Przypisy

jak to sobie Uranos poczynał, jak o nim powiada Hezjod, i jak się znowu Kronos na nim pomścił — zob. Hezjod, Teogonia 132–210. [przypis edytorski]

jak to w Egipcie opowiadają, że był taki Teut (…) on pierwszy wziął pod uwagę głoski… — w religii staroż. Egipcjan bóg Tot (gr. Thot lub Theut, z egip. Dżehuti) był patronem wiedzy, wynalazcą pisma i kalendarza; wg mitów stworzył też astronomię, arytmetykę, geometrię, medycynę oraz rytuały religijne i magiczne. [przypis edytorski]

jak to wszystko dziwnie plecie się w życiu — nawiązanie do słów Pieśni IX z I księgi Pieśni Jana Kochanowskiego: „Wszystko się dziwnie plecie / Na tym tu biednym świecie”. [przypis edytorski]

jak trzeci kielich piją na cześć Zeusa Zbawiciela — podczas uczty trzeci kielich wina poświęcano Zeusowi Zbawcy (Zeus Soter). [przypis edytorski]

jak — tu: jako. [przypis edytorski]

jak — tu: niż. [przypis edytorski]

Jak? — tu w znaczeniu: słucham?! [przypis edytorski]

jak twierdzi Marco Polo, Tatarzy (…) używali go (…) do odstraszania od swych obozowisk groźnych drapieżników zamieszkujących Środkową Azję — w swoim Opisaniu świata (II, 45) Marco Polo stwierdza, że w ten sposób odstraszają dzikie zwierzęta podróżnicy i kupcy w Tybecie. [przypis edytorski]

jak ty dasz rady — dziś popr.: jak ty dasz radę. [przypis edytorski]

jak tylko — odkąd; od czasu, gdy. [przypis edytorski]

Jak ty mi jesteś wdzięczna — W później ustalonej wersji wiersza (w: Juliusz Słowacki, Dzieła wszystkie, red. J. Kleiner, Wrocław 1960, t. XII, cz.1, s. 188) tekst poniższy poprzedzony jest dwiema strofami: Boże, błogosław tej małej pasterce/ Na druidycznych siedzącej kamieniach,/ Tak że jej głowa w zorzowych płomieniach/ Była… a za nią morza pas — po serce./ A jej chodaki na białych krzemieniach/ Podkute jasnym ćwiekiem w półmiesiące,/ A włoski złote z wiatrem igrające,/ A jakieś przeszłe anielstwo w spojrzeniach. Błogosław miejscu, gdzie ona usiadła/ I o swej nędzy mówiąc łzy perłowe/ Lała — i perły te nieszczęsne jadła,/ Albowiem w dziecku tym słychać królowę/ Ducha, która tu w nieszczęście popadła/ I na ciernisku położyła głowę. [przypis edytorski]

Jak ty śmieł z miesta zejść, ty gawnó sabáczeje?… (z ros.) — Jak śmiałeś z posterunku zejść, ty gówno sobacze? Ty wiesz, co za to? [przypis edytorski]

Jak ty śmiesz boga ścigać, śmiertelny człowiecze? — Apollo przybrał postać Agenora, trojańskiego wojownika, czym zmylił Achillesa, który rzucił się za nim w pościg. [przypis edytorski]

Jakuba schody, własc. drabina Jakubowa — nawiązanie do opisanego w Biblii snu Jakuba, syna Izaaka. W tym śnie Jakub widział sięgającą od ziemi do nieba drabinę, po której chodzili aniołowie, a znajdujący się na szczycie drabiny Bóg obiecał Jakubowi swoje wsparcie. [przypis edytorski]

