Przypisy

jatka (tu forma D. lm: jatek) — tu: stragan. [przypis redakcyjny]

ja tobie gród ten zachowałem — Tyrezjasz zachował Teby, gdy podczas najazdu Siedmiu na miasto poradził Kreonowi, aby tenże własnego syna (zapewne Megarcusa) poświęcił, a tą śmiercią okupił wybawienie. [przypis redakcyjny]

Jawi mi się — następuje przedstawienie wizji. [przypis redakcyjny]

jawny (jaw.) — wydatny. [przypis redakcyjny]

jawnym wzgorszeniem zaraża i truje — jako przeciwstawienie obłudnego świętoszka pokazuje tu Krasicki młodego franta, pozbawionego wszelkich norm etycznych, szermującego nadto hasłami antyreligijnymi. [przypis redakcyjny]

Jaworski — drukarz i wydawca zbiorowych dzieł Żmichowskiej (1861), do którego pisarka miała różne żale. [przypis redakcyjny]

Jaxiada — żartobliwy poemat Gaszyńskiego o Jaksie Marcinkowskim, marnym wierszoklecie warszawskim. [przypis redakcyjny]

jaźwiec — borsuk. [przypis redakcyjny]

Jaże ne hirszy (z ukr.) — przecież nie jestem gorszy. [przypis redakcyjny]

Jazdów nad Warszawą — W Jazdowie (Ujazdowie), wówczas wsi podwarszawskiej, we dworze Radziwiłłów odbyło się w r. 1578 wesele Krystyny Radziwiłłówny i Jana Zamoyskiego. Tytuł Odprawa nie znaczy odmowy, lecz załatwienie, jak dzisiaj odprawa celna lub paszportowa. [przypis redakcyjny]

Jazdów — Ujazdów, dawniej osobne miasteczko, dziś część Warszawy. [przypis redakcyjny]

Jazon — bohater tzw. „wyprawy argonautów” po złote runo do Kolchis (płd.–wsch. wybrzeże Morza Czarnego). [przypis redakcyjny]

Jazon — Jazon z Jolkos w Tessalii wyprawił się do Kolchis pod Kaukazem po złote runo, które po wielu trudnościach zdobył. [przypis redakcyjny]

Jazon — jeden z Argonautów, z pomocą córki królewskiej, Medei, zdołał zabrać złote runo w Kolchidzie i pojął ją za żonę, później jednak opuścił dla Kreusy, córki króla korynckiego, Kreona. [przypis redakcyjny]

Jazon — według Ksiąg Machabejskich (księga 2, rozdz. 4) ofiarował królowi Antiochowi wielką sumę pieniężną, ażeby zostać najwyższym kapłanem i uzyskać pozwolenie królewskie na otwarcie domów gier w jego państwie; sam przyczynił się do wzrostu pogaństwa. [przypis redakcyjny]

jaz — zagroda w łożysku rzeki dla połowu ryb. [przypis redakcyjny]

J. B. Krzywosąd de Chobrsanowice Chobrzański eques polonus fecit Lutetiae Parinorum. Anno Domini 1868 (łac.) — wykonał J. B. Krzywosąd z Chobrzanowic Chobrzański, szlachcic polski, Paryż, roku pańskiego 1868. [przypis redakcyjny]

Jędrzej — Andrzej Towiański. [przypis redakcyjny]

jędrznieć (daw.) — twardnieć. [przypis redakcyjny]

jędza niezgody — Eris, w mit. gr. bogini kłótni i chaosu. To ona rzuciła między trzy boginie, Herę, Atenę i Afrodytę, złote jabłko przeznaczone dla najpiękniejszej, co doprowadziło ostatecznie do wojny trojańskiej, kiedy Parys rozstrzygnął, że jabłko należy się bogini miłości. Tu: atrybuty takie jak pochodnie trzymane w rękach i węże świadczą o skrzyżowaniu postaci Eris z wizerunkiem Erynii (rzym. Furii), bogiń zemsty, gniewu i kary. [przypis redakcyjny]

