Przypisy

zjazd ziemski — zjazd ziemian, mieszczan i zamożnych chłopów należących do danego ziemstwa (organu samorządowego wprowadzonego w części guberni carskiej Rosji), decydujący o najważniejszych sprawach lokalnych. [przypis edytorski]

zjęci (starop.) — ujęci, złączeni. [przypis edytorski]

z jęki bolesnemi — dziś popr. forma N. lm: z bolesnymi jękami. [przypis edytorski]

zjęto sfory — spuszczono ze smyczy psy myśliwskie. [przypis edytorski]

zjęty (daw.) — zdjęty (strachem); ujęty, przejęty. [przypis edytorski]

zjęty (starop. forma) — przejęty, przepojony. [przypis edytorski]

zjęty (starop.) — przejęty. [przypis edytorski]

zjęty (starop.) — tu: przejęty. [przypis edytorski]

zjęty (starop.) — zdjęty; przejęty. [przypis edytorski]

zjechać się z kimś — spotkać się z kimś, przyjechać w tym samym czasie. [przypis edytorski]

zje diabła ktoś, jeżeli (zanim) zdoła coś zrobić (fraz.) — nigdy nie uda mu się tego dokonać. [przypis edytorski]

zjednać zwycięstwo (starop.) — zapewnić zwycięstwo. [przypis edytorski]

zjednamyć łaskę (starop.) — skrót od: zjednamy ci łaskę. [przypis edytorski]

z jednę (…) z drugą stronę (daw. forma) — dziś: z jednej (…) z drugiej strony. [przypis edytorski]

z jednej sztuki — tu: monolityczny, jednowymiarowy, niezmienny. [przypis edytorski]

Zjednoczenie Postępowe — partia liberalno-demokratyczna działająca w Królestwie Polskim; utworzona 21 listopada 1907, 27 stycznia 1917 weszła w skład Zjednoczenia Stronnictw Demokratycznych. [przypis edytorski]

Zjednoczone Królestwo — tu: Zjednoczone Królestwa Szwecji i Norwegii. Od 1814 do 1905 Szwecja i Norwegia były połączone unią personalną, miały wspólnego monarchę i wspólną politykę zagraniczną. [przypis edytorski]

Zjednoczone Królestwo — tu: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii, hist. państwo (1801–1922), utworzone poprzez połączenie Królestwa Wielkiej Brytanii oraz Królestwa Irlandii. [przypis edytorski]

Zjednoczone Królestwo — tu: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii, państwo brytyjsko-irlandzkie w latach 1801–1922. [przypis edytorski]

zjednywa — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: zjednuje. [przypis edytorski]

zjedz diabła — dawne przekleństwo. [przypis edytorski]

Zjedzże kaduka! — daw. przekleństwo: niech cię licho (dosł.: zjedz diabła). [przypis edytorski]

Z jego rozkazu krwią się natychmiast ubroczy śmiałek… — Racine, Estera (1689), akt I, scena 3 (Estera o królu Ahaswerze, w rozmowie ze swoim wujem i opiekunem Mordechajem). [przypis edytorski]

z jej ręku (daw.) — dziś: z jej ręki. [przypis edytorski]

zjełczały — zepsuty. [przypis edytorski]

z jelity (starop. forma) — dziś N.lm: z jelitami. [przypis edytorski]

z jeńcy — dziś popr. forma N. lm: z jeńcami. [przypis edytorski]

zjeść śledzia (daw. pot.) — zniknąć, przepaść bez śladu. [przypis edytorski]

zjeździwa się (daw.) — zjeżdża się (zwykle). [przypis edytorski]

zjimać (daw.) — chwycić. [przypis edytorski]

z joho bude abo szczoś duże dobre, abo welike ledaszczo (ukr.) — z niego będzie albo coś bardzo dobrego, albo wielkie ladaco. [przypis edytorski]

zjuszony (daw.) — zbryzgany krwią. [przypis edytorski]

zjuszony (gw.) — rozjuszony, rozgniewany, rozwścieczony. [przypis edytorski]

zkądby (starop. forma ort.) — skąd by. [przypis edytorski]

zkąd (daw.) — dziś ubezdźwięcznione: skąd. [przypis edytorski]

zkąd — dziś popr. forma: skąd. [przypis edytorski]