Jakub (bibl.) — syn Izaaka i Rebeki, młodszy brat bliźniak Ezawa, od którego za miskę soczewicy wyłudził prawa przywództwa nad rodem przynależne pierworodnemu, a następnie podstępem otrzymał od swego niedowidzącego ze starości ojca, Izaaka, błogosławieństwo przeznaczone dla pierworodnego. Uciekł z domu i udał się do swojego wuja Labana. Laban w zamian za siedmioletnią służbę zgodził się oddać mu za żonę swoją młodszą córkę Rachelę, jednak w noc poślubną oszukał go i wysłał mu starszą córkę, Leę. Kiedy po kolejnych siedmiu latach służby Laban oddał Jakubowi Rachelę jako drugą żonę, zawarli układ, że w zamian za wieloletnią służbę Jakub będzie mógł zabrać ze sobą do domu te sztuki ze stad owiec, które nie będą jednobarwne, jak zwykle bywa, lecz pstre i cętkowane. Jakub umieścił przy korytach z wodą nacięte w cętki patyki, dzięki czemu zwierzęta ze stad, które przychodziły pić wodę, „zapatrzały się” i rodziły cętkowane potomstwo. W ten sposób uzyskał dla siebie większość stad teścia. [przypis edytorski]

Jakub II Stuart (1633–1701) — ostatni katolicki król Anglii (oraz Szkocji, jako Jakub VII) i ostatni król, który rządził w sposób absolutny; został w 1688 zdetronizowany przez parlament i uciekł do Francji. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji (od 1567) i Anglii (od 1603), pierwszy król Anglii z dynastii Stuartów; jego panowanie było początkiem unii personalnej Anglii ze Szkocją. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji (od 1567), który po śmierci królowej Elżbiety I jako jej krewny został królem Anglii (od 1603), co zapoczątkowało unię personalną Anglii ze Szkocją. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji, został królem Anglii po śmierci królowej Elżbiety I jako jej krewny. [przypis edytorski]

Jakub jerozolimski biskup rozkazuje — Jk 5, 16. [przypis edytorski]

Jakub Jonson — w oryginale ang.: James Johnson. [przypis edytorski]

Jakub Młodszy — syn Alfeusza, jeden z 12 apostołów Jezusa, utożsamiany z Jakubem Sprawiedliwym, najważniejszym z tzw. braci Pańskich, stojącym na czele wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolimie i uważanym za autora Listu św. Jakuba; nazywany Młodszym dla odróżnienia od Jakuba Starszego, syna Zebedeusza i Salome, również jednego z 12 apostołów. [przypis edytorski]

Jakub Ostranica a. Jakub Ostrzanin (ukr. Яків Остряниця, zm. 1641) — hetman kozacki, przywódca powstania kozackiego przeciwko Polakom w 1638 r. [przypis edytorski]

Jakubowski, Jan Zygmunt (1905–1975) — historyk literatury, wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim. [przypis edytorski]

Jakubowski, Stanisław (1888–1964) — malarz, grafik, często odwołujący się do motywów ze starożytności słowiańskiej. [przypis edytorski]

Jakub — patriarcha biblijny, którego dzieje przedstawione zostały w Księdze Rodzaju; walczył ze zjawą, która okazała się aniołem. [przypis edytorski]

Jakub — patriarcha biblijny, ojciec 12 synów, od których wywodzono tzw. dwanaście plemion Izraela. [przypis edytorski]

Jakub — patriarcha biblijny, ojciec 12 synów, od których wywodzono tzw. dwanaście plemion Izraela; symbol powodzenia życiowego osiągniętego mimo niesprzyjających okoliczności. [przypis edytorski]

Jakub patriarcha poświadcza — 1. Mojż 28, 20. [przypis edytorski]

Jakub — postać z biblijnej Księgi Rodzaju, syn Izaaka i Rebeki, wnuk Abrahama, patriarcha, ojciec 12 synów, od których wywodzono tzw. dwanaście plemion Izraela; historia opowiadana przez Shylocka pochodzi z Rdz 30,25–43. [przypis edytorski]

Jakub — postać z Księgi Rodzaju, patriarcha, syn Izaaka i Rebeki; walczył z tajemniczą nadludzką istotą (Bogiem lub aniołem), która wyłamała mu biodro, ale go nie zwyciężyła (Rdz 32, 25–29). [przypis edytorski]

