmu, doktryny filozoficznej, zgodnie z którą przyjemność prowadzi do szczęścia; także: osoba dążąca do nieskrępowanego korzystania z życia. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik filozofii Epikura (IV w. p.n.e.), dla którego najważniejsze jest szczęście upatrywane w dążeniu do przyjemności, korzystaniu z życia; byli atomistami i uważali, że nawet jeśli bogowie istnieją, to nie mają wpływu na świat. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik filozofii Epikura (IV w. p.n.e.), dla którego najważniejsze jest szczęście upatrywane w dążeniu do przyjemności, korzystaniu z życia. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik filozofii Epikura (IV w. p.n.e.), dla którego najważniejsze jest szczęście upatrywane w dążeniu do przyjemności, korzystaniu z życia. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik filozofii Epikura, według której najważniejsze jest szczęście, upatrywane w dążeniu do przyjemności; także: osoba dążąca do nieskrępowanego korzystania z życia. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik filozofii Epikura, według której najważniejsze jest szczęście, upatrywane w dążeniu do przyjemności, korzystaniu z życia. [przypis edytorski]

epikurejczyk — zwolennik filozofii, wedle której do szczęścia dąży się poprzez przyjemność. [przypis edytorski]

epikurejski — oparty o filozofię Epikura, atomisty który utożsamiał szczęście z przyjemnością. [przypis edytorski]

epikurowie — tu: miłośnicy przyjemności i używania życia. [przypis edytorski]

epilacja — dziś: depilacja. [przypis edytorski]

epilator (z łac.) — niewolnik usuwający zbędne owłosienie, wykonujący depilację. [przypis edytorski]

epilepsja (med.) — choroba, w której występują napady drgawek i utrata przytomności. [przypis edytorski]

epilepsja (med.) — choroba, w której występują napady drgawek i utrata przytomności; tu: wewnętrzne, emocjonalne miotanie się. [przypis edytorski]

epilepsja (med.) — padaczka, choroba, w której występują napady drgawek i utrata przytomności. [przypis edytorski]

epilepsja — padaczka. [przypis edytorski]

epileptoidalny — typowy dla epileptoidii, zaburzenia cechującego się zmianami temperamentu i charakteru spotykanymi u części chorych na padaczkę (epilepsję). [przypis edytorski]

epileptycznie (z gr.) — tak, jak przy ataku epilepsji, konwulsyjnie. [przypis edytorski]

epilichnia (z gr.) — małe naczynka z wonnościami. [przypis edytorski]

epilimma ( z gr.) — pachnidła, wonności. [przypis edytorski]

epilog — tj. skrót, streszczenie treści księgi. [przypis edytorski]

Epilog — Wiersz ten, napisany w 1834 r., po raz pierwszy został opublikowany z rękopisów Mickiewicza w paryskiej edycji Pana Tadeusza w 1860 r. Od tej pory przyjęło się dołączać go jako epilog na końcu utworu. [przypis edytorski]

