Przypisy

ckliło się (gwar.) — nudziło się, przykrzyło się. [przypis redakcyjny]

cknać sobie (daw.) — przykrzyć, tęsknić sobie. [przypis redakcyjny]

C. K. N. — Cyprian Kamil Norwid. [przypis redakcyjny]

cknić (starop.) — przykrzyć sobie; [nie cknicie: dziś forma trybu rozk.: nie cknijcie, tj. nie tęsknijcie, nie bądźcie znużeni itp.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

cknienie (daw.) — nuda. [przypis redakcyjny]

cło zapłacić — [tu:] otrzymać karę, zapłacić. [przypis redakcyjny]

Clamanti (…) fibras — [por.] Przemiany, VI, 307–392. [przypis redakcyjny]

clam vel aperte, directe vel indirecte (łac.) — skrycie lub jawnie, wprost lub ubocznie. [przypis redakcyjny]

Claretie, Jules (1840–1913) — autor dramatów i popularnych powieści z życia paryskiego. [przypis redakcyjny]

classica Gradivi (łac.) — trąby Gradywa; Gradyw: przydomek Marsa, boga wojny w mit. rzym. [przypis redakcyjny]

clementiae, prudentiae, majestatis (łac.) — łagodności, roztropności, powagi. [przypis redakcyjny]

clementiam (łac.) — łaskawość. [przypis redakcyjny]

clenodia regni, cum scitu (łac.) — klejnoty koronne, za wiadomością. [przypis redakcyjny]

clou (fr.) — przen.: główny punkt, największa atrakcja. [przypis redakcyjny]

Cluny — pałac w Paryżu (z XV w.) należący do opactwa w Cluny; mieści się w nim słynne muzeum, zawierające bogate zbiory z zakresu rzemiosła i sztuki stosowanej, większość pochodzi z XIV, XV i XVI w. [przypis redakcyjny]

Cluny — właściwie Hotel de Cluny, pałac z w. XV, mieszczący cenne zbiory z zakresu sztuki stosowanej i rzemiosła (XIV–XVI w.); nazwa od opactwa w Cluny, do którego niegdyś należał. [przypis redakcyjny]

cmentarze — słynne cmentarze paryskie: Montmartre (północna część miasta), Montparnasse (południowa), Pere–Lachaise (wschodnia). [przypis redakcyjny]

cmyntarz […] od Batta zrobiony — w oryg. il cimiter di Batto, cmentarz Batta, tj. miasta Cyrene, gdzie Battus leżał, pochowany w pobliżu agory; tłumaczenie więc mylne. [przypis redakcyjny]

cne boginie — muzy. [przypis redakcyjny]

cnego wyprawił senatora rzymskiego — Orlanda, który ten tytuł nosił. [przypis redakcyjny]

Cnej Poliksenie i Kasandrze wieszczej — córkom Priama; występuje tu krzyżownik, układ krzyżowy abba: przymiotnik raz poprzedza, drugi raz następuje po rzeczowniku. [przypis redakcyjny]

cnót pełną jego córkę Gaję — Gaja, córka Gerarda, o którym wyżej z pochwałą mówi poeta, była poetką i słynęła z nauki, cnót i piękności. [przypis redakcyjny]

Cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi… Nie spali ogień — wyjątek z pieśni Jana Kochanowskiego. [przypis redakcyjny]

Cnota skarb wieczny — cytat z wiersza Jana Kochanowskiego. [przypis redakcyjny]

cnota żywa — prawdziwa cnota (inne możliwe rozumienie: cnota ludzi żywych). [przypis redakcyjny]

cnotliwa hołoto — w ten sposób nazywa tu Krasicki, zapożyczając ironicznie terminu ze słownika filutów, ogół szlachty realizującej czynnie program obozu reform. [przypis redakcyjny]

córka Ledy — Helena, córka Ledy i Tyndareusa; uwiedziona przez Parysa, stała się powodem wojny trojańskiej. [przypis redakcyjny]

córka Tyndareowa — Klitajmestra, córka Tyndareusa i Ledy, małżonka Agamemnona, siostra Heleny. [przypis redakcyjny]

«Cóż było po Żółkiewskim — rzecze — na Cecorze? — Co wam było z Żółkiewskiego, co ze słania posiłków dla Austrii? [przypis redakcyjny]

cóż, bywało, nie czytałem — tj. czego to ja nie czytałem. [przypis redakcyjny]

Cóż — cóż dopiero. [przypis redakcyjny]

cóż dopiero mówić o Rosji (…) — Mackenzie Wallace, Russia (1877), II, s. 260 i nast. [przypis redakcyjny]