zkąd — dziś popr. forma ubezdźwięczniona: skąd. [przypis edytorski]

zkąd — dziś popr. pisownia: skąd. [przypis edytorski]

zkąd — dziś ubezdźwięcznione: skąd. [przypis edytorski]

zkąd (starop. forma ort.) — dziś popr. (po ubezdźwięcznieniu): skąd. [przypis edytorski]

zkąd (starop. forma ort.) — dziś popr.: skąd. [przypis edytorski]

zkąd (starop. forma ort.) — skąd. [przypis edytorski]

zkądże — dziś popr. forma: skądże. [przypis edytorski]

zkądże — dziś popr. pisownia: skądże. [przypis edytorski]

zkądżeś — dziś popr. forma: skądżeś. [przypis edytorski]

zkądżeś — dziś popr. forma: skądżeś; zkądżeś ty rodem — skąd pochodzisz. [przypis edytorski]

z kakao — poet wykorzystuje tu podobieństwo fonetyczne do czasownika „kakać”, używanego wobec dzieci jako określenie wypróżniania się. [przypis edytorski]

Z kamienia na wierzchu zmarłego postawę wykuli i wbili — wykuli z kamienia posąg zmarłego i wbili w ziemię na grobie. [przypis edytorski]

z kapłany — dziś popr. forma N. lm: z kapłanami. [przypis edytorski]

z katolickimi pacyfistami — zdaniem Tomasza Szaroty nie jest wykluczone, że Antoni Sobański spotkał się w Niemczech z księdzem Maksymilianem Metzgerem, zaprzyjaźnionym z księdzem Władysławem Korniłowiczem z Lasek. W 1944 r. Metzger został zamordowany przez hitlerowców. [przypis edytorski]

z Kijewskiéj Rusi — z Rusi Kijowskiej. [przypis edytorski]

z kijmi — dziś popr. forma N. lm: z kijami. [przypis edytorski]

z kilką — dziś popr.: z kilkoma. [przypis edytorski]

z kilką — dziś: z kilkoma. [przypis edytorski]

z kilką rotmistrzów (daw.) — z kilkoma rotmistrzami. [przypis edytorski]

z kilką sługami — dziś: z kilkoma sługami. [przypis edytorski]

z kilką (starop.) — z kilkoma. [przypis edytorski]

z kilką towarzystwa — dziś: z kilkoma towarzyszami. [przypis edytorski]

z klasztora — dziś popr.: z klasztoru. [przypis edytorski]

z kolebki ludzkości, ze Wschodu — zapewne odniesienie do lokalizacji ogrodu Eden, w którym wg Biblii mieszkali stworzeni przez Boga pierwsi ludzie. Z Edenu wypływała rzeka dzieląca się na cztery odnogi, m.in. Tygrys i Eufrat, które są gł. rzekami Mezopotamii, ob. Iraku. [przypis edytorski]

z kolei — tu: po kolei. [przypis edytorski]

zkończył — dziś popr. forma ubezdźwięczniona: skończył. [przypis edytorski]

z konary — dziś popr. forma N.lm: z konarami. [przypis edytorski]

z konary gęstemi — dziś popr. forma N. lm: z gęstymi konarami. [przypis edytorski]

z Konaszewiczem Warnę spalił — w latach 1613–1620 Kozacy pod wodzą Konaszewicza-Sahajdacznego złupili i spalili porty tureckie nad Morzem Czarnym: Warnę (dziś Bułgaria), Synopę (w środkowej części Turcji), Oczaków (dziś Ukraina) i podpalili i splądrowali nawet przedmieścia samego Stambułu. [przypis edytorski]

z konieczności — tu: na pewno. [przypis edytorski]

z kości rodzą się rycerze — nawiązanie do mitów i baśni, w których rycerze-mściciele wyrastają z kości, kamyków lub smoczych zębów. [przypis edytorski]

z Kozaki — dziś popr. forma N. lm: z Kozakami. [przypis edytorski]

zkrwawione (starop. forma ort.) — dziś: skrwawione. [przypis edytorski]

z krwie (daw., gw.) — z krwi. [przypis edytorski]

