Przypisy

prostyła (ukr.) — przebaczyła. [przypis redakcyjny]

prosty — tu: prostacki, niewykwintny. [przypis redakcyjny]

prosylogizm — prosylogizmem nazywa się w sylogizmie złożonym taki wniosek, na którym opiera się wniosek dalszy; wynik prosylogizmu staje się jedną z przesłanek wniosku po nim następującego. Pierwsze zdanie prosylogizmu nie może mieć już żadnego udowodnienia; musi więc być pewnym bezwarunkowo. Wniosek oparty na prosylogizmie zwie się episylogizmem. [przypis redakcyjny]

proszę, by mi pan pożyczył swych pistoletów — jak w wielu innych wypadkach, użył Goethe i tu niemal dosłownie motywu, jakiego mu dostarczyła samobójcza śmierć Wilhelma Jeruzalema. Goethe, który, doświadczywszy namiętnej, nieszczęśliwej miłości do Karoliny (Charlotty) Buff — narzeczonej, a następnie żony Kestnera, sam nosił się z myślą (raczej teoretyczną) o samobójstwie, był głęboko wstrząśnięty dowiedziawszy się o śmierci jednego ze swych znajomych z Garbenheim. Wrócił na miejsce wydarzeń, by zebrać starannie informacje o okolicznościach jego śmierci. Jeruzalem był młodzieńcem utalentowanym, a jego filozoficzna ogłada zyskała mu przyjaźń Lessinga. Studiował na uniwersytecie lipskim razem z Goethem, ale był samotnikiem zarówno podczas nauki, jak i później, w Wetzlarze. W jednej ze swych rozpraw filozoficznych bronił gestu samobójstwa w podobny sposób, jak czyni to Werter na kartach powieści. W utworze Goethego znalazły odbicie jego zatargi służbowe z przełożonym (por. przypis do listu z 17 lutego w II części), upokorzenia związane z pochodzeniem społecznym (jako nieszlachcic, został wyproszony z salonu hrabiego Bassenheim, ponieważ towarzystwo tam zgromadzone nie życzyło sobie przebywać razem z nim). On również kochał się nieszczęśliwie w cudzej żonie — sekretarza Herda, w którego domu zabroniono mu wreszcie bywać. Wszystkie te przykrości doprowadziły Wilhelma Jeruzalema do samobójstwa (30 X 1772 r. odebrał sobie życie strzałem z pistoletu pożyczonego od Kestnera). Można powiedzieć, że postać Wertera, dopóki siadywał pod lipą z tomem Homera w ręku i zażywał sielskich rozkoszy — stanowi odzwierciedlenie przeżyć samego Goethego w czasie pobytu w Wetzlarze i Garbenheim. Natomiast Werter „osjaniczny” posiada wiele rysów Jeruzalema. On również wysłał przed swą śmiercią otwarty bilecik do Kestnera następującej treści: »Czy mógłbym WPana prosić uprzejmie o pożyczenie pistoletów na podróż, którą zamierzam przedsięwziąć.« Wykorzystanie niemal bez zmian tego motywu jest przyczyną, że Werter, pisząc do Alberta, tytułuje go panem, jak Jeruzalem Kestnera, choć wiemy, że przedtem przemawiał do niego przez ty. [przypis redakcyjny]

proszę jednak jejmości się kłaniać — aluzja do żony nowobogackiego, która zapewne przysporzyła mężowi fortuny zdobywając dla niego względy możnych. [przypis redakcyjny]

Proszów — także: Preszów; miasto w płn. Słowaczyźnie nad rzeką Tarczą. [przypis redakcyjny]

Proszowice — w Proszowicach odbywał się sejmik województwa krakowskiego. [przypis redakcyjny]

protegere (łac.) — osłaniać. [przypis redakcyjny]

pro tempore (łac.) — na chwilę. [przypis redakcyjny]

protestacją — zastrzeżenie. [przypis redakcyjny]

protestacja — sprzeciw, zarzuty. [przypis redakcyjny]

protestor (łac.) — protestuję, oświadczam uroczyście. [przypis redakcyjny]

protestor (łac.) — protestuję, sprzeciwiam się. [przypis redakcyjny]

protestor — protestować, oświadczać uroczyście. [przypis redakcyjny]

Proteus — bóg mórz południowych, wieszczek. Pasł on Neptunowi stada cieląt (według innych wersji fok). Miał dar przemieniania się w różne postaci, zwierzęta i przedmioty. [przypis redakcyjny]