Cóż temu rzec? (starop.) — co na to powiedzieć; pytanie retoryczne, sugerujące bezradność. [przypis redakcyjny]

coa vestis — cienka, przejrzysta szata, wyrabiana na wyspie Cos. [przypis redakcyjny]

Co by do ciemnej tej studni przystały, na której stoją wszystkie inne skały — Kamienna tama otaczająca krąg ósmy, dźwiga na sobie ciężar wyższych kręgów piekielnych, a szczególnie te skały, które wszerz przez oddziały rozmaite, czyli jamy kręgu ósmego, przechodząc, podróżującym poetom za łuki mostowe służyły. [przypis redakcyjny]

co by im kwokała — [tu:] ochmistrzyni. [przypis redakcyjny]

Co było twardym, wnet ci miękkim zda się — To jest: co było trudno ci pojąć, odtąd łatwe zrozumiesz. [przypis redakcyjny]

co było w rzeczy — jak było w rzeczywistości. [przypis redakcyjny]

cobyście nie nawiedzili Koppenhagen — Kopenhaga była oblegana przez Szwedów. [przypis redakcyjny]

Co byś ty mi chciała dać — cytat z wiersza Narcyzy. [przypis redakcyjny]

co by w nim dociekła — jak by go oceniła. [przypis redakcyjny]

Coć za wszytki płatna będzie — która ci wynagrodzi za wszystkie. [przypis redakcyjny]

co chwalniejsza — co bardziej godne pochwały. [przypis redakcyjny]

Co ci potrzeba i co Bóg ci mówi, sama cezara za pana byś wzięła — Tu Dante jako gibelin ostro przygania gwelfom, że zamiast oddać cesarzowi, co jest cesarskiego, według przykazania ewangelicznego, zapalają wojnę domową, ubiegając się o bezkarne swobody rzeczypospolitych włoskich. [przypis redakcyjny]

coda — końcowy, zwykle o szybszym w stosunku do całości tempie, fragment utworu muz., oparty na jego materiale tematycznym. [przypis redakcyjny]

Codicilli — dokumenty urzędowe, rozporządzenia, przywileje. Tę nazwę dał Fabrycjusz Vejento swemu paszkwilowi na stosunki panujące w Rzymie za Nerona. [przypis redakcyjny]

co dno świata kreśli — Według systemu Ptolemeusza niebo ze wszystkimi planetami i gwiazdami krąży wokoło ziemi i dlatego to środkowy punkt ziemi uważa poeta za punkt środkowy całego wszechświata. [przypis redakcyjny]

Co do analizy „wrażliwości” artystycznej Wyspiańskiego, odsyłam do książeczki mojej wydanej nakładem M. Arcta: St. Wyspiański jako poeta. Tę stronę zagadnienia, ale tę tylko, ukazuje ona dokładnie. [przypis redakcyjny]

Co do litografii koła dawnego znajomych (…) — wzmianka tu jest o wizerunkach osób, które stanowiły codzienne towarzystwo tak jenerała Krasińskiego, jak kasztelana Józefa Krasińskiego, a których rysy i całe postacie przedstawił ołówkiem Józef Sokołowski. [przypis redakcyjny]

Co do matki M. — matka Makryna Mieczysławska, rzekoma przeorysza i męczenniczka z Mińska, w rzeczywistości niezmiernie sprytna oszustka. [przypis redakcyjny]

Co do Pacównej, to jużci możem tak samo z Florencji jak z Rzymu z Kniaziewiczem korespondować — Kniaziewicz był opiekunem Pacównej, Sołtan jej współopiekunem. [przypis redakcyjny]

co do pism Zosi — Kaplińskiej, po której zostało dość wiele niewydanych rękopisów, między innymi książka do nabożeństwa. [przypis redakcyjny]

Co do sposobu rozpoczęcia dzieła, o które chodzi, nie mogę pogodzić się z tymi wszystkimi subtelnościami, jakie wam proponują — podobnie Mably przestrzega przed planami, które zmierzają do oszukania umysłów subtelnościami i podstępami. „Wiem, że przy pomocy kilku zręcznych wyrażeń czy zwrotów prawodawca może zamaskować ducha prawa, aby łatwiej je przyjęto; ale czyż można liczyć na prawo, które boi się ukazać? Wyłudzona w ten sposób zgoda nie przyniosłaby niczego dobrego”. Radzi działać na umysły przez wykazanie przyczyn nieszczęść, przez udowodnienie, że źródłem złego są wadliwe prawa, przez wytyczenie narodowi drogi, która mogłaby go doprowadzić do szczęścia. Przypuszcza, że może ogłoszenie jego traktatu poparłoby ten cel uświadomienia narodu. Z oburzeniem mówi o jakowymś projekcie, wysuniętym ze strony polskiej, aby uchwalać prawa tajne, znane jedynie rządzącym, a w kodeksach praw oznaczone tylko słowami: „stosownie do aktu złożonego w archiwum”. „Takie ciemne i tajemne postępowanie odpowiednie jest tylko dla prawodawcy, który chce wprowadzić tyranię”. [przypis redakcyjny]

co do twojej przedmowy — Przedmowa do przełożonych przez Wandę Złotych Czynów. [przypis redakcyjny]

