Przypisy

sam zamordował go. Chłopaka mego — syn Tetydy, Achilles, zginął podczas wojny trojańskiej ugodzony strzałą z łuku wystrzeloną przez Parysa. Według niektórych wersji strzałą kierował Apollo, według innych strzelał sam Apollo, przybrawszy postać Parysa. [przypis edytorski]

sam znajdę sposób do życia — Adam Mickiewicz, List do Franciszka Mickiewicza, Paryż, 14 lutego 1833. [przypis edytorski]

sam zwolniony od opłaty pocztowej, zaproponował, aby arkusze nadsyłano pod jego adresem — opłatę pocztową ponosił odbiorca listu, a nie nadawca. [przypis edytorski]

sanacja (z łac. sanatio, uzdrowienie) — powstała od hasła „sanacji moralnej” nazwa obozu politycznego zwolenników Józefa Piłsudskiego, rządzących Polską w latach 1926–1939. [przypis edytorski]

sanacja (z łac. sanatio) — uzdrowienie. [przypis edytorski]

sanacja (z łac.) — uzdrowienie. [przypis edytorski]

sanbenito (hiszp.) — rodzaj stroju pokutnego. [przypis edytorski]

San-Bento, właśc. Säo Bento — miasto w stanie Maranhão w Brazylii. [przypis edytorski]

san-bernard — bernardyn. [przypis edytorski]

San Carlo — historyczny kościół San Carlo alle Quattro Fontane (św. Karola przy Czterech Fontannach) w Rzymie. [przypis edytorski]

Sanchoniathon a. Sanchuniaton (gr. z fenickiego: Σαγχουνιάθων) — imię mające oznaczać: „dar (boga) Sanchuna” a. „przyjaciel prawdy” (Filaletos) określające fenickiego autora z Béryte (dziś: Bejrut), który miał żyć przed wojną trojańską, 20 wieków przed naszą erą, uważany za najstarszego z historyków, a przy tym mędrca wtajemniczonego w doktryny Tota i pierwszego myśliciela materialistycznego w historii; jego dzieło znane jest jedynie z nielicznych fragmentów (stanowiących gł. źródło pisane dot. religii fenickiej) przetłumaczonych z fenickiego na hebrajski przez Filona z Byblos (65–140 p.n.e.) za panowania cesarza Hadriana i cytowanych przez biskupa Euzebiusza z Cezarei w jego Praeparatio Evangelica. [przypis edytorski]

Sancho Pansa — giermek don Kichota, bohatera powieści Cervantesa. [przypis edytorski]

Sancho Pansa — postać z Don Kichota Cervantesa, otyły, prostoduszny i przyziemny giermek głównego bohatera. [przypis edytorski]

Sancho Pansa — postać z powieści Cervantesa Don Kichot, rubaszny giermek tytułowego bohatera; obiecano mu stanowisko gubernatora wyimaginowanej wyspy. [przypis edytorski]

Sanchuniathon — rzekomy fenicki autor trzech zaginionych dzieł, pierwotnie napisanych w języku fenickim, które przetrwały jedynie w częściowej parafrazie i streszczeniu za pośrednictwem greckiego tłumaczenia, wykonanego Filona z Byblos, szeroko cytowanego przez chrześcijańskiego biskupa Euzebiusza w dziele Praeparatio Evangelica (I, 9–10). Te nieliczne fragmenty stanowią najbardziej rozbudowane źródło literackie dotyczące religii fenickiej w języku greckim lub łacińskim; źródła fenickie zaginęły. [przypis edytorski]

Sanchuniaton — Fenicjanin, autor trzech zaginionych dzieł w języku fenickim, zachowanych tylko we fragmentach i w greckich streszczeniach (w Praeparatio Evangelica Euzebiusza), stanowiących jedyne źródło dotyczące religii fenickiej. [przypis edytorski]

Sancius, Alfons (zm. 1579) — hiszpański jezuita, misjonarz w Meksyku, autor Conciones per totum annum. [przypis edytorski]

