Przypisy

Blutighändchen, komm, komm… Ein Schuss, ein Mensch… Komm, ich warte (niem.) — Krwaworączka, chodź, chodź… Jeden strzał, jeden człowiek… Chodź, czekam. [przypis edytorski]

Blutighändchen, komm, komm (niem.) — Krwaworączka, chodź, chodź. [przypis edytorski]

Blut ist ein ganz besondrer Saft (niem.) — krew jest całkiem szczególnym sosem (bądź: paliwem). [przypis edytorski]

Blut (niem.) — krew. [przypis edytorski]

Blutorangen (niem.) — pomarańcza krwista. [przypis edytorski]

blwać (starop.) — wymiotować. [przypis edytorski]

b.m. — skrót od: bieżącego miesiąca. [przypis edytorski]

Bnińscy — wielkopolska rodzina magnacka z Bnina pod Poznaniem, posługująca się odmianą herbu Łodzia: Bniński, nadany z tytułem hrabiowskim 5 czerwca 1798 roku Łukaszowi Bnińskiemu przez Fryderyka Wilhelma III, w Królestwie Polskim, potwierdzony w 1824 r. [przypis edytorski]

[Bóg będzie] wszystkim we wszystkich — por. 1 Kor 15, 28. [przypis edytorski]

Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości — modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny. [przypis edytorski]

Bóg, co Emauskie wsparł pielgrzymy (Iak Ewangelia opowiada) — patrz Łk 24, 13-35. [przypis edytorski]

bóg, co łukiem narody przestrasza — Apollo. [przypis edytorski]

bóg delficki — Apollo, bóg słońca, sztuki i wróżbiarstwa; w Delfach był ośrodek jego kultu oraz słynna wyrocznia. [przypis edytorski]

Bóg działa przez Franków — wg tytułu napisanych po łacinie dziejów pierwszej wyprawy krzyżowej: Gesta Dei per Francos, tj. „Dzieła Boga poprzez Franków [dokonane]”, autorstwa mnicha Guiberta z Nogent (1053–1124). [przypis edytorski]

Bóg go widział, gdy skrył się w ogrodzie — Klaudio nawiązuje do sceny z biblijnej Księgi Rodzaju (Rdz 3, 8–11) i daje do zrozumienia, że od początku wiedział, iż schowany w ogrodowej altanie Benedyk przysłuchuje się rozmowie (akt II, scena 3). [przypis edytorski]

Bóg jest wszędzie centrum, a nigdzie obwodem — Pascal, Myśli, II, 72, tł. T. Boy-Żeleński: „[Bóg] Jest to nieskończona kula, której środek jest wszędzie, powierzchnia nigdzie”. [przypis edytorski]

Bóg (…) króle podający; (…) król (…) od Boga podany — wyraża się tu przekonanie, że władza królewska pochodzi wprost ze wskazania boskiego i łączy się z łaską Boga; w monarchiach dziedzicznych ta feudalna idea funkcjonowała aż do rewolucji francuskiej 1789 roku, w polskiej rzeczywistości, wobec systemu elekcyjnego, nie była tak prosta do wyprowadzenia z wizji „porządku naturalnego” i wymagała wzmacniania, takiego choćby jakie ma miejsce w Psalmodii Kochowskiego. [przypis edytorski]

Bóg (…) któremu podobało się zasmucić Rachelę w Ramie — Jr 31, 15; przywołane w Mt 2, 17–18. [przypis edytorski]

bóg łuku — Apollo, bóg sztuki i wróżbiarstwa, wspierał Trojan w czasie wojny. [przypis edytorski]

Bóg lud Izraela manną żywił — Wj 16, 2–35. [przypis edytorski]

Bóg — oryginalnie zapewne odwołanie do Dzeusa (Zeusa), którego imię stanowi źródło dla łac. ogólnego rzeczownika deus: bóg; pozostawiono pisownię wielką literą. [przypis edytorski]

bóg o trzech twarzach — w hinduizmie przedstawienie odzwierciedlające trzy aspekty jednego Boga: stwarzanie, utrzymywanie i unicestwianie wszechświata. [przypis edytorski]

bóg pioruna — Zeus. [przypis edytorski]

Bóg (przez Izajasza proroka) mówił — Iz 5, 28; Jer 25, 9 i 27, 6 i 44, 10. [przypis edytorski]

Bóg robi wszystko za mnie (…) bez mego współudziału — Malebranche przyjmował, że substancje duchowe i materialne nie mogą na siebie oddziaływać, związki przyczynowo-skutkowe są pozorne, a wszelkie zdarzenia, zarówno idee w umyśle, jak i ruch ciała są powodowane przez Boga, który odpowiednio je koordynuje (okazjonalizm). [przypis edytorski]

Bóg sam, ustawując mężobójcom na gardle karanie, zarazem i przyczynę przydał mówiąc — Mojż 9, 6. [przypis edytorski]