Proteus — bożek morski, schwytany przez Menelausa (Odyseja IV, 351) przemieniał się w różne postacie, ażeby się mu z rąk wywinąć.Proteus: czyt. dwusylabowo, z niezgłoskotwórczym [u]: [Proteʊ̯s]. [przypis redakcyjny]

Protezylaus — Protezylaus, bohater gr. z Tesalii, pierwszy wylądował i zginął pod Troją. [przypis redakcyjny]

prothyrum — miejsce zagrodzone przed bramą domu rzymskiego. [przypis redakcyjny]

Protogen — sławny malarz grecki (w IV w. przed Chr.). [przypis redakcyjny]

protractione litigiorum (łac.) — przez przewlekanie procesów. [przypis redakcyjny]

protulit (łac.) — napisał. [przypis redakcyjny]

protunc (łac.) — natenczas. [przypis redakcyjny]

protunc (łac.) — teraz. [przypis redakcyjny]

protunc (łac.) — wtenczas. [przypis redakcyjny]

protunc (łac.) — zaraz. [przypis redakcyjny]

protunc temerario ausu (łac.) — wówczas nieroztropną odwagą. [przypis redakcyjny]

pro ultima siti (łac.) — na ostateczną ucieczkę. [przypis redakcyjny]

provisionis (łac.) — procentowa. [przypis redakcyjny]

provocatus (łac.) — wzywany. [przypis redakcyjny]

provoluta tanto sanguine … parta decora … praemia virtuti restituam, cultores agris, altaria templis et pristinum (…) (łac.) — stracone, obfitą krwią… zdobyte zaszczyty … nagrodę cnocie oddam, oraczów rolom, ołtarze kościołom, i dawny… blask przywrócę. [przypis redakcyjny]

Prowenca lub Prowincya — kraina Provence w południowej Francji. [przypis redakcyjny]

proweniencja — pochodzenie. [przypis redakcyjny]

prowent — dochód. [przypis redakcyjny]

prowent (z łac.) — dochód, zysk. [przypis redakcyjny]

prowent (z łac.) — przychód. [przypis redakcyjny]

prowidencja — opatrzność. [przypis redakcyjny]

prowidować — opatrzyć. [przypis redakcyjny]

prowidowali — zaopatrywali. [przypis redakcyjny]

prowincją — zadanie, obowiązek. [przypis redakcyjny]

prowincjałami — przełożonymi nad klasztorami prowincji duchownej. [przypis redakcyjny]

prowincjał — zwierzchnik zakonu na terenie danej prowincji. [przypis redakcyjny]

prowincja — obowiązek. [przypis redakcyjny]

prowizją […] — w tym miejscu jeden wyraz obcięty. [przypis redakcyjny]

prowizja — odsetki. [przypis redakcyjny]

prowizja — procent, zazwyczaj lichwiarski, od pożyczonej sumy. [przypis redakcyjny]

prowizja —tu: zaopatrzenie. [przypis redakcyjny]

prowizja (z łac.) — zapas żywności. [przypis redakcyjny]

prowizje — odsetki, procenty. [przypis redakcyjny]

proximam quamquam poenam, antequam poeniteret, ultum properant (łac.) — wymierzają jaką bądź karę, nie dawszy czasu na pokutę. [przypis redakcyjny]

prozaicznym gidem — autorem przewodnika turystycznego pisanego prozą. [przypis redakcyjny]

prozapas — zapas. [przypis redakcyjny]

prozelityzm (gr.) — skłanianie do przyjęcia innej wiary. [przypis redakcyjny]

Prozerpina — córka Cerery, zbierająca kwiaty na łące porwana była przez Plutona i uprowadzona do piekła. [przypis redakcyjny]

Prozerpina (mit. rzym.) — córka Cerery, bogini urodzaju, porwana i poślubiona przez Plutona, władcę krainy umarłych; odpowiednik Kory-Persefony w mit. gr. [przypis redakcyjny]

Prozerpina — władczyni śmierci w mit. rzym. (odpowiadająca Persefonie w mit. gr.), żona Plutona (Hadesa), boga podziemia, była często w poezji antycznej i renesansowej uosobieniem śmierci. [przypis redakcyjny]

pruderia — przesadna i fałszywa skromność. [przypis redakcyjny]

prunelkowy bucik — tj. pokryty czarną, szorstką tkaniną wełnianą. [przypis redakcyjny]