języczna (gwar.) — gadatliwa, kłótliwa. [przypis redakcyjny]

językiem, którym w całej Berberii, a nawet w Konstantynopolu mówią Turcy i chrześcijanie, a który nie jest ani tureckim, ani hiszpańskim — Jest to język pospolicie w Turcji nazywany językiem Franków — langue franque. [przypis redakcyjny]

języki kocie — małe białe chmurki, lekkie i nastrzępione po brzegach. [przypis redakcyjny]

język — jeniec, od którego można wymusić informacje. [przypis redakcyjny]

język — jeniec wypytywany i brany na tortury dla zdobycia informacji o wrogu. [przypis redakcyjny]

język — jeniec, zmuszony do zeznań. [przypis redakcyjny]

Język mój wygasł (…) tak chciały wyroki — Życie postępuje ciągle naprzód, w nowych kształtach i przeobrażeniach. Dlatego mowa ludzka tym powszechnym prawom przeobrażenia również podlega. [przypis redakcyjny]

język trzymaj od najęcia — bądź płatnym chwalcą. [przypis redakcyjny]

język — tu: jeniec, od którego można wymusić informacje. [przypis redakcyjny]

język — wieści (od jeńca). [przypis redakcyjny]

jechać człapią — jechać powoli. [przypis redakcyjny]

jechać nie bardzo się — w rkp. wyrazy te (u dołu) obcięte. [przypis redakcyjny]

jechać rysią — jechać chyżo, szybko. [przypis redakcyjny]

Jeden cień byłby podobny do lutni — Lutnia ma okrągły wystający brzuch, a cienką szyję; w tym więc podobieństwo do chorego na wodną puchlinę. [przypis redakcyjny]

jeden grędą, drugi inochodą — gręda: bieg konia średni; inochód, jednochód: prędszy od [grędy chód] konia, [tj. kłus]. Pierwszy niedobrym poczytywać musiano, jak widać poniżej w tekście. [przypis redakcyjny]

jeden (jak mówili starożytni) kozła doi, a drugi rzeszoto podstawia — przysłowie o dojeniu kozła i podstawianiu rzeszota (czy sita) znajduje się pierwszy raz u historyka II wieku przed Chr. Polibiusza (Polybios, ks. 33, rozdz. 21, § 1–2) w formie: πότερον ὁ τὸν τράγον ἀμέλγων ἀφρονέστερος ἢ ὁ τὸ κόσκινον ὑπέχων (=kto nierozumniejszy: czy dojący kozła, czy podstawiający sito). Znajduje się też ono w piśmie Lukiana (Lukianos z II wieku naszej ery) pt. Demonax, § 28, jak niemniej w zbiorze przysłów greckich Pseudo-Diogeniana. (Objaśnienia udzielone tłumaczowi przez prof. Stanisława Witkowskiego). [przypis redakcyjny]

jeden jest Pan smutku i nagrody — to z kolei aluzja do miejsc Biblii (księgi Estery, Barucha, Hioba w Starym Testamencie). [przypis redakcyjny]

jeden jest taki, że bezwarunkowo nie mogę go pokazać — Stendhal ma zapewne na myśli papieża Aleksandra VI Borgię. [przypis redakcyjny]

jeden — Kleombrot z Ambracji. [przypis redakcyjny]