Sanctissima Madre! (wł.) — Matko Najświętsza! [przypis edytorski]

sanctissimum (łac.) — tu: miejsce najświętsze. [przypis edytorski]

sanctus (łac.) — święty. [przypis edytorski]

Sanctus, sanctus, sanctus (łac.) — święty, święty, święty. [przypis edytorski]

Sanczan Torpeist, właśc. Senchán Torpéist (ok. 560–647) — gaelicko-irlandzki bard; fragment jego dzieła zachował się w Great Book of Lecan. [przypis edytorski]

sanczaść, częściej: sanczast' (ros. санчасть, skrótowiec od санитарная часть) — część sanitarna; jednostka sanitarna. [przypis edytorski]

sandał czerwony i żółty — sandałowiec czerwony (łac. Pterocarpus santalinus) i sandałowiec biały (łac. Santalum album) to drzewa rosnące w Indiach, cenione ze względu na wonne drewno i używane do wyrobu kadzideł i olejków eterycznych. [przypis edytorski]

sandał (daw.) — sandałowiec, drzewo uprawiane w krajach tropikalnych, dostarczające cenionego drewna o pięknym zapachu. [przypis edytorski]

sandałowy — wykonany z cennego drewna sandałowca, uprawianego w płd.-wsch. Azji, używanego do wyrobu ozdobnych sprzętów i galanterii. [przypis edytorski]

sandał — tu: drewno sandałowe. [przypis edytorski]

sandarak — żywica otrzymywana z drzewa iglastego rosnącego w Afryce; używana do produkcji lakierów. [przypis edytorski]

Sandauer, Artur (1913–1989) — krytyk literacki, tłumacz i eseista, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego; występował przeciw socrealizmowi przed rokiem 1956. [przypis edytorski]

Sandersiak — dziecko państwa Sanders; forma nazwiska uzupełniona polskim formantem słowotwórczym -'ak, oznaczającym najczęściej istotę młodą. W czasie, kiedy powstawały powieści Janusza Korczaka, tworzenie takich form było w polszczyźnie znacznie częstsze niż na początku XXI w. [przypis edytorski]

Sand, George (1804–1876) — francuska powieściopisarka; publikowała pod męskim pseudonimem; początkowo pisała w duchu romantycznej egzaltacji, później poruszała tematy społeczne, postulując obronę niższych warstw m.in. w Grzechu pana Antoniego z 1847 roku; przez pewien czas pozostawała w związku z Chopinem. [przypis edytorski]

Sand, George (1804–1876) — francuska powieściopisarka; publikowała pod męskim pseudonimem; początkowo pisała w duchu romantycznej egzaltacji, później poruszała tematy społeczne, postulując obronę niższych warstw m.in. w Grzechu pana Antoniego z 1847 roku; przyjaźniła się z Chopinem. [przypis edytorski]

Sand, George (1804–1876) — pseud. literacki Aurory Dupin baronowej Dudevant, pisarki francuskiej, przyjaciółki Musseta i Chopina. [przypis edytorski]

Sand, George (1804–1876) — właśc. Aurora Dudevant, powieściopisarka fr.; jej powieści były w latach 1840–1860 powszechnie czytane. Najgłośniejsze z nich to Spiridion (1839) i Lelia (1833). [przypis edytorski]

Sand, George (pseud.), właśc. Aurore Dudevant (1804–1875) — francuska pisarka; publikowała pod męskim pseudonimem, ubierała się po męsku, paliła cygara i fajkę; odgrywała dużą rolę w życiu artystycznym i literackim epoki romantyzmu. [przypis edytorski]

Sand, George (pseud.), właśc. Aurore Dudevant (1804–1876) — francuska pisarka epoki romantyzmu; publikowała pod męskim pseudonimem powieści feministyczne i społ.-obycz.; przyjaciółka wybitnych twórców kultury. [przypis edytorski]

Sand, George, właśc. Aurore Dudevant (1804–1875) — francuska pisarka, odgrywała dużą rolę w życiu artystycznym i literackim epoki romantyzmu. [przypis edytorski]