Prusaków Fryderyk I sztukami na łokcie przedawał — władcy niemieccy sprzedawali swoich żołnierzy na sztuki, nie tylko Fryderyk I Pruski; wyróżnili się w tym handlu Karol Eugeniusz, książę wirtemberski, Karol I, książę brunśnicki, Fryderyk II, landgraf heski. [przypis redakcyjny]

Pruszków — miasto i stacja kolejowa, 16 km na zachód od Warszawy w kierunku Skierniewic. [przypis redakcyjny]

prycza (z niem.) — tapczan, rodzaj ławy. [przypis redakcyjny]

pry (daw.) — prawi, rzecze. [przypis redakcyjny]

prykaszczyk (ros.) — subiekt, ekspedient. [przypis redakcyjny]

prymas (starop.) — pierwszy. [przypis redakcyjny]

prymas (z łac.) — pierwszy biskup w kraju, w dawnej Polsce arcybiskup gnieźnieńsko-poznański. [przypis redakcyjny]

prym (z łac.) — pierwsze miejsce, pierwszeństwo. [przypis redakcyjny]

pryncypałów — tutaj: przewódców młodzieży. [przypis redakcyjny]

pryncypał — przywódca, herszt. [przypis redakcyjny]

pryncypalny — główny, zasadniczy. [przypis redakcyjny]

Prypeć — rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl. [przypis redakcyjny]

pry — prawi, rzecze. [przypis redakcyjny]

Pryscjani — komentatorowie wnoszą, że Dante pod tym szczególnym nazwaniem, w ogólności przygania wszystkim pedagogom młodych chłopców, którzy w tamtych czasach znajomi byli po większej części jako bezwstydni sodomici; bo nie jest wiadomo, ażeby sławny gramatyk z Cezarei, jednoimienny Pryscjan, miał się brukać tym grzechem. [przypis redakcyjny]

prysiud (ukr.) — przysiad, figura taneczna. [przypis redakcyjny]

prysiudy (z ukr.) — w tańcu kozackim przykucnięcie i podskok. [przypis redakcyjny]

pryska — tu: parska. [przypis redakcyjny]

pry (starop.) — prawi, mówi. [przypis redakcyjny]

pryszczą — pryskają. [przypis redakcyjny]

Pryszko — imię utworzone może od łac. prisca (stara, dawna). [przypis redakcyjny]

prywacja — ograniczenie, obywanie się bez czegoś. [przypis redakcyjny]

Prywacje — wyrzeczenia. [przypis redakcyjny]

prywata — interes prywatny. [przypis redakcyjny]

prywatka (starop.) — widok [tj. interes] osobisty. [przypis redakcyjny]

prywaty (starop.) — widoki osobiste. [przypis redakcyjny]

prza (daw.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

przęsło — wiązanie, warstwa. [przypis redakcyjny]

przebieg — przesmyk. [przypis redakcyjny]

przebierzać — braknąć. [przypis redakcyjny]

prze Bóg, a na jawi, / Czy mię sen bawi? (starop.) — na Boga, czy to jawa, czy też zwodzi mnie sen? [przypis redakcyjny]

prze Bóg żywy — przez Boga żywego, na Boga żywego. [przypis redakcyjny]

prze Boga — przez Boga, na Boga. [przypis redakcyjny]

przebrać się (daw.) — dostać się, dotrzeć. [przypis redakcyjny]

przebrać się (daw.) — przeprawić się, przejść. [przypis redakcyjny]

przebrać się — tu: dostać się, przejść. [przypis redakcyjny]

przebrać się — wyczerpać się. [przypis redakcyjny]

przeceniłaś na całą sumę francuskiej kontrybucji — Francja zapłaciła po przegranej wojnie 5 miliardów kontrybucji Niemcom. [przypis redakcyjny]

przechera — człowiek sprytny, przebiegły, przekorny; tu: dowcipniś. [przypis redakcyjny]

Przechodniu nasz, ach! co się z tobą stało? — cytat z wiersza Mickiewicza Do H *** (Wezwanie do Neapolu). Prus przytacza jak zwykle z pamięci; u Mickiewicza: „Pielgrzymie nasz…” [przypis redakcyjny]

przechować — tu: strawić (tj. przechować w żołądku). [przypis redakcyjny]

przechyra (daw.) — przechera, człowiek przebiegły, krętacz. [przypis redakcyjny]

przecierać piłami (starop.) — [tu:] przerzynać. [przypis redakcyjny]

przeciw długim latom — przeciw długoletniemu zapomnieniu. [przypis redakcyjny]