„Co do Weiningera współczuję Wam tym bardziej, że ja tymi czasy zajmować się nim muszę dla Hasklera, który sobie wybrał go z podanych tematów: ale inna to rzecz pisać o nim, a inna tłumaczyć i to istotnie robota ciężka, chociaż ja właściwie mniej surowo niż Wy samego Weiningera oceniam, a przekład książki może w każdym razie wzmoże trochę i u nas zainteresowanie filozoficzne”. [red. WL].

[przypis redakcyjny]

Co ducha w jarzmo łakomstwa uginał — Tu poeta uzbraja się w broń satyry i nagania [dziś popr.: gani; red. WL] chciwość księży, nie w ogóle, ale tylko jednostki potępia, które na szkodę stanu kapłańskiego oddając się namiętnie chciwości dóbr ziemskich, zapominają o dobru duchownym, które jest nie z tego świata. [przypis redakcyjny]

„Co dzień staje się jaśniejszym, że nauka ma za cel zbudować ponad przyrodą (superposer) „warsztat” (atelier) idealny, ułożony z narzędzi funkcjonujących ze ścisłością matematyczną i mających za zadanie odtwarzać z wielkim przybliżeniem zmiany zachodzące w ciałach przyrodniczych” — G. Sorel, Les illusions du progrès p. 275. Por. powiedzenie H. Poincarégo „iż postulatem nauki jest jednoznaczność zapisów naszych instrumentów”. Por. także idee filozoficzne Proudhona oraz autora niniejszej książki Przyroda i poznanie („Przegląd społeczny” 1907) przedruk w tomie prac moich pt. Idee. [przypis redakcyjny]

coeli coelorum (łac.) — tu: najwyższe niebo (w znaczeniu: wola niebios). [przypis redakcyjny]

coelitus centum milium (…) (łac.) — z woli niebios zjednoczoną wolą stu tysięcy ludzi… przybył na pomoc ojczyźnie w rozbiciu, kiedy ją fale już zalać miały. [przypis redakcyjny]

cofać (daw.) — [dziś:] cofać się. [przypis redakcyjny]

cofnąć (daw.) — [dziś:] cofnąć się. [przypis redakcyjny]

co go mieć nie chcecie — protestanci odrzucali wiarę w czyściec. [przypis redakcyjny]

Co ich jest w Zbawiciela naszego imieniu — „Jezus” to słowo pięcioliterowe; por. III. w. 197 i 198. [przypis redakcyjny]

co im krzywo — co im zawiniło. [przypis redakcyjny]

co insze czas goi — to, co u innych goi czas. [przypis redakcyjny]

Co jednej wiary węzłem nie związuje nieżyczliwemi swych między pogany — przestawienie, zamiast: „Co jednej wiary węzłem nie związuje swoich między nieżyczliwymi poganami”. [przypis redakcyjny]

Co jest i nie jest w śmiertelnej kolei — Wszystko, co jest nieśmiertelne i śmiertelne, jak promień od swego światła, wyszło tylko od Boga. W części bezpośrednio, jako własny twór Boga, częścią pośrednio, przez organa świata. Jego zwierciadło im więcej od Niego jest oddalone, tym słabiej swój promień odbija, a więc mniej doskonałe tworzy stworzenie. Przeto Adam musiał być doskonałym człowiekiem, a Chrystus jako Bóg człowiek najdoskonalszym i wyższym nad wszelkie stworzenia. [przypis redakcyjny]

co jest praktyczne, tj. co polega na wolności… — praktycznym nazywa Kant, mając na pamięci greckie znaczenie wyrazu (πράσσω=czynię, działam). wszystko, co się odnosi do zakresu działania, czynu; a więc i dążność do urzeczywistnienia ideałów jest także praktyczną, i wchodzi w zakres moralności. Zob. w tej książce określenie praktyczności przez Kanta w dziale mówiącym o Kanonie […]. [przypis redakcyjny]

co krzywo patrzył — tu: zezowaty. [przypis redakcyjny]