Sand, George, właśc. Aurore Dudevant (1804–1876) — fr. pisarka epoki romantyzmu, autorka powieści feministycznych i społ.-obycz., przyjaciółka wybitnych twórców kultury. [przypis edytorski]

sandious — wykrzyknienie gaskońskie, od: sang de Dious: krew Boża. [przypis edytorski]

sandomierskiem — daw. forma N. i Msc. przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: sandomierskim. [przypis edytorski]

Sandomierz — miasto powiatowe w woj. świętokrzyskim, nad Wisłą. [przypis edytorski]

Sandwich — miasto w płd.-wsch. Anglii, w hrabstwie Kent, nad rzeką Stour, ok. 20 km na wsch. od miasta Canterbury; jeden z pięciu głównych portów konfederacji miast portowych powstałej w późnym okresie anglosaskim. [przypis edytorski]

San Fernando de Apure — miasto w Wenezueli, nad rzeką Apure; dziś stolica stanu Apure, w 1996 r. liczyło 110 tys. mieszkańców. Założone w 1788 r., zaledwie 11 lat przed wizytą Humboldta. [przypis edytorski]

San Francisco de Campeche — ob. Campeche, miasto w Meksyku, nad Zat. Meksykańską; zał. w 1540, stanowiło główny port półwyspu Jukatan, w 1685 zostało napadnięte i zdobyte przez piratów pod wodzą Laurensa de Graafa, podobnie jak 20 innych nadbrzeżnych miast w regionie. [przypis edytorski]

Sangar — Sangarios, rzeka w Azji Mniejszej. [przypis edytorski]

Sanger, Margaret Higgins (1879–1966) — amerykańska pielęgniarka, feministka, aktywistka na rzecz świadomego macierzyństwa, założycielka American Birth Control League, od 1914 r. wydawczyni miesięcznika feministycznego „The Woman Rebel” („Kobieta zbuntowana”), które przyjęło za swą dewizę rewolucyjne hasło fr. socjalisty Louisa Auguste'a Blanqui'ego „Ani boga, ani pana”; pismo propagowało ideę, że kobiety mają prawo do decydowania o swoich ciałach oraz zachęcało do stosowania antykoncepcji. [przypis edytorski]

San Giorgio — tu: kardynał Raffaele Sansoni Riario (1461–1521), syn siostrzenicy papieża Sykstusa IV, od 1477 kardynał tytularny San Giorgio in Velabro (rzymskiego kościoła św. Jerzego na Velabrum). [przypis edytorski]

San Giovanni — historyczny szpital rzymski. [przypis edytorski]

San Giovanni — prawdopodobnie Bazylika św. Jana na Lateranie, katedra biskupa Rzymu. [przypis edytorski]

San Giovanni, właśc. Villa San Giovanni — miejscowość w płd. Włoszech, nad Cieśniną Mesyńską, w prowincji Reggio Calabria. [przypis edytorski]

sangre de Dios (hiszp.) — na krew Boga! [przypis edytorski]

Sanguszkowie — polsko-litewski magnacki ród książęcy, który przejął dobra tarnowskie w 1742 r. [przypis edytorski]

sangwina — brunatny odcień czerwieni przypominający kolor krwi (łac. sanguis). [przypis edytorski]

Sangwinaria (z fr. les Sanguinaires) — cztery niewielkie wyspy leżące w zatoce Ajaccio. [przypis edytorski]

sangwin — brunatny odcień czerwieni przypominający kolor krwi (łac. sanguis). [przypis edytorski]

sangwiniczny charakter — żywo reagujący, porywczy i zmienny. [przypis edytorski]

sangwinik — człowiek o żywym temperamencie, wrażliwy, szybko i silnie reagujący. [przypis edytorski]

sanha-su, właśc. sanhaço — tangarka zielonoskrzydła, rodzaj ptaka z rodziny tanagrowatych. [przypis edytorski]

sanhedryn — kolegium rabinackie; tu przen.: rada osób religijnych. [przypis edytorski]