Epilog wydawcy — we wcześniejszej wersji utworu epilog brzmiał: „Jeżeli ktoś te dzieje odczytał cierpliwie,/ I nierad z nich do końca — czemu się nie dziwię:/ Bo splątawszy się w wątku, resztą we mgle toną,/ Porzucając ciekawość twą niedosyconą/ Wiedzże, iż co się stało dawno i tajemnie,/ Po tylu wielkich latach, nie może być ze mnie / Do gruntu dziś wyśledzić a na jaw wysadzić,/ A fałszem nie chcę uszu łatwowiernych zdradzić!/ Więc za co księżna w polu zastąpiła męża,/ Przecz Litawor na Niemce imał się oręża:/ Nikt przyczyn dostatecznych a pewnych nie wyda,/ Bo nikt nie wiedział, oprócz starego Rymwida./ I ten niedługo zasię rozstał się z żywotem,/ A póki żył, nikomu nie powiedział o tem,/ Snać w przysiędze uwiązan albo w obietnicy./ Był jednak drugi człowiek, świadom tajemnicy:/ Giermek księżnej, naonczas we dworcu przytomny./ Ten, jako człowiek prostak, mniej w języku skromny,/ Co wiedział, co nie wiedział plótł tajemnie zrazu,/ Ale gdy strach ominął dawnego zakazu,/ (Bo zakazano było przed ludem rozplatać)/ Wieść tłumiona poczęła coraz szerzej latać;/ Przez tysiąc ust pędzona w nieśmiertelnym ruchu,/ Długie przepadłszy wieki, doszła nam do słuchu./ Ile w niej prawdy, niech każdy sam bada,/ A nie wyzwę na rękę, choć kto kłamstwo zada:/ Bo już nic zgoła swoją nie dostarczam głową,/ Co on giermek wyjawił, oddam słowo w słowo./ Giermek zaś tak powiadał: «Księżna sfrasowana,/ Iż nie mogła prośbami złamać gniewu pana,/ Sądziła go przekonać snadniej w innym czasie/ I kazała mnie posły zatrzymać w tarasie / Albo precz wygnać. Mnie się ten zamiar podoba:/ Wygnałem; ale grubo zbłądziliśmy oba!/ Bo Komtur, odpowiedzią twardą rozgniewany,/ Szedł na miasto, gotując ognie i tarany./ Kiedym o tej nowinie uwiadomił panią,/ Znowu biegła do męża, ja z daleka za nią,/ Weszliśmy. Ciemno było w komnacie i głucho;/ Książę strudzony zasnął na oboje ucho./ Stanęła podle łoża, lecz nie śmiała budzić,/ Czy nie chcąc darmo prosić, czy sennego trudzić;/ Ale wrychle na obrót rzuciła się nowy:/ Zdjęła szablę, wiszącą książęciu u głowy,/ Pancerz kładzie, mężowski płaszcz na piersiach zwiesza / I cicho drzwi przymknąwszy, na ganek pośpiesza;/ Mnie srogo zakazała o niczem nie gadać./ Wraz i konia podano; a gdy miała wsiadać,/ Mniemałem, nie ujrzawszy miecza przy jej boku,/ Że go miała zapomnieć lub zgubić w pomroku:/ Biegam, szukam, powracam — a zamknione wrota./ Patrzę w okna — niestety, już za bramą rota./ I strach mię ścisnął, jakobym obrzucon zarzewiem;/ Myślę, pocę się, kręcę, co mam począć, nie wiem?/ Wtem grzmot niemieckiej broni rozlega się w dali:/ Zrozumiałem, że w polu bitwę poczynali./ Wkrótce Litawor, czyli dosyć mając spania/ Czy zbudzony łoskotem, zerwał się z posłania./ Woła, klaszcze i woła: ja drżący ze strachu,/ Wsunąłem się na klęczkach w ciemny zakąt gmachu./ Widziałem, jako szukał oręża i zbroje,/ Kołatał we drzwi, skoczył na księżnej pokoje,/ Wrócił, wyłamał rygle, wyleciał na ganek./ Ja do okna (a już się zbierało na ranek):/ Książę spoziera wkoło i nadstawia uszy,/ I krzyczy; ale w zamku nie ma żywej duszy./ Potem na dół, jakoby nieprzytomny sobie,/ Skoczył, gdzie stały jego rumaki przy żłobie;/ Wyjechał na dziedziniec, wstrzymał się u wałów,/ Słuchał, z której zgiełk strony, gdzie ogień postrzałów:/ I zawróciwszy konia, lotem błyskawicy,/ Przez dziedziniec, most, wały, skoczył ku stolicy./ Jam oczmi stał, ciekawie oczekując końca:/ Alem niedługo czekał. Koło wschodu słońca/ Wraca Litawor, Rymwid i Grażynę z łęku/ Wysadziwszy, do gmachu dźwigali na ręku./ Strach wspomnieć! Kędy stąpią, krew strumieniem pryska,/ Bo pierś ciężko raniona i skonania bliska;/ Padła z łoża, to nogi ściskała książęce,/ To załamane k'niemu wyciągając ręce:/ »Przebacz mężu, to pierwsza i ostatnia zdrada!…«/ On, rzewnie płacząc, przy niej na kolana pada,/ Skonała… Wstał i odszedł, i rękami oczy / Zakrywszy, stał… ja wszystko widziałem z uboczy;/ A gdy z Rymwidem jęli kłaść na łoże ciało,/ Uciekłem… Wiecie wszyscy, co się potem stało»”. [przypis edytorski]

epilog — zakończenie. [przypis edytorski]

epilog (z gr. epílogos) — końcowa część utworu literackiego, opisująca dalsze losy bohaterów lub wyjaśniająca intencje autora albo znaczenie utworu. [przypis edytorski]

epilychnia a. epilichnia (z gr.) — ozdobne małe naczynia, w których palono wonności. [przypis edytorski]

Epimeteusz (mit. gr.) — brat Prometeusza; obaj bracia noszą imiona znaczące: Prometeusz to „wprzód myślący”, czyli przewidujący, zaś Epimeteusz to „wstecz myślący”, czyli po fakcie, poniewczasie. [przypis edytorski]

Epinicae (łac.)— dzieło Pindara, cztery księgi epinikiów (pieśni zwycięskich). Epinikion (z gr. epiníkion, „dotyczący zwycięstwa”) jest odmianą ody, pieśni wykonywanej przez chóry ku czci zwycięskich bohaterów. [przypis edytorski]

epinicium (łac.) — pieśń pochwalna ku czci zwycięzcy. [przypis edytorski]

E piove!.. (wł.) — I pada… [przypis edytorski]

Epipsychidion — dzieło Shelleya z 1821 roku. [przypis edytorski]

Epipsychidion — poemat Shelleya z 1821 r. [przypis edytorski]

Epipsychidion — tytuł utworu Epipsychidion. Wiersze poświęcone szlachetnej, a nieszczęśliwej Emilii Viviani, zamkniętej obecnie w klasztorze św. Anny w Pizie autorstwa Percy'ego Shelleya (1792–1822) ang. poety i dramaturga, jednego z najważniejszych twórców angielskiego romantyzmu. [przypis edytorski]

Epir — górzysta kraina w płn.-zach. Grecji nad Morzem Jońskim, (granicząca na płn. z Albanią, na wsch. z Tesalią), w starożytności słynna dzięki świątyni i wyroczni w Dodonie; gł. miasta: Nikopolis i Buthrotum; od V w. p.n.e. w Epirze panowała dynastia wywodząca swoje początki od syna Achillesa, Pyrrusa. [przypis edytorski]

Epir — górzysta kraina w płn.-zach. Grecji nad Morzem Jońskim. [przypis edytorski]

Epir — kraina w Grecji, nad M. Jońskim. [przypis edytorski]

episjer — dosł.: właściciel sklepu kolonialnego lub korzennego; przen.: człowiek nastawiony na maksymalizowanie zysku z drobnego przedsięwzięcia. [przypis edytorski]

epispadia i hypospadia (med.) — pol.: wierzchniactwo i spodziectwo, wady wrodzone cewki moczowej, w których ujście zewnętrzne cewki znajduje się na grzbietowej lub brzusznej powierzchni prącia. [przypis edytorski]

epistemologia — dział filozofii, nauka o poznaniu, badająca relacje między poznawaniem i wiedzą a rzeczywistością. [przypis edytorski]