Co list do Metternicha zapowiadał — list otwarty do ks. Metternicha ogłosił z powodu rzezi 1846-go (w języku francuskim) Al. Wielopolski. [przypis redakcyjny]

collaterales (łac.) — obok mieszkający, okoliczna szlachta. [przypis redakcyjny]

Colletta, Pietro (1775–1831) — [neapolitański minister wojny i historyk], autor Storia del Reame di Napoli i innych prac historycznych z okresu rewolucji francuskiej i Napoleona. [przypis redakcyjny]

colligati principies (łac.) — sprzymierzeni książęta. [przypis redakcyjny]

collocare Rempublicam (łac.) — postawić Rzeczpospolitą. [przypis redakcyjny]

Colluvio nationum, sentina gentium (łac.) — zlew narodów, szumowiny ludów. [przypis redakcyjny]

Colomb (…) w liście (…) zrobił mi scenę o przedmowę do de Brosses'a — list ten dotyczył przedmowy Stedhala do II wydania Listów pisanych z Włochów w 1739 i 1740 Ch. De Brosses'a, której R. Colomb, wydawca książki, nie wykorzystał. Pod tytułem La comedie est impossible en France en 1836 przedmowa ta ukazała się w „Revue de Paris” z 1 IV 1836. [przypis redakcyjny]

co lud obchodzi — co lud oburza. [przypis redakcyjny]

Columbaria — gołębniki, tu — grobowce w kształcie gołębników. [przypis redakcyjny]

co lżej — co lżejsze, co przynosi większą ulgę. [przypis redakcyjny]

co Marmontel doradzał (…) — [w:] Poétique Française V, II, 101. [przypis redakcyjny]

co ma rzec z sobą — co ma czynić [ze sobą]. [przypis redakcyjny]

co masz — zwrot będący kalką z fr. qu'as tu? w znaczeniu: co ci jest? [przypis redakcyjny]

comber a. cąber (z niem. zampern) — zabawa w tłusty czwartek. [przypis redakcyjny]

combinatur (łac.) — składa się. [przypis redakcyjny]

Com Ci radził, pamiętaj przeczytać, przeczytaj, poznasz głos przyjaciela, daj Boże, by nie na puszczy wołający — Przedświt. [przypis redakcyjny]

com czynił w Albrace — Angelikę oblegał w jej zamku Albrace król tatarski, Agrykan. Po stronie Angeliki walczył między innymi Sakrypant, któremu królewna, napadem nocnym Agrykana zagrożona, zawdzięczała swe ocalenie. [przypis redakcyjny]

come corpo morto cade (wł.) — jak pada umarłe ciało. [przypis redakcyjny]

comestibilium (łac.) — rzeczy do jedzenia. [przypis redakcyjny]

Come what sorrow can — Come what sorrow can,/ It cannot countervail the exchange of joy/ That one short moment gives me in her sight.; Romeo and Juliet II, 6 [„(…) lecz choćby przyszedł nawał smutku, / Nie sprzeciwważyłby on tej radości, / Jaką mię darzy jedna przy niej chwila”, przekład Józef Paszkowski; cytat wykorzystany wcześniej w rozdz. XXXI, w przypisie autorskim; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Co miłość łatwo lub trudno mi czyta — Ten wiersz z powyższymi trzema wierszami komentatorzy Boskiej Komedii różnie wykładają. Najprawdopodobniejszy wykład jest następujący: św. Jan pytał poetę: „gdzie twoją duszę żądza unosi?” albo: „jaki jest przedmiot twojej miłości?”. Poeta odpowiada: Dobro, Alfa i Omega, to jest, początek i koniec, cel tego wszystkiego, w czym ja miłość Boga widzę wyraźnie albo tajemniczo objawioną. Przez pismo poeta rozumie tu nie tylko Pismo Święte, ale wszystkie dzieła boże, a szczególnie rozmaity stan duchowy ludzi. [przypis redakcyjny]

co misterniejszego (starop.) — co lepszego [tj. jak najlepszego, mistrza w swojej dziedzinie; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Comité du Salut public (fr.) — komitet zbawienia [ocalenia] publicznego. [przypis redakcyjny]

commare a. comare (wł.) — kum, kuma. [przypis redakcyjny]

comme dans une peau rugueuse on enchâsse le diamant qui prête son éclat à la vanité — allusion à la garniture des poignées d'épée. [przypis redakcyjny]

comme il faut (fr.) — jak należy. [przypis redakcyjny]

Comment, vous n'avez jamais (…) Qui j'ai eu d'immenses phