Przypisy

pociągać — tu: przedłużać, powiększać. [przypis redakcyjny]

pociągnąć, ciągnąć — gra słów. [przypis redakcyjny]

pociągnąć — wyraz sądowy: wziąć na tortury, gdyż kat wiszącego za nogi i ręce za pomocą korby pociągał; por. Kitowicz, Opis obyczajów II, 17. Wyd. II. Petersburg 1855. [przypis redakcyjny]

pociągnąć — wziąć na tortury; wymusić zeznania. [przypis redakcyjny]

pociecha (daw.) — radość i nadzieja; pocieszenie. [przypis redakcyjny]

pociecha (gaudium) (…) zgryzota (conscientiae morsus) — Zob. Przyp. 2 do Tw. 18. [przypis redakcyjny]

pociecho — do dziś określa się dziecko jako pociechę. [przypis redakcyjny]

Pociecho moja ty, książeczko… — wiersz ten zamieszczony był w „Chimerze” w r. 1905. Jest to jedyny utwór liryczny, który Wyspiański sam zgodził się oddać do druku. [przypis redakcyjny]

po ciemnie — po ciemku (por. ciemno). [przypis redakcyjny]

pocieno — tj. pójdź jeno. [przypis redakcyjny]

pocieszny (daw.) — przynoszący pocieszenie. [przypis redakcyjny]

pocieszny — tu: pocieszający. [przypis redakcyjny]

począł — zaczął. [przypis redakcyjny]

Początek rozdziału Pierwsze ostrzeżenie, skreślony przez cenzurę carską z wydania książkowego Lalki. Fragmentu tego nie włączono do tekstu, gdyż w scenie zastępczej Prus wprowadził szereg nowych szczegółów, które później w toku powieści odgrywają pewną rolę. [przypis redakcyjny]

poczci a. poćci (starop. forma) — przeczytaj. [przypis redakcyjny]

poczciwość czynić czemu (starop.) — cześć oddawać. [przypis redakcyjny]

poczciwość (starop.) — cześć, poszanowanie. [przypis redakcyjny]

poczciwość (starop.) — zaszczyt. [przypis redakcyjny]

poczciwość — tu: uznanie godności osobistej, honoru. [przypis redakcyjny]

poczciwość uczynić (starop.) — [okazać] cześć, łaskę. [przypis redakcyjny]

poczciwy (starop.) — szlachetny (godny czci), dobry. [przypis redakcyjny]

poczęty człowiek żył i zmarł bez zmazy — Jezus Chrystus, którego święte imię poeta w piekle tylko przez peryfrazę wspomina. [przypis redakcyjny]

poczedszy (starop.) — [forma imiesłowowa] przeczytawszy. [przypis redakcyjny]

poczet — czeladź pocztowa, szeregowi. [przypis redakcyjny]

poczet — tu: rachunek. [przypis redakcyjny]

pocznimy — pocznijmy, zacznijmy. [przypis redakcyjny]

Poczobutt-Odlanicki, Marcin (1728–1810) — astronom i matematyk, jezuita, profesor Akademii Wileńskiej, współzałożyciel obserwatorium astronomicznego w Wilnie. [przypis redakcyjny]

poczta — poczesne, podarunek. [przypis redakcyjny]

pocztarskie — pocztowe. [przypis redakcyjny]

pocztarz — poczciarz, jadący z pocztą. [przypis redakcyjny]

pocztowy — członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

pocztowy — wpisany w poczet, zwykły żołnierz. [przypis redakcyjny]

poczt — poczet; tu: oddział, zastęp. [przypis redakcyjny]

poczty — straże, warty. [przypis redakcyjny]

Poczułem jakby od skrzydeł powiewu wiatr na mym czole — Wiatr, jaki poeta poczuł na swoim czole, pochodził od skrzydła anioła, który tym skrzydłem znowu jedno P zmiótł z jego czoła. [przypis redakcyjny]

poczuwać się — tu: czuwać, mieć się na baczności. [przypis redakcyjny]

poczwarę — mowa o Adamie Ponińskim. [przypis redakcyjny]

poczyść (starop.) — poczytać. [przypis redakcyjny]

poczytać — zaliczyć. [przypis redakcyjny]

podać głowę* — dać głowę, stracić życie. [przypis redakcyjny]