Bóg się rodzi, moc truchleje — anachronizm: Pieśń o Narodzeniu Pańskim, napisana przez Franciszka Karpińskiego (1741–1825), nie mogła być śpiewana w 1410 r. [przypis edytorski]

bóg srebrnego łuku (mit. gr.) — Apollo, bóg słońca. [przypis edytorski]

Bóg — stylizacja staropolska: mianownik w roli wołacza. [przypis edytorski]

Bóg tak chce, łac. Deus vult — hasło przewodnie uczestników pierwszej wyprawy krzyżowej (krucjaty), rzucone w odpowiedzi na przemówienie papieża Urbana II na synodzie w Clermont (1095), wzywającego do podjęcia wielkiej chrześcijańskiej wyprawy wojennej w celu odebrania Jerozolimy i Ziemi Świętej z rąk muzułmanów. [przypis edytorski]

Bóg tak chce mieć (starop.) — taka jest wola Boga. [przypis edytorski]

Bóg taki wyrok uczynił — Mojż 4, 15. [przypis edytorski]

Bóg tak na początku świata postanowił, aby wszyscy chleb jedli w pocie czoła swego — 1 Mojż 3, 19. [przypis edytorski]

bóg wilkobójca — przydomek Apolla jako opiekuna i obrońcy trzody. [przypis edytorski]

Bógżeć zapłać (daw.) — niech ci Bóg zapłaci. [przypis edytorski]

bóg ziemią trzęsący — Posejdon, bóg morza, żeglarzy, trzęsień ziemi, brat Zeusa. [przypis edytorski]

Bójcie się boga; jak straszny wasz los; wszak okropna i czarna Noc głowy wasze obwija i twarze… — Odyseja XX 351–357. [przypis edytorski]

Bójcie się Pana Boga, a służcie mu z całego serca waszego, bo jeśli w złości trwać będziecie… — 1 Sm 12, 24–25. [przypis edytorski]

bójne — dziś popr.: bojące się, bojaźliwe. [przypis edytorski]

Bój się, synu miły, Pana Boga i króla! — Prz 24, 21. [przypis edytorski]

bójże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

bólny (gw.) — zbolały, bolesny. [przypis edytorski]

Ból to owoc, Bóg tego owocu nie rodzi… — Wiktor Hugo, Les contemplations (Kontemplacje). [przypis edytorski]

ból w krzyżu — ból w dolnej części pleców (kręgosłupa i miednicy). [przypis edytorski]

ból życia — por. niem. Weltschmertz. [przypis edytorski]

bór — duży las iglasty. [przypis edytorski]

bórg a. borg — kredyt. [przypis edytorski]

bórg (daw.) — kredyt, pożyczka. [przypis edytorski]

bóść (gw.) — nabierać. [przypis edytorski]

bóść — uderzać czymś spiczastym, ostrym. [przypis edytorski]

bóstwóm — dziś popr. forma C. lm: bóstwom. [przypis edytorski]

bóstwy — dziś popr. forma N.lm: bóstwami. [przypis edytorski]

bóty (daw.) — boty; dziś: buty. [przypis edytorski]

bóżnica a. bożnica a. synagoga — w judaizmie miejsce modlitw, odprawiania nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu; często również siedziba gminy żydowskiej. W bóżnicy znajduje się Aron ha-kodesz, rodzaj skrzyni, w której przechowywane są zwoje Tory; powyżej zawieszona jest lampka Ner tamid, symbol obecności Boga. Centralne miejsce zajmuje bima, podwyższenie z pulpitem, z którego czytana jest Tora. [przypis edytorski]

bóżnica a. bożnica a. synagoga — żydowski dom modlitw, odprawiania nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu; często również siedziba gminy żydowskiej. [przypis edytorski]

Boabdil (hiszp.), właśc. Muhammad XII Abu Abdallah (ok. 1460–ok. 1533) — ostatni władca Grenady, muzułmańskiego państwa na Płw. Iberyjskim; w 1482 objął tron po swoim obalonym ojcu; w 1492 zmuszony do kapitulacji i oddania Grenady władcom katolickim, otrzymał od nich posiadłość w Alpuharze, skąd w 1494 wyemigrował do Fezu w ob. Maroku. [przypis edytorski]

Boabdil — Muhammad XII Abu Abdallah (1459–1527 lub 1533), ostatni muzułmański władca Grenady. [przypis edytorski]

boa constrictor (łac.) — boa dusiciel. [przypis edytorski]

Boadicea a. Boudika, a. Budyka (ok.30–61) — królowa Icenów zamieszkujących wschodnią Brytanię, która przewodziła powstaniu przeciwko Cesarstwu Rzymskiemu, symbol walki o wolność i bohaterka ludowa Wielkiej Brytanii. [przypis edytorski]

boarding-house (ang.) — daw. zajazd, gospoda; dziś: bursa, internat. [przypis edytorski]

boarding house (ang.) — pensjonat. [przypis edytorski]