Jeden mur tylko (…) Przedziela ciebie tu od Beatrycy — Jak ta pieśń cała w głębokie pomysły religijno-moralne i wysokie piękności poetyczne jest bogatą, choć pobieżnie nadmienim. Grzeszny i zmysłowy człowiek, który z wielu błędów i skaz moralnych już siebie czyścił, powinien tu jeszcze wytrzymać ostatnią próbę i otrząsnąć się z ostatnich więzów, jakie jeszcze jego duchową wolność krępują. Ale cóż na to powie, co mu poradzi rozum? On sam się chwieje, ponieważ dla niego ta próba zdaje się być za ciężką. Na koniec pobudza go bliski widok pięknego celu do odważenia się na tę ostatnią próbę. A że tu tym celem jest widzenie straconej po latach tylu kochanki młodości poety, wzniosła poezja po ludzku ten cel piękny do nas przybliża, każe zapominać o ciężkiej próbie ognia, przez jaką przejść do niego koniecznie potrzeba, i łagodzi tej próby surowość. [przypis redakcyjny]

jeden Napoleon w Egipcie… — obrazy przedstawiały niektóre ważniejsze momenty z życia Napoleona: wyprawę do Egiptu (1798), zwycięstwo nad Austrią pod Wagram (1809), zwycięstwo nad Austrią i Rosją pod Austerlitz (1805), wyprawę na Moskwę (1812), koronację Napoleona na cesarza (1804). [przypis redakcyjny]

jeden obywatel — gdzie monarcha czy naczelnik rządu sędziów mianuje. [przypis redakcyjny]

jeden Sas, a drugi w las — parafraza zdania przysłowiowego (z XVIII w.) „Jeden do Sasa, drugi do Lasa” (Leszczyńskiego): każdy w inną stronę potem pociągnie. [przypis redakcyjny]

jeden tylko Reytan nie dopuścił gwałcicielowi prawa wstępu w miejsce prawa — Reytan poparty przez kilkunastu posłów usiłował uchwycić godność marszałka, by obezwładnić Ponińskiego [Tadeusz Reytan (1742–1780), poseł z województwa nowogródzkiego; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

jeden z ich [Francuzów] najnowszych poetów — Chataubrun. [przypis redakcyjny]

Jeden z interpretatorów Nie-Boskiej komedii, E. Dembowski, pisał: „Na życiu domowym, rodzinnym ma zakończyć świat społeczeński stary, niezdolen on już wystąpić w dziedzinie polityki i socjalnym układzie”. I dalej: „Zacisze domowe jest jeszcze stanowiskiem, na którym oparłszy się może przystać świat stary do świata postępu (…)” (O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim, 1843 [w:] Pisma, t. III, s. 438). [przypis redakcyjny]

jeden z najbogatszych obywateli, będąc posłem napisał — Szczęsny Potocki, poseł bracławski, dowódca sił polskich na Ukrainie, przesyłając ros. generałowi Müllerowi rozkazy Komisji Wojskowej o nieprzepuszczaniu w przyszłości oddziałów ros. przez ziemie Rzeczypospolitej, jako neutralnej w wojnie ros.-tur. w lutym 1789. [przypis redakcyjny]

jeden z wiela (starop.) — jeden z wielu. [przypis redakcyjny]

Jedną z największych niekorzyści wielkich państw, która sprawia, że w państwach tych bardzo trudno wolność zachować, jest to, że w nich władza ustawodawcza nie może przejawiać się sama przez się, ale może działać tylko przez pełnomocnictwo — por. Umowa społeczna III, 15: „Zważywszy dobrze wszystko, nie widzę, żeby władza zwierzchnia mogła zachować w naszych stosunkach wykonywanie swych uprawnień, o ile państwo nie jest bardzo małe”. Chodzi tu o możność zastosowania bezpośredniego wykonywania ustawodawstwa przez naród. [przypis redakcyjny]

jedna bogini — może: jak Terpsychora (muza poezji lekkiej i tańca). [przypis redakcyjny]

jedna Izba — wynika to z uznania niepodzielności władzy zwierzchniej i jej wypływu woli powszechnej, dobitnie sformułowanego przez Rousseau, Umowa Społeczna, II 2; ta sama zasada we fr. Zgromadzeniu Narodowym. [przypis redakcyjny]

jednaka myśl — niezmienna postawa, nastrój. [przypis redakcyjny]