podać na obrót — zwrot myśliwski: nagnać, w bok zapędzić. [przypis redakcyjny]

podagryk — chory na podagrę (dzisiejsza nazwa: dna moczanowa, artretyzm a. skaza moczanowa), przewlekłą chorobę związaną z zaburzeniem metabolizmu kwasu moczowego, objawiającą się opuchlizną i zaczerwienieniem stawów (najczęściej wielkiego palca u stopy) lub tkanek miękkich oraz szarpiącym, napadowym bólem. [przypis redakcyjny]

podarza (daw.) — podarunki. [przypis redakcyjny]

poda sztychy — cios wymierzy (w domyśle: żołnierz). [przypis redakcyjny]

podatek szlachecki, to jest, Grosz Dziesiąty, nigdy nie wyniesie więcej nad 10 albo 12 milionów — według obliczenia Deputacji Koekwacyjnej 10 555 000 złotych polskich. [przypis redakcyjny]

podatek właściwy — podatek bezpośredni; podatek niewłaściwy — podatek pośredni. [przypis redakcyjny]

podatk pogłówny — podatek od głowy, zwłaszcza od Żydów za opiekę prawną. [przypis redakcyjny]

podawać — tu: przekazywać. [przypis redakcyjny]

pod bramę wsadzić — ukarać więzieniem. [przypis redakcyjny]

podchodzi miecz (starop.) — zbliża się popod miecz. [przypis redakcyjny]

podczas powinności — w służbie. [przypis redakcyjny]

podczaszy koronny — Ostroróg, Mikołaj herbu Nałęcz (1593–1651), poseł sejmowy, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, podczaszy wielki koronny od 1638, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648–1649. [przypis redakcyjny]

podczaszy — Lubomirski. [przypis redakcyjny]

Podczaszy — Lubomirski. [przypis redakcyjny]

pod Częstochową — starcie 4 września 1665. [przypis redakcyjny]

poddałoby Polaków pod jarzmo [dziedzicznej monarchii], które dźwigają wszystkie narody, a od którego oni jedni są wolni; bo Szwecji już nie liczę — możliwe, że tu mieści się aluzja do monarchicznego zamachu stanu, dokonanego przez Gustawa III (1771–1792). W Szwecji po śmierci Karola XII sejm i senat ujęły w swe ręce całą władzę rządową, pozbawiając króla wszelkiego wpływu. W dniu 19 sierpnia 1772 r. Gustaw III otoczył sejm wojskiem i podyktował mu nową konstytucję. Oddawała ona królowi całą władzę rządową, ograniczając sejm, zbierający się tylko na wezwanie królewskie, do uchwalania wniosków przedłożonych mu przez króla. [przypis redakcyjny]

poddaństwo pruskie, niewola chłopa pomorskiego u swoich panów (…) — Georg Friedrich Knapp, Die Landarbeiter in Knechtschaft und Freiheit (Robotnicy rolni pańszczyźniani i wolni), 1891, s. 33, 80 i nast. [przypis redakcyjny]

poddanym cnej dziewicy — Pallas-Ateny, dziewiczej bogini. [przypis redakcyjny]

Podejmowali to podanie o Edypie późniejsi pisarze (…) żaden z nich nie sprostał zadaniu — por. dzieło Karola Heinemanna: Die tragischen Gestalten der Griechen in der Weltliteratur, Lipsk 1920. Tom II, str. 29 i n. [przypis redakcyjny]

Podejrzewam (…) przywdziać go aż wraz z suknią — Próby, ks. I, rozdz. XXI, O potędze wyobraźni. [przypis redakcyjny]

podesta — naczelnik w miastach włoskich w XII–XVI w., mający władzę administracyjną i wojskową. [przypis redakcyjny]

podesta — w republikach włoskich urzędnik miejskich stojący na czele policji i sądownictwa. [przypis redakcyjny]

pod Gnieznem — bitwa stoczona 7 maja 1656 r. [przypis redakcyjny]

podgolić — tu: uciąć szyję. [przypis redakcyjny]