Sanhedryn — najwyższa rada religijno-sądownicza w starożytnej Judei. [przypis edytorski]

sanhedryn — rada starszych. [przypis edytorski]

sanhedryn — rada starszych stanowiąca najwyższy trybunał religijno-polityczny starożytnego Izraela. [przypis edytorski]

sanhedryn — rada starszych stanowiąca najwyższy trybunał religijno-polityczny starożytnego Izraela; tu przen. [przypis edytorski]

sanhedryn — wyższy sąd oraz najwyższa rada religijna w Izraelu w okresie Drugiego Kościoła. [przypis edytorski]

Sanhedryn (z gr.: trybunał sądowy) — zw. też Wysoką Radą a. Wielkim Sanhedrynem; najwyższa instytucja sądownicza i religijna starożytnego Izraela, trzy tytuły w kolejności ich znaczenia zarezerwowane dla najważniejszych członków sanhedrynu to nasi (książę), chacham (mędrzec) i aw beit-din (przewodniczący Izby Sądowej); zgodnie z tradycją rabiniczną sanhedryn istniał nieprzerwanie od czasów Mojżeszowych do IV w. n.e., jednak pierwsze pisemne potwierdzenie istnienia sanhedrynu pochodzi z 203 r. p.n.e.; sanhedryn zbierał się w Jerozolimie na Wzgórzu Świątynnym, przewodniczył mu arcykapłan; w czasie diaspory miejsce, w którym zbierał się sanhedryn, ulegało zmianom. [przypis edytorski]

Sanhedryn — zwany też Wysoką Radą lub Wielkim Sanhedrynem; najwyższa instytucja sądownicza i religijna starożytnego Izraela. Zgodnie z tradycją rabiniczną istniała nieprzerwanie od czasów mojżeszowych do IV w n.e., jednak pierwsze pisemne potwierdzenie istnienia Sanhedrynu pochodzi z 203 r. p.n.e. Sanhedryn zbierał się w Jerozolimie na Wzgórzu Świątynnym, przewodniczył mu arcykapłan. W czasie diaspory miejsce, w którym zbierał się Sanhedryn ulegało zmianom. [przypis edytorski]

Saninskije krużki (ros.) — kółka Saninowskie. [przypis edytorski]

sanitarium (ang., z łac.) — sanatorium. [przypis edytorski]

sanitar (ros. санитар) — sanitariusz, pielęgniarz, salowy. [przypis edytorski]

sanitet (daw.) — sanitariusz. [przypis edytorski]

Sanjurjo, José (1872–1936) — hiszpański generał, jeden z dowódców wojskowych planujących przewrót wojskowy, który zapoczątkował wojnę domową; zginął w katastrofie lotniczej na samym początku buntu. [przypis edytorski]

sankcja — tu: akceptacja, zatwierdzenie. [przypis edytorski]

sankcja — tu: prawo, zezwolenie, aprobata. [przypis edytorski]

sankcja — tu: uprawnienie. [przypis edytorski]

sankcja — tu: zatwierdzenie nadające moc prawną. [przypis edytorski]

sankcja — tu: zezwolenie. [przypis edytorski]

sankiuloci — najradykalniejsza grupa uczestników rewolucji francuskiej 1789–1799; nazwa „sankiuloci” pochodzi od pogardliwego określenia ludzi z gminu nienoszących modnych wśród wyższych sfer obcisłych spodni (fr. culottes). [przypis edytorski]

sankiuloci — pogardliwa nazwa stosowana w czasie rewolucji francuskiej przez stany wyższe w odniesieniu do radykałów wywodzących się z warstw niższych. [przypis edytorski]

sankiulota (z fr. sans-culotte) — najbardziej radykalnie nastawiona grupa społeczna z okresu rewolucji francuskiej, składająca się z miejskich robotnic i robotników, drobnych rzemieślników, bezrobotnych i drobnej burżuazji. Sankiuloci domagali się najdalej idących zmian w systemie politycznym i społecznym Francji. Grupa ta była szczególnie dotknięta przerwami w dostawach żywności i innych artykułów, stąd też wielu sankiulotów było zwolennikami terroru jako metody zwalczania spekulacji, korupcji oraz kontrrewolucyjnych spisków rojalistów. Niejednokrotnie zmieniła przebieg rewolucji, stosując tzw. insurekcje, tj. wymuszając groźbą użycia przemocy na członkach Konwentu podejmowanie decyzji, na które ci nie byli gotowi. Nazwa grupy wywodzi się od pogardliwego określenia żołnierzy Armii Rewolucyjnej, którzy pochodzili z klas niższych noszących tzw. culottes, długie luźne spodnie, w przeciwieństwie do noszonych przez profesjonalne armie obcisłych, sięgających kolan bryczesów (sans-culotte oznaczało zatem „bez bryczesów”). [przypis edytorski]