Jednak to obraz twój i wszystkich twoich, i wieku twego, i teorii twojej — Cała scena między Filozofem a Mężem wydaje się służyć charakterystyce poglądów Krasińskiego na pewne teorie filozoficzne ówcześnie rozpowszechnione. Autor Nie-Boskiej komedii uważał mianowicie filozofię głoszącą postęp społeczny za wywodzącą się od materialistów francuskich osiemnastowiecznych, których dziełem była rewolucja francuska. W r. 1836 pisał do Gaszyńskiego charakteryzując poglądy H. Heinego: „Henryk Heine jest to wyraz zgrzybiałej filozofii, wpadającej nazad w dzieciństwo, wracającej do materializmu i lekkomyślności (…) Heine i cała jego szkoła, chcąc koniecznie coś nowego utworzyć, nie pomiarkowali, że do bardzo starych zasad się cofają, że przedrewolucyjny materializm Helwecjusza i panów dworskich, przebrawszy go tylko w mieszczańskie szaty, nazad stawiają na nogach”(Listy Zygmunta Krasińskiego do Konstantego Gaszyńskiego, Lwów 1882, s. 96). Dlatego też poglądy Filozofa jako wyznawcy wyzwolenia kobiet (analogicznie do saintsimonistów) i Murzynów (abolicjonizm, tj. zniesienie niewolnictwa, stanowił kwestię dyskutowaną w Anglii w r. 1833), rzecznika odrodzenia ludzkości „przez krew” i zwolennika teorii rozwoju świata przez kataklizmy — jako wywodzące się z teorii materialistycznych, uważa Mąż za przestarzałe, „spróchniałe”. Wydaje się, że interpretacja Niemojewskiej-Gruszczyńskiej, na którą powołuje się Kleiner, a która pogardliwe słowa Męża odnosi do całej ludzkości, nie do filozofów, jest niesłuszna. [przypis redakcyjny]

Jednak to rzadko ludzi jak pan Wojewoda — „rzadko ludzi” zam. „mało ludzi” albo raczej skrót zam.: „rzadko się spotyka ludzi”. Zachodzi wątpliwość, komu te dwa wiersze przypisać. W autografie rozmieszczenie cudzysłowów i prócz tego jeszcze odstępy na szerokość jednego wiersza między tym, co mówi Miecznik a tym, co mówi jego córka — wskazują, że poeta wkłada te słowa w usta Marii. Atoli w I wyd. cudzysłowy przydzielają je Miecznikowi. Czy zatem poeta rozmyślił się przy korekcie, czy też tylko nie zauważył omyłki składacza? Wszak nie zauważył też braku cudzysłowu zamykającego o cztery wiersze niżej. Skłaniamy się do tej drugiej alternatywy i przywracamy omawiany dwuwiersz Marii. W ustach Miecznika jako ironia nie licowałby z jego usposobieniem, bez ironii byłby już nadto naiwny i zresztą wówczas słowa: lecz mnie ciebie szkoda byłyby już stanowczo niezrozumiałe. Jeżeli te słowa wypowiada Maria, w takim razie odnoszą się one oczywiście do Wacława, z myślą o niebezpieczeństwie, na jakie go ojciec naraża. [przypis redakcyjny]

jednak — tu: w końcu. [przypis redakcyjny]

Jedna (…) wierna łożu małżeńskiemu — tylko jedna z Danaid, Hypermnestra, oszczędziła męża, Lynkeusa. [przypis redakcyjny]

jedna (…) złoty włos poniesie w węgierskiej koronie, / Druga, skoro śmiertelnej zewłoki pozbędzie / W liczbie między włoskiemi boginiami będzie…. — jedna Beatrice d'Este była żoną króla węgierskiego Andrzeja (1234 r.), druga tego imienia założyła klasztor Gemola pod Padwą i została po śmierci (1226) zaliczona w poczet świętych. [przypis redakcyjny]

Jedna z największych osobistości naszych czasów (….) w czasie Terroru — mowa o księdzu de Montesquiou-Fezensac, deputowanym do Stanów Generalnych w 1789 r., później przewodniczącym Konstytuanty, który sprzeciwił się konstytucji cywilnej kleru. [przypis redakcyjny]