Podhajce — miasto na płd.-zach. od Tarnopola nad rzeką Koropiec. [przypis redakcyjny]

podium — galerja cyrku lub amfiteatru, celniejsze miejsce, gdzie podczas przedstawień zasiadał Cezar, pretorowie, konsulowie. [przypis redakcyjny]

podjąwszy — podniósłszy. [przypis redakcyjny]

podjadek (daw.) — pochlebca, podjudzacz. [przypis redakcyjny]

podjezdek — koń pod pachołkiem, małej wartości. [przypis redakcyjny]

podkanclerzy litewski — Aleksander Naruszewicz. [przypis redakcyjny]

podkanclerzy — mowa o Hieronimie Radziejowskim (1612–1667), wygnanym za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis redakcyjny]

podkomorzyc sandomierski — Stanisław Oleśnicki, później starosta radziejowski. [przypis redakcyjny]

podkomorzy koronny — tu: Teodor Denhof. [przypis redakcyjny]

podkomorzy koronny — tu: Teodor Denhof, starosta wiślicki i urzędowski. [przypis redakcyjny]

podkopać — tu: doprowadzić do upadku. [przypis redakcyjny]

pod kotarą — pod zasłoną. [przypis redakcyjny]

podkreśla Kartezjusz bezpośredniość podmiotu (…) a Schopenhauer pośredniość przedmiotu (…) wyrażają obaj to samo z dwóch różnych stron — Schopenhauer, Werke IV, 16. [przypis redakcyjny]

podkróli (daw.) — namiestnik, wicekról. [przypis redakcyjny]

pod kruchtą — przed kościołem. [przypis redakcyjny]

podkurek — posiłek podawany na zakończenie nocnej zabawy (gdy już pieją koguty). [przypis redakcyjny]

podkurek — śniadanie nad ranem, kiedy kur pieje. [przypis redakcyjny]

podłabić (daw.) — pognieść. [przypis redakcyjny]

podłe polowanie — tu: niegodne orła polowanie na małe ptaszki. [przypis redakcyjny]

podłość — tu: uniżoność. [przypis redakcyjny]

podług ceny anszlagowej — według otaksowania, kosztorysu. [przypis redakcyjny]

podług lustracyji regimentu — wyd. lwow[skie] ma: podczas. [przypis redakcyjny]

podług okazji — podług okoliczności. [przypis redakcyjny]

podług proporcji — podług ilości. [przypis redakcyjny]

podług symetrii — [według] porządku. [przypis redakcyjny]

podły — lichy, marny. [przypis redakcyjny]

podły (starop.) — niskiego stanu. [przypis redakcyjny]

podla (daw.) — [przysłówek:] podle; [według, wzdłuż]. [przypis redakcyjny]

podlegają rządom łakoci i łozowej rózgi — por. u Horacego, Satyrę I, 1 w. 25–26 „ut pueris olim dant crastula blandi doctores, elementa velint ut discere prima” — „Równie jak belfry czasami z dobrocią chłopcom łakocie/ Dają by chętniej się brali do pierwszych nauki początków.” (''Satyry i listy Horacego'', przeł. dr Paweł Popiel, Kraków 1903.). [przypis redakcyjny]

podlot, klapak — w gwarze myśliwskiej: młoda kaczka nie umiejąca jeszcze latać. [przypis redakcyjny]

Pod lwa opieką leży Kallaroga (…) jak zwyciężony — W herbie królów kastylskich był lew w połowie jednej tarczy herbowej siedzący nad obronnym zamkiem, a w drugiej, u stóp jego. [przypis redakcyjny]

Pod Maiestatem bogini siedziała — mowa o Fortunie. [przypis redakcyjny]

pod namiotem (starop.) — pod pawilonem łóżka. [przypis redakcyjny]

Podnieś twą brodę — Tu broda, jak zobaczym niżej, wzięta jest za twarz, część za całość. Poeta użytym tu wyrazem zapewne chciał wysłowić, że człowiek, którego broda już porasta męskim włosem, jak ptak porosły w pierze i pióra, pierwszego postrzału marnej uciechy mógłby uniknąć. [przypis redakcyjny]

podniósł pięści obie, w każdej sterczała figa — gest wyrażający pogardę i szyderstwo. [przypis redakcyjny]

podniosłem brodę z jej rozkazu — Beatrycze stała wyżej od poety. Dlatego musiał on, ażeby na nią spojrzeć, oczy, a zatem i brodę, podnosić w górę. Moralne znaczenie tego alegorycznego gestu dość jest jasne: człowiek świadomy swojej winy upornie i nieśmiało wzrok podnosi do nieba. [przypis redakcyjny]