z krzesiwkiem w jednej ręce, a z hubką w drugiej — nim zapałki stały się powszechnie stosowane, do rozniecania ognia używane było krzesiwo (kawałek żelaza wygięty w formę łuku), krzemień (skałka), o którą uderzano krzesiwem, tak by powstały iskry, i hubka (sproszkowany i wysuszony miąższ huby, drzewnego grzyba). By wzniecić ogień należało tak trzeć krzesiwo o krzemień, by iskry spadały na hubkę, która jest łatwopalnym proszkiem, a gdy ta zaczęła się tlić, dodawać inne łatwopalne materiały. [przypis edytorski]

zkrzywdzona (starop. forma) — dziś popr.: skrzywdzona. [przypis edytorski]

z Krzyżaki — dziś popr. forma N. lm: z Krzyżakami. [przypis edytorski]

z Krzyżaki się piszą — spiskują z Krzyżakami. [przypis edytorski]

z Krzyżowemi — tj. z Krzyżakami. [przypis edytorski]

z książęty, z kapłany — dziś forma N. lm: z książętami, z kapłanami. [przypis edytorski]

z księżycem przez szpary — Juliusz Słowacki, Mazepa, akt I, scena 5 (Mazepa, który niepostrzeżenia wszedł przez okno, odpowiada Kasztelanowej, jak przyszedł do pokoju). [przypis edytorski]

Z. K., S. K., E. K. — aluzja do krytyka Stanisława Ropelewskiego, który napisał ostrą recenzję Trzech poematów Słowackiego i podpisał się Z. K. Aluzją tą w Beniowskim poczuł się Ropelewski tak dotknięty, że wyzwał Słowackiego na pojedynek, stchórzył jednak i przeprosił poetę. [przypis edytorski]

z którąć się odkrywam (starop.) — skrót od: z którą ci się odkrywam; którą ci odkrywam (wyjawiam itp.). [przypis edytorski]

z którego ręki przeźroczyste wody omyły człowieczeństwo czyste — Jan Chrzciciel. [przypis edytorski]

z którejm złożony (daw.) — skrót od: z której jestem złożony. [przypis edytorski]

z kuńmy (gw.) — z końmi. [przypis edytorski]

Z kurzem krwi bratniej — jest to fragment powieści Pan Wołodyjowski. [przypis edytorski]

złączem — dziś popr. forma fleksyjna: złączymy; niekiedy używa się również daw. formy skróconej: złączym. Zwyczajowo przy publikacji oryginalnej wersji tekstu Wybickiego pozostawia się tę formę jako przykład daw. polszczyzny, uwspółcześniając wiele innych archaizmów znajdujących się w autografie, np. nieumarła : nie umarła (pisownia łączna i rozdzielna); iak : jak, iąwszy : jąwszy (pisownia joty); moskal : Moskal (pisownia małą i wielką literą). [przypis edytorski]

złączym — w wersji pierwotnej: „złączem”. [przypis edytorski]

zładzić (daw.) — uporządkować. [przypis edytorski]

zładzić — tu: uładzić; upiększyć a. podporządkować. [przypis edytorski]

zładzić — tu: zgromadzić. [przypis edytorski]

zładzony (daw.) — przygotowane, uporządkowane. [przypis edytorski]

złagodzić — tu: uspokoić, poskromić gniew. [przypis edytorski]

złaja (daw.) — sfora. [przypis edytorski]

złamał Zeusa rozkazy — mowa o prawie gościnności, wedle którego nie wolno było krzywdzić przybyszów; Achilles zaś uznał Priama za swojego gościa. [przypis edytorski]

złamana wiara — tu: niedochowanie wierności. [przypis edytorski]

złamanem — dziś popr.: złamanym. [przypis edytorski]

złam (daw.) — odłam; to, co zostało odłamane od całości. [przypis edytorski]

złamki — forma N.lm; dziś: złamkami (tj. ułamanymi kawałkami, odłamkami). [przypis edytorski]

zła moneta — moneta fałszowana. [przypis edytorski]

z łanów żołnierzy pieszych dostarczyć — mowa o piechocie łanowej, wojsku zaciężnym narodowego autoramentu, złożonym z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha. [przypis edytorski]

z łapy — dziś popr. forma N. lm: z łapami. [przypis edytorski]

Zła rzecz, gdy wiele rozkazują: niechże król jeden będzie — Homer, Iliada II, 204. Skarga cytuje z łacińskiego przekładu Filona. [przypis edytorski]