Jakub — syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniak Ezawa (Rdz 25,21; Rdz 25,26). Ezaw urodził się pierwszy, ale sprzedał Jakubowi swoje pierworództwo (Rdz 25,31–34). Pojął za żony siostry Leę i Rachelę (Rdz 29,20–30); one oraz ich niewolnice dały mu dwunastu synów: Rubena, Symeona, Lewiego, Jude, Dana, Neftalego, Gada, Asera, Issachara, Zabulona, Józefa i Beniamina (Rdz 49,1–27). Jakub walczył z aniołem, który wyłamał mu biodro, ale z nim nie zwyciężył, dlatego anioł zmienił mu imię na Izrael (Rdz 32,29). Dwunastu jego synów dało początek dwunastu pokoleniom Izraela (Rdz 49,28). [przypis edytorski]

Jakub — syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniak Ezawa (Rdz 25,21; Rdz 25,26). Ezaw urodził się pierwszy, ale sprzedał Jakubowi swoje pierworództwo (Rdz 25,31–34). Pojął za żony siostry Leę i Rachelę (Rdz 29,20–30); one oraz ich niewolnice dały mu dwunastu synów: Rubena, Symeona, Lewiego, Judę, Dana, Neftalego, Gada, Asera, Issachara, Zabulona, Józefa i Beniamina (Rdz 49,1–27). Jakub walczył z aniołem, który wyłamał mu biodro, ale z nim nie zwyciężył, dlatego anioł zmienił mu imię na Izrael (Rdz 32,29). Dwunastu jego synów dało początek dwunastu pokoleniom Izraela (Rdz 49,28). [przypis edytorski]

Jakub ten, z świętej linii Abrahama (Przez mądrą sztukę swej roztropnej matki)… trzecim był dziedzicem — matka Jakuba, Rebeka, pomogła mu podstępem zdobyć ojcowskie błogosławieństwo przeznaczone dla syna pierworodnego jako dziedzica, które z urodzenia należało się jego starszemu bratu Ezawowi (Rdz 27). [przypis edytorski]

Jakub Wujek (1541–1597) — pisarz religijny, jezuita; twórca przekładu Biblii napisanego renesansową polszczyzną oraz tłumacz Psałterza Dawidowego. [przypis edytorski]

Jakub z Composteli (zm. 43/44) — Jakub Większy, jeden z apostołów Jezusa Chrystusa, syn Zebedeusza i Salome, starszy brat Jana Ewangelisty, męczennik i święty Kościoła, patron Hiszpanii i Portugalii, którego szczególny kult rozwinął się w Santiago de Compostela. [przypis edytorski]

Jakub z Kobylan (zm. 1454) — rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda. [przypis edytorski]

Jakub z Koniecpola (zm. 1430) — wojewoda sieradzki, starosta kujawski, uczestniczył w radzie królewskiej Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]

Jakub z Kurdwanowa — biskup płocki w latach 1396–1425. [przypis edytorski]

Jakuci — naród turecki zamieszkujący wsch. Syberię. W carskiej Rosji zamieszkiwana przez nich kraina, Jakucja, była od XIX w. miejscem karnego zesłania. [przypis edytorski]

jak ulał — dokładnie. [przypis edytorski]

jak ulana — tu: idealna. [przypis edytorski]

jak we wrześniu — w pierwszych dniach września 1792 r. wojska republiki ponosiła kolejne klęski a do Paryża zbliżała się armia pruska. Sankiuloci zaatakowali wówczas więzienia i wymordowali 1100–1400 osób, głównie więźniów politycznych, w obawie, że gdy sami opuszczą Paryż, by dołączyć do armii, monarchiści zorganizują kontrrewolucyjne powstanie. [przypis edytorski]

jak wiecznego Żyda — aluzja do legendy o Żydzie Wiecznym Tułaczu, przemierzającym świat od czasu śmierci Chrystusa. [przypis edytorski]

jak włócznia Achillesa, goi rany, które zadaje — wg mitów greckich rana, którą Achilles zadał swoją włócznią Telefosowi, synowi Heraklesa i królewny tegejskiej Auge, nigdy się nie goiła, mogło ją uleczyć jedynie to samo ostrze. [przypis edytorski]