Jedna z waszych familia — dom francuski; w dalszym ciągu przedstawienie powodów i przebiegu Rewolucji Francuskiej do końca 1789 r. [przypis redakcyjny]

jedne — dziś popr. forma B. lp r.n.: jedno. [przypis redakcyjny]

jedne — dziś popr. forma M. lp r.n.: jedno. [przypis redakcyjny]

Jednego błyśnie w twoich oczach szata (…) — To jest, zbawione dusze ludzi, które połączą się jeszcze ze swoim ciałem aż na Sądzie Ostatecznym i wtedy w cielesnych kształtach objawią się poecie. [przypis redakcyjny]

jednego księdza rodaka — o. Maksymilian Ryłło, jezuita, przebywający dłuższy czas w Syrii. [przypis redakcyjny]

jednego z liberii — jednego ze służby. [przypis redakcyjny]

Jedni (…) u Greków — Winkelmann, Historia sztuki, część II, s. 394. [przypis redakcyjny]

jedno Boga — pozostaje nam już tylko chwalić Boga. [przypis redakcyjny]

jednochodnik (daw.) — koń jednochodą, tj. szybką stępą chodzący; w ogóle: koń. [przypis redakcyjny]

jednochodza — krok koński. [przypis redakcyjny]

jedno co (starop.) — tylko co. [przypis redakcyjny]

jedno miejsce u Lykofrona, w którym owe węże noszą przezwisko „pożeraczy dzieci” — a raczej jeden tylko wąż; gdyż, zdaje się, że Lykofron jednego tylko przyjmował: Και παιδοβρωτος πορχεως νησους διπλας. [przypis redakcyjny]

jedno ród* — tylko narodziny. [przypis redakcyjny]

jednorogi źwierz (daw.) — jednorożec, zwierz bajeczny: koń z rogiem na czole. [przypis redakcyjny]

jednoroszcze (starop. forma ort.) — jednorożce; jednorożec: zwierz bajeczny, podobny do konia, z rogiem na czole. [przypis redakcyjny]

jednorożec — zwierz bajeczny: koń z rogiem na czole [przypis redakcyjny]

jednorożec — zwierz bajeczny: koń z rogiem na czole. [przypis redakcyjny]

jedno — tu: jedynie. [przypis redakcyjny]

jedno — tylko. [przypis redakcyjny]

jedno ty (starop.) — jak te. [przypis redakcyjny]

jedno życie spomiędzy dziewięciu — wierzono wtedy, że kot przeżywa dziewięć kolejnych istnień. [przypis redakcyjny]

jedny (daw. M. lm r. ż.) — jedne. [przypis redakcyjny]

jednym mąka, drugim miękina — przysłowie: dla jednych mąka, dla drugich plewy. [przypis redakcyjny]

Jednym skinieniem (…) po tej drabinie popchnęła mnie w górę — Dość było jednego skinienia Beatrycze, żeby duch poety wzniósł się tak wysoko. Do tyla siła nauki mądrości bożej, czyli teologii, ziemską ułomną naturę w nim zwyciężyła. Tak wysoki polot ducha pod wpływem zmysłów na ziemi jest niepodobieństwem, bowiem Pismo mówi: „Duch ochotny, lecz mdłe ciało”. [przypis redakcyjny]