Bobadilla, Nicolas (1511–1590) — hiszpański ksiądz, jeden ze współzałożycieli zakonu jezuitów. [przypis edytorski]

bobak — właśc. świstak (bobak jest z nim spokrewniony), gryzoń żyjący w wysokich górach. [przypis edytorski]

bobki — tu: liście laurowe. [przypis edytorski]

bobo — dziecko, maleństwo. [przypis edytorski]

Bobola Andrzej (1591–1657) — jezuita, kaznodzieja, zajmował się nawracaniem wyznawców prawosławia na katolicyzm; sprawował liczne funkcje kościelne; autor tekstu ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza (uznanie Matki Boskiej za Królową Polski 1.04.1656 r.). [przypis edytorski]

bobr (dwa. reg.) — bóbr. [przypis edytorski]

bobre, popr.: pobre (hiszp.) — biedny; nieszczęsny. [przypis edytorski]

bobrować (gw.) — ryć, przeszukiwać. [przypis edytorski]

bobrować — przeszukiwać, poszukiwać czegoś. [przypis edytorski]

Bobrowski, Johannes (1917–1965) — niemiecki poeta, prozaik i eseista. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — historyk i polityk polski działający w Galicji, zwolennik lojalnej współpracy z Austrią. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — historyk, polityk. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — polski historyk, współtwórca krakowskiej szkoły historycznej, prawnik i konserwatywny polityk. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — polski polityk konserwatywny, prawnik i historyk; 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem tytuł c.k. tajnego radcy. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał Hieronim (1849–1935) — działający na terenie Galicji polityk konserwatywny związany ze stronnictwem Stańczyków, prawnik i historyk (współtwórca krakowskiej szkoły historycznej); w l. 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 r. dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem tytuł c.k. tajnego radcy. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał Hieronim (1849–1935) — działający na terenie Galicji polityk konserwatywny związany ze stronnictwem Stańczyków, prawnik i historyk (współtwórca krakowskiej szkoły historycznej); w l. 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 r. dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem tytuł c.k. tajnego radcy; autor prac z zakresu prawa i historii Polski, m.in. Dzieje Polski w zarysie (1879); W imię prawdy dziejowej (1879), Geneza społeczeństwa polskiego na podstawie kroniki Galla i dyplomatów XII wieku (1881), Wskrzeszenie państwa polskiego (1920–1925). [przypis edytorski]

boby — dziś popr.: bo by (z czasownikiem). [przypis edytorski]

Bo był niektóry senator, któremu się zdało, żeby w rzeczypospolitej by jednę zbożności górę zbudowano; tak on zwał one spółki lub pieniądze, które by wszyscy wedle możności swej każdy raz zrzucili, a potem by tych co rok przyczynial — pomysł abp Łaskiego, po łacinie określany jako Mons pietatis. [przypis edytorski]

bobyśmy szli — poszlibyśmy. [przypis edytorski]

boć (daw.) — bo; bo przecież. [przypis edytorski]

boć (daw.) — bo przecież. [przypis edytorski]

boć (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ć; znaczenie: bo przecież. [przypis edytorski]

boć (daw.) — spójnik bo z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; boćby: boć z cząstką -by; inaczej: boby, bo przecież by. [przypis edytorski]

boćkać (daw.) — całować. [przypis edytorski]

boć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: bo przecież. [przypis edytorski]

boć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: bo przecież. [przypis edytorski]

Boć nie posłał Bóg Syna swego na świat, aby sądził świat (…) — we współczesnym tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia: „Albowiem Bóg nie posłał swego Syna na świat po to, aby świat potępił, ale po to, by świat został przez Niego zbawiony” J 3, 17. [przypis edytorski]

boć sądzono — bo ci sądzono. [przypis edytorski]

boć sam doświadczyłeś (daw.) — bo przecież sam doświadczyłeś. [przypis edytorski]

boć — spójnik bo z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

boćwina — młode liście i łodygi buraków ćwikłowych. [przypis edytorski]

boćwinkowie — przezwisko Litwinów, pochodzące od boćwiny a. botwiny, tj. potrawy z młodych buraków, z której słynęła kuchnia litewska. [przypis edytorski]

boć wszystkie (daw.) — bo choć wszystkie. [przypis edytorski]

boć — wzmocnione „bo”. [przypis edytorski]

boć znam (daw.) — po przecież znam. [przypis edytorski]

Boca dos amorados, popr.: Boca dos Namorados (port.) — dosł.: Usta Zakochanych, punkt widokowy na Maderze na wysokości 1019 m. [przypis edytorski]

Boccaccio, Giovanni (1313–1375) — pisarz włoski, autor dzieła Dekameron; twórca nowożytnej nowelistyki. [przypis edytorski]

Boccaccio, Giovanni (1313–1375) — pisarz włoski okresu renesansu, znany zwłaszcza ze zbioru nowel obyczajowych Dekameron, którego głównym tematem jest miłość w jej rozmaitych odmianach. [przypis edytorski]

Boccaccio, Giovanni (1313–1375) — włoski pisarz, autor m.in. zbioru nowel Dekameron. [przypis edytorski]