jak w owym „dobrze myślącym”, estetyzującym Krakowie. — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Ach, czy już pani wie/ Moja pani, moja pani… (Słówka Boya). Lalki z „Szopki krakowskiej” Ludwika Puget. [przypis edytorski]

jak w państwie hiszpańskiego króla, nigdy nie zachodziło słońce — tzn. było to imperium tak rozległe, że w każdym momencie na jakiejś części jego terytorium trwał dzień; określenie po raz pierwszy użyte w odniesieniu do imperium kolonialnego rządzonego przez króla Hiszpanii Karola V Habsburga. [przypis edytorski]

Jak wrzosu gałązka, którą w pustym polu Wiatr dziki wirem unosi… — cytat z wiersza Thomasa Moore'a (1779–1852) Fallen is Thy Throne. [przypis edytorski]

jak — w tym kontekście dziś: jeśli a. kiedy. [przypis edytorski]

jak wygląda to muzyczne narzędzie — w oryginale niem.: wie sie eigentlich gebaut sei: jak właściwie jest zbudowana [lutnia]. [przypis edytorski]

jak wy znać mniemacie — jak wy widocznie sądzicie. [przypis edytorski]

Jak źrenice kota, łowiąc mysz — dziś: Jak źrenice kota łowiącego mysz. Przykład daw. formy imiesłowu. [przypis edytorski]

jakże-bo — dziś popr.: jakże. [przypis edytorski]

jakże bowiem złe drzewo może wydawać dobre owoce? — por. Mt 7, 17–18. [przypis edytorski]

jak żeby — jak gdyby. [przypis edytorski]

jak żebym — jak gdybym. [przypis edytorski]

Jakżebym nie rozumiał — w oryginale jest po prostu: Do I not? [przypis edytorski]

jak żebyśmy — tu: jak gdybyśmy. [przypis edytorski]

jakżeć — skrócenie od: jakże ci. [przypis edytorski]

jakże ci broda porosła! — zgodnie z tradycją sceniczną, być może sięgającą czasów samego Szekspira, klęczący przed ojcem Lancelot obraca się do niego tyłem, a niewidomy Gobbo maca jego głowę i bierze jego długie włosy za brodę. [przypis edytorski]

jakżem (…) gardził — inaczej: jakże gardziłem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

jakżem ja kontent (daw.) — jak bardzo jestem zadowolony. [przypis edytorski]

Jakżem stąd szorstko wygnała — przykład konstrukcji z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: jakże stąd szorstko wygnałam. [przypis edytorski]

jakżeś (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówka czasownika, inaczej: „jakże jesteś”. [przypis edytorski]

jakżeś jest — konstrukcja z partykułą -że i ruchomą końcówką czasownika; dziś: jakże jesteś. [przypis edytorski]

Jakże tu nie lubić rodzimej Moskwy? — cytat z poematu Eugeniusza Baratyńskiego Uczty. [przypis edytorski]

jak żyję, nie widziałem tak wielkiej i szerokiej rzeki — Wołga jest największą i najdłuższą rzeką Europy, ma ponad 3500 km długości. [przypis edytorski]

Jak za dotknięciem laski czarownej — w biblijnej Księdze Wyjścia Mojżesz otrzymał od Boga polecenie uderzenia laską w skałę. Mojżesz posłuchał rozkazu, dzięki czemu ze skały wytrysnęła woda a spragnieni Izraelici mogli ugasić pragnienie. [przypis edytorski]

Jak zakochałem Kaśkę Kwiatek — tytuł powieści dla młodzieży autorstwa Pawła Beręsewicza (wyd. 2005). [przypis edytorski]

