Przypisy

jak z Memnona wydobył jęki — nawiązanie do tzw. słupów a. kolosów Memnona, dwóch kilkunastometrowych posągów stanowiących niegdyś część grobowca faraona Amenofisa IV w Tebach w Egipcie. Jeden z nich, prawdopodobnie uszkodzony przez trzęsienie ziemi w I w. p.n.e., wydawał dźwięk podczas wschodu słońca, kiedy wyziębiony nocą kamień ogrzewał się. Starożytni Grecy twierdzili, że dźwięk ten to jęki Memnona, zamordowanego przez Achillesa, skarżącego się na swój los matce, bogini jutrzenki Eos; od jego imienia utarła się zwyczajowa nazwa rzeźb. [przypis edytorski]

jałmużnik (daw.) — duchowny a. urzędnik, rozdający jałmużnę w imieniu władcy. [przypis edytorski]

jałmużnik — duchowny a. urzędnik, rozdzielający w imieniu króla jałmużnę ubogim. [przypis edytorski]

jałmużnik — tu: osoba zbierająca datki na cele dobroczynne. [przypis edytorski]

jałówka — młoda krowa niemająca potomstwa. [przypis edytorski]

jałochna (daw.) — młoda krowa, która nie była jeszcze cielna; jałówka, jałowica. [przypis edytorski]

jałoszka — młoda krowa niemająca jeszcze potomstwa. [przypis edytorski]

jałowcu — dziś: jałowca. [przypis edytorski]

jałowica (gw.) — jałówka, czyli młoda krowa. [przypis edytorski]

jałowica — jałówka, młoda krowa, która jeszcze nie miała potomstwa. [przypis edytorski]

jałowica — jałówka, młoda krowa. [przypis edytorski]

jałowicze buty — buty zrobione z krowiej skóry. [przypis edytorski]

jałowicze — wykonane ze skóry jałowicy (jałówki), młodej krowy, która jeszcze nie miała potomstwa. [przypis edytorski]

jałowiec — gatunek krzewu z rodziny cyprysowatych. [przypis edytorski]

jałowizna — tu: nieurodzajna ziemia. [przypis edytorski]

jałowszy — dziś: bardziej jałowy, bezpłodny, bezwartościowy. [przypis edytorski]

jałowy — tu: nie dający owoców. [przypis edytorski]

Jałta — miasto w płd. części Półwyspu Krymskiego, na brzegu Morza Czarnego. W lutym 1945 r. odbyła się tutaj konferencja z udziałem Józefa Stalina, Winstona Churchilla i Franklina Roosevelta, która miała decydujące znaczenie dla powojennego kształtu Europy. [przypis edytorski]

Jałutorowka — prawdopodobnie Jałutorowsk, miasto w Rosji, w obwodzie tiumeńskim, na lewym brzegu Tobołu; w XIX w. siedziba ujezdu (powiatu) guberni tobolskiej. [przypis edytorski]

jalapam — korzeń rośliny z rodzaju patatu używany jako lek przeczyszczający. [przypis edytorski]

Ja lękam się Danajów, chociaż niosą dary — przysłowiowe. [przypis edytorski]

Jalmen, Askalaf — wodzowie beoccy. [przypis edytorski]

Ja, mądrość, w radzie mieszkam i przy myślach uczonych jestem — Prz 8, 12 wg Wulgaty. [przypis edytorski]

Jama — bóg śmierci i władca świata umarłych (piekła) w hinduizmie. [przypis edytorski]

Jamais des amoureux la parole jurée N'entra, pour les punir, aux oreilles des Dieux. (fr.) — Nieważne tych przysięgi, których miłość suszy, Jowisz niewysłuchane puszcza mimo uszy (Ronsard, Sonety dla Heleny, LII; parafraza: Kazimierz Brodziński, Elegie, II, VIII). [przypis edytorski]

jamais (fr.) — nigdy. [przypis edytorski]

Jamajka — państwo na Morzu Karaibskim. [przypis edytorski]

Jama Michalika — cukiernia A.J. Michalika, miejsce spotkań kabaretu Zielony Balonik. [przypis edytorski]

Jama Michalikowa — cukiernia A.J. Michalika, miejsce spotkań kabaretu Zielony Balonik. [przypis edytorski]

jam (ang.) — dżem. [przypis edytorski]

Jama — staroż. indyjski bóg śmierci i zmarłych, władca zaświatów; w sanskrycie jego imię oznacza „bliźniak”, w Wedach jest bliźniaczym bratem bogini Jami. [przypis edytorski]

jamb — dwusylabowa stopa rytmiczna, w grece i łacinie złożona z sylaby krótkiej, a potem długiej, po polsku zaś — z nieakcentowanej i akcentowanej. [przypis edytorski]

jamb — dwusylabowa stopa rytmiczna, w grece i łacinie złożona z sylaby krótkiej, a potem długiej (w wierszach polskich odpowiednikiem sylaby długiej jest sylaba akcentowana, zaś krótkiej nieakcentowana). [przypis edytorski]

Jamblich (ok. 250–326) — filozof grecki, urodzony w Chalkis w Syrii, gdzie założył własną, neoplatońską szkołę filozoficzną po odbyciu nauk u biskupa Laodycei Anatola oraz u Porfiriusza w Rzymie; jako filozof późnej starożytności starał się nadać nową teoretyczną podbudowę pogańskiemu politeizmowi. Główną księgą Jamblicha jest Zbiór nauk pitagorejskich w 10 księgach. [przypis edytorski]

Jamblich (ok. 250–326) — filozof syryjski, uczeń Porfiriusza, założyciel syryjskiej szkoły neoplatońskiej, mistyk, komentator Arystotelesa, Platona i innych filozofów. [przypis edytorski]

jamboree (ang.) — wielki zlot skautów, ogólnonarodowy lub międzynarodowy. [przypis edytorski]

jamb — w metryce iloczasowej: stopa (sekwencja sylab) złożona z dwóch sylab: krótkiej i długiej (w wierszach polskich odpowiednikiem sylaby długiej jest sylaba akcentowana, zaś krótkiej nieakcentowana). [przypis edytorski]

jamb — w metryce iloczasowej: stopa (sekwencja sylab) złożona z dwóch sylab: krótkiej i długiej (w wierszach polskich odpowiednikiem sylaby długiej jest sylaba akcentowana, zaś krótkiej nieakcentowana); jamby: tu: wersy złożone z jambów. [przypis edytorski]

jamb — w metryce iloczasowej stopa złożona z dwóch sylab: krótkiej i długiej. [przypis edytorski]

Jam ciemny (…) Boga — utwór Micińskiego Lucifer bywa również traktowany jako kwadryptyk, którego część pierwszą stanowi niniejszy utwór, drugą fragment poetycki o incipicie Mój duch łańcuchem skuty do ziemi (…), część trzecią wiersz Melancolia, a czwartą fragment zaczynający się od słów Oto mej duszy świątynia — z czarnych jak miłość marmurów (…). [przypis edytorski]

jam (daw.) — ja jestem. [przypis edytorski]

jam (daw.) — skrócone: ja jestem. [przypis edytorski]

jamerlonk (niem.) — rodzaj płaszcza. [przypis edytorski]

James Fenimore Cooper (1789-1851) — amerykański powieściopisarz; pisał głównie powieści przygodowo-awanturnicze, których akcja rozgrywała się w drugiej połowie XVIII w., w momencie walk pomiędzy Indianami a Francuzami. [przypis edytorski]

James Fenimore Cooper (1789–1851) — pisarz amer., autor powieści przygodowych z życia Indian. [przypis edytorski]

James, Henry (1843–1916) — amerykańsko-brytyjski pisarz, krytyk i teoretyk literatury. [przypis edytorski]

James Macpherson (1736–1796) — szkocki poeta; zainspirował Słowackiego bohaterem Pieśni Osjana, wędrownym śpiewakiem opisującym przeszłość ludów celtycko-germańskich, ich podboje i towarzyszących im harfiarzy o tajemniczych mocach. [przypis edytorski]

James, William (1842–1910) — amerykański filozof i psycholog, współtwórca pragmatyzmu (obok Ch. S. Peirce'a) i jego popularyzator. [przypis edytorski]

James, William (1842–1910) — amerykański filozof i psycholog; współzałożyciel filozoficznej szkoły pragmatyzmu oraz jeden z głównych przedstawicieli funkcjonalizmu w psychologii; założył pierwsze w historii laboratorium psychologiczne. [przypis edytorski]

James, William (1842–1910) — amerykański filozof, psycholog, psychofizjolog, psycholog religii, prekursor psychologii humanistycznej i fenomenologii. [przypis edytorski]

jam jest — dziś: ja jestem. [przypis edytorski]

Jam jest, ktom jest, i to jest imię moje (…) ten, który jest — Wj 3, 14. [przypis edytorski]

jam jest (starop.) — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: ja jestem. [przypis edytorski]

Jam Lech — kalambur od imienia Michała Korybuta Wiśniowieckiego (Michael). [przypis edytorski]

jam młoda — skrót od: ja jestem młoda. [przypis edytorski]

jam niczyją żoną (daw.) — nie jestem niczyją żoną. [przypis edytorski]

jam nie zapomniał — inaczej: ja nie zapomniałem (przykład konstrukcji z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

jam nie złodziej — nie jestem złodziejem. [przypis edytorski]

jam (…) nosił (…) i (…) rozpaczał — konstrukcje z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: [ja] nosiłem i rozpaczałem. [przypis edytorski]

Ja mówiłem wam nieraz (…) Dawniej lepiej bywało! — druga strofa pieśni Bartłomiej Głowacki Gustawa Ehrenberga (1818–1895), polskiego poety i działacza niepodległościowego. [przypis edytorski]

jamory (gw.) — amory; miłość, czułości. [przypis edytorski]

jamory (gw.) — amory; miłość. [przypis edytorski]

jamory (gw.) — amory, miłostki. [przypis edytorski]

jamory (gw.) — amory; miłostki. [przypis edytorski]

Jampol (w obwodzie chmielnickim) — miasto (dziś miasteczko) w zach. części Ukrainy, należał niegdyś do rodów magnackich, m.in. do Zamoyskich, Koniecpolskich i Potockich. [przypis edytorski]

jam przeklęty (daw.) — skrót od: ja jestem przeklęty. [przypis edytorski]

jamraj a. borsuk workowaty, Perameles (biol.) — rodzina średniej wielkości wszystkożernych torbaczy z Australii i Nowej Gwinei. [przypis edytorski]

jam się radował wiośnie (daw.) — cieszyłem się z wiosny. [przypis edytorski]

jam się zakradał — przykład ruchomej końcówki fleksyjnej czasownika; inaczej: ja się zakradałem. [przypis edytorski]

jams — pochrzyn, rodzaj wieloletnich pnączy z bulwiastymi kłączami, rosnący dziko i uprawiany ze względu na jadalne bulwy w Afryce Zachodniej oraz w Azji płd.-wsch., w Ameryce Południowej i na Karaibach. [przypis edytorski]

Jam sprawy nie zaspał — konstrukcja z ruchomą końcówka czasownika, inaczej: ja nie zaspałem; Jam sprawy nie zaspał: nie zlekceważyłem (a. nie przegapiłem) sprawy. [przypis edytorski]

jam tam bywał (starop. konstrukcja) — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: ja tam bywałem. [przypis edytorski]

Jam też nie z soli wyrósł ani z roli — słowa te miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana wielkiego przypadł Jerzemu Lubomirskiemu; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe. [przypis edytorski]

jam tu przyszła (gw., daw.) — konstrukcja z przechodnią końcówką czasownika; inaczej: ja tu przyszłam. [przypis edytorski]

jam uratowała — dziś: ja uratowałam. [przypis edytorski]

Jam vides onerata ferox ut ducat Jasis Per medias Istri plaustra bubulcus aquas — Już widzisz, jak wolarze prowadzą do Jass przez środek Istru obładowane woły. [przypis edytorski]

jam was oszukał — ja was oszukałem (konstrukcja z ruchomą końcówka czasownika). [przypis edytorski]

Jam zawarł zmysły w (…) ciemności — kochanak jest odrętwiały, niewrażliwy na bodźce. [przypis edytorski]

Jam zgrzeszył, a ta trzoda co zasłużyła, Panie Boże mój? Proszę, obróć rękę twoję na mię i na dom ojca mego, a ludu tego nie zabijaj — 1 Krn 21, 17. [przypis edytorski]

jam Zniczowa — należę do Znicza, jestem kapłanką świętego ognia. [przypis edytorski]

jam (…) zwołał — ja zwołałem. [przypis edytorski]

jańczarka — strzelba o długiej lufie i krótkiej zakrzywionej kolbie używana przez janczarów (żołnierzy dawnej piechoty tureckiej). [przypis edytorski]

Jańsbork — obecnie: Pisz. [przypis edytorski]

Jański, Bogdan Teodor (1807–1840) — pol. działacz emigracyjny, założyciel Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego (tzw. zmartwychwstańców), Sługa Boży Kościoła katolickiego; wydawca dzieł Adama Mickiewicza, Maurycego Mochnackiego, Joachima Lelewela i in.; autor przekładów na francuski m.in. Konrada Wallenroda, Dziadów oraz Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. [przypis edytorski]

Jana Jakuba — chodzi o Jana Jakuba Rousseau (1712–1778), genewskiego pisarza i filozofa tworzącego w jęz. fr., wybitnego przedstawiciela oświecenia. [przypis edytorski]

Janauschek, Fanny (1829–1904) — austriacka aktorka teatralna urodzona w Pradze; grała w teatrach niemieckich, od 1863 w Ameryce i w Anglii. [przypis edytorski]

Jana w dwóch osobach Styki — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Jan Styka, ofiara Zielonego Balonika (rys. K. Sichulski). [przypis edytorski]

Jana z Kęt a. Jan Kanty (1390–1473) — święty Kościoła katolickiego, ksiądz, wykładowca Akademii Krakowskiej. [przypis edytorski]

Jana zwycięstwo… — chodzi o zwycięstwo króla polskiego Jana III Sobieskiego nad wojskami tureckimi pod Wiedniem (tzw. wiktoria wiedeńska, 1683). [przypis edytorski]

Jan Bentivoglio, właśc. Giovanni II Bentivoglio (1443–1508) — syn Hannibala I Bentivoglio, autorytarny pan Bolonii w latach 1463–1506; w listopadzie 1506 uciekł z miasta przed przeważającymi wojskami papieskimi, interweniującymi na prośbę jego przeciwników. [przypis edytorski]

Jan bez Ziemi (1166–1216) — król Anglii, brat m.in. Ryszarda Lwie Serce; w odróżnieniu od starszych braci nie odziedziczył żadnych posiadłości ziemskich. [przypis edytorski]

Jan Breughel — Jan Breughel starszy (1568–1625), zwany Aksamitnym, a. Jan Breughel młodszy (1601–1678), dwóch przedstawicieli słynnej flamandzkiej rodziny, która wydała wielu malarzy. Obaj chętnie malowali sielankowe pejzaże i kwiaty. [przypis edytorski]

jančaras — turkų pėstininkas. [przypis edytorski]

Jan Chryzostom, czyli Złotousty (ok. 350–407) – biskup Konstantynopola, pisarz i słynny kaznodzieja, teolog; święty prawosławny i katolicki, doktor Kościoła. [przypis edytorski]

Jan Chryzostom, czyli Złotousty (ok. 350–407) — biskup Konstantynopola, pisarz i słynny kaznodzieja, teolog; święty prawosławny i katolicki; piętnował obyczaje dworu, za co z inicjatywy cesarzowej Eudoksji został skazany na wygnanie. [przypis edytorski]

Jan Chryzostom, czyli Złotousty (ok. 350–407) — biskup Konstantynopola, pisarz i słynny kaznodzieja, teolog; święty prawosławny i katolicki. [przypis edytorski]

Jan Chrzciciel gdy go żołnierze pytali, co by czynić mieli, odpowiedział — Łk 3, 14. [przypis edytorski]

Jancychryst — Antychryst. [przypis edytorski]

jancykryst (gw.) — antychryst. [przypis edytorski]

janczarką — w oprac. Hertza: jańczarką. [przypis edytorski]