sankiulota (z fr. sans-culottes: bez spodni) — w czasie Rewolucji Francuskiej nazwa nadawana rewolucjonistom, którzy nosili spodnie długie, zamiast modnych wówczas wśród szlachty krótkich spodni z koronkami (fr. culotte). [przypis edytorski]

sankiulot — członek bardzo radykalnej, wywodzącej się z biedoty grupy podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej. [przypis edytorski]

sankiulotyzm — poglądy sankiulotów, czyli żarliwych stronników rewolucji francuskiej; przen. radykałowie, ekstremiści. [przypis edytorski]

Sanktissimum (łac.) — w kościele katolickim: Najświętszy Sakrament. [przypis edytorski]

sanktuarium (z łac.) — święty przybytek; budowla lub pomieszczenie o szczególnym znaczeniu kultowym; przen.: miejsce dla kogoś szczególne, do którego dopuszcza się tylko wybranych. [przypis edytorski]

sanktuarium (z łac.) — święty przybytek; budowla lub pomieszczenie o szczególnym znaczeniu kultowym. [przypis edytorski]

Sankt Valentin a. St. Valentin, a. San Valentino — miasto w kraju związkowym Dolna Austria w powiecie Amstetten lub włoska miejscowość nad jeziorem Garda. [przypis edytorski]

Sanmicheli, Michele (1484–1559) — włoski architekt i inżynier manierystyczny, znany szczególnie z budowy fortyfikacji w Weronie. Pochodził z rodziny inżynierów-architektów wywodzących się z Porlezzy. Jego ojciec Giovanni i wuj Bartolomeo również byli architektami. [przypis edytorski]

sanna droga — droga przejezdna dla sań. [przypis edytorski]

sanna — jazda saniami po drodze usłanej śniegiem. [przypis edytorski]

San Nicolò — kościół z XIII wieku, znajdujący się w Treviso. [przypis edytorski]

San Nicolo sotto riva (wł.) — Święty Nicolo nad brzegiem. [przypis edytorski]

sannjasin — hinduski asceta, najczęściej wędrowny: osoba na ostatnim z czterech etapów życia, która wyrzekła się materialistycznego życia i pragnień, poświęcając resztę życia na duchowe rozmyślania i poszukiwania. [przypis edytorski]

Sanok — obecnie miasto powiatowe w województwie podkarpackim. [przypis edytorski]

San Pédro — rzeka w zach. Afryce uchodząca do Atlantyku w pobliżu miasta o tej samej nazwie, w płd.-zach. części ob. Wybrzeża Kości Słoniowej. [przypis edytorski]

San Pietro ad Vincula — tu: kardynał Giuliano della Rovere (1443–1513), siostrzeniec Sykstusa IV, późniejszy papież Juliusz II; był kardynałem (1471–1479) z tytułem San Pietro ad Vincula (rzymskiej bazyliki św. Piotra w Okowach). [przypis edytorski]

San Pietro — Święty Piotr; tu: bazylika św. Piotra. [przypis edytorski]

san por ni san reprosz (zniekszt. fr.: sans peur ni sans reproche; włśc. sans peur et sans reproche) — bez trwogi i skazy; określenie związane z rycerzem Bayarde'm (1476–1526). [przypis edytorski]

San Salvatore di Collalto — ufortyfikowana budowla w prowincji Treviso. [przypis edytorski]

sans conséquence (fr.) — bez konsekwencji. [przypis edytorski]

sans culotte (fr.) — bez spodni. [przypis edytorski]