Jednym słowem, chciałbym, gdyby to było możliwe, by wcale nie było skarbu publicznego i by fiskus wcale nawet nie znał wypłat pieniężnych. Czuję, że ściśle biorąc nie jest to możliwe, ale duch rządu powinien zawsze dążyć do tego, by to się stało możliwym, a duchowi temu nic bardziej nie sprzeciwia się, jak właśnie sprzedaż, o której była mowa… — por. w Ekonomii politycznej: „Pierwszą rzeczą, której powinien dokazać twórca ustroju Republiki po ustanowieniu praw, jest wyszukanie funduszu wystarczającego na utrzymanie urzędników i innych funkcjonariuszów i na wszystkie publiczne wydatki. Fundusz ten nazywa się aerarium albo fiscus, jeżeli polega na pieniądzach; domeną państwową, jeżeli polega na ziemi; a ten ostatni trzeba stawiać o wiele wyżej niż tamten, ze względów, które łatwo dostrzec. Kto dostatecznie przedmiot ten przemyśli, nie będzie mógł mieć w tym względzie innego zdania jak Bodin, który domenę państwową uważa za najuczciwszy i najpewniejszy środek zaspakajania potrzeb państwa; a trzeba zaznaczyć, że pierwszą troską Romulusa przy podziale ziemi było przeznaczyć na ten cel jej trzecią część. Przyznaję, iż jest możliwe, że dochód ze źle administrowanej domeny może sprowadzić się do zera, ale zła administracja nie należy do istoty domeny”. [przypis redakcyjny]

jednym — tu: jedynym. [przypis redakcyjny]

jedny są płanety dobrotliwe, a drugie sroższe — Mniemanie astrologów, przesąd wieku, że planety, gwiazdy, komety mają wpływ na losy człowieka. [przypis redakcyjny]

jedny (starop. forma) — jednych. [przypis redakcyjny]

jedwabna przez się — z samego jedwabiu. [przypis redakcyjny]

Jedwabne bramy — wystawną odzież bramowano jedwabiem lub futrem. [przypis redakcyjny]

jedwabnica (starop.) — suknia jedwabna. [przypis redakcyjny]

jedwabnica — [tu:] szata niewieścia jedwabna. [przypis redakcyjny]

Jedykuła (tur.) — „Siedem wież”, więzienie. [przypis redakcyjny]

Jedykuła — więzienie siedmiu wież. [przypis redakcyjny]

Jedykuła — więzienie Siedmiu Wież. [przypis redakcyjny]

Jedyna prawda całej krytyki Ulrycha w tych mieści się wyrazach (…) — odnosi się list ten do recenzji Irydiona, napisanej przez p. L. Ulrycha. [przypis redakcyjny]

Jedyny syn Prometeusza — Słowacki w odpowiedzi Ropelewskiemu na jego ostrą krytykę napisał: „Polska teraźniejsza podobna jest do Prometeusza, któremu orzeł wyjada nie serce, lecz mózg i rozum”. Teraz ten sąd powtórzył, nie dbając, że popełnia dwie nieścisłości; Prometeuszowi sęp wyjadał nie serce, ale wątrobę, oraz Polska przedstawiana stale przez niego jako postać niewieścia, tu jest identyfikowana z Prometeuszem — mężczyzną. [przypis redakcyjny]

Jedyny to w I. części list do Loty dodany zresztą dopiero w drugiej redakcji powieści. [przypis redakcyjny]

Jefte pierwszą robiący ofiarę — Jefte ślubował, że jeżeli dzieci Ammona, przeciwko którym na wojnę wychodził, od jego miecza polegną, ofiaruje Bogu pierwszą osobę, która wyjdzie mu na spotkanie z jego domu, gdy będzie wracał triumfując i w pokoju. Bóg dał mu zwycięstwo i Jefte stosownie do złożonego ślubu poświęcił swoją córkę, która pierwsza z domu wyszła na spotkanie powracającego z tej wojny ojca (Księga Sędziów rozdz. 11, w. 30). [przypis redakcyjny]

Jefte — wedle księgi Sędziów dokonał ofiary z córki. [przypis redakcyjny]

jegermajster (niem.) — łowca, myśliwy. [przypis redakcyjny]

Jego Cesarska i Królewska Mość — mowa o Franciszku II [Habsburgu] (1768–1835), ostatnim cesarzu rzymsko-niemieckim [od 1804 r. cesarzu Austrii (jako Franciszek I)]. [przypis redakcyjny]