Jak zdradą Gonty dobyto Humania — patrz: na końcu dodatek Kilka słów o Ukrainie i rzezi humańskiej. [przypis edytorski]

jak z Memnona wydobył jęki — nawiązanie do tzw. słupów a. kolosów Memnona, dwóch kilkunastometrowych posągów stanowiących niegdyś część grobowca faraona Amenofisa IV w Tebach w Egipcie. Jeden z nich, prawdopodobnie uszkodzony przez trzęsienie ziemi w I w. p.n.e., wydawał dźwięk podczas wschodu słońca, kiedy wyziębiony nocą kamień ogrzewał się. Starożytni Grecy twierdzili, że dźwięk ten to jęki Memnona, zamordowanego przez Achillesa, skarżącego się na swój los matce, bogini jutrzenki Eos; od jego imienia utarła się zwyczajowa nazwa rzeźb. [przypis edytorski]

jałmużnik (daw.) — duchowny a. urzędnik, rozdający jałmużnę w imieniu władcy. [przypis edytorski]

jałmużnik — duchowny a. urzędnik, rozdzielający w imieniu króla jałmużnę ubogim. [przypis edytorski]

jałmużnik — tu: osoba zbierająca datki na cele dobroczynne. [przypis edytorski]

jałówka — młoda krowa niemająca potomstwa. [przypis edytorski]

jałochna (daw.) — młoda krowa, która nie była jeszcze cielna; jałówka, jałowica. [przypis edytorski]

jałoszka — młoda krowa niemająca jeszcze potomstwa. [przypis edytorski]

jałowcu — dziś: jałowca. [przypis edytorski]

jałowica (gw.) — jałówka, czyli młoda krowa. [przypis edytorski]

jałowica — jałówka, młoda krowa, która jeszcze nie miała potomstwa. [przypis edytorski]

jałowica — jałówka, młoda krowa. [przypis edytorski]

jałowicze buty — buty zrobione z krowiej skóry. [przypis edytorski]

jałowicze — wykonane ze skóry jałowicy (jałówki), młodej krowy, która jeszcze nie miała potomstwa. [przypis edytorski]

jałowiec — gatunek krzewu z rodziny cyprysowatych. [przypis edytorski]

jałowizna — tu: nieurodzajna ziemia. [przypis edytorski]

jałowszy — dziś: bardziej jałowy, bezpłodny, bezwartościowy. [przypis edytorski]

jałowy — tu: nie dający owoców. [przypis edytorski]

Jałta — miasto w płd. części Półwyspu Krymskiego, na brzegu Morza Czarnego. W lutym 1945 r. odbyła się tutaj konferencja z udziałem Józefa Stalina, Winstona Churchilla i Franklina Roosevelta, która miała decydujące znaczenie dla powojennego kształtu Europy. [przypis edytorski]

Jałutorowka — prawdopodobnie Jałutorowsk, miasto w Rosji, w obwodzie tiumeńskim, na lewym brzegu Tobołu; w XIX w. siedziba ujezdu (powiatu) guberni tobolskiej. [przypis edytorski]

jalapam — korzeń rośliny z rodzaju patatu używany jako lek przeczyszczający. [przypis edytorski]

Ja lękam się Danajów, chociaż niosą dary — przysłowiowe. [przypis edytorski]

Jalmen, Askalaf — wodzowie beoccy. [przypis edytorski]

Ja, mądrość, w radzie mieszkam i przy myślach uczonych jestem — Prz 8, 12 wg Wulgaty. [przypis edytorski]

Jama — bóg śmierci i władca świata umarłych (piekła) w hinduizmie. [przypis edytorski]

Jamais des amoureux la parole jurée N'entra, pour les punir, aux oreilles des Dieux. (fr.) — Nieważne tych przysięgi, których miłość suszy, Jowisz niewysłuchane puszcza mimo uszy (Ronsard, Sonety dla Heleny, LII; parafraza: Kazimierz Brodziński, Elegie, II, VIII). [przypis edytorski]

jamais (fr.) — nigdy. [przypis edytorski]

Jamajka — państwo na Morzu Karaibskim. [przypis edytorski]

Jama Michalika — cukiernia A.J. Michalika, miejsce spotkań kabaretu Zielony Balonik. [przypis edytorski]

Jama Michalikowa — cukiernia A.J. Michalika, miejsce spotkań kabaretu Zielony Balonik. [przypis edytorski]

jam (ang.) — dżem. [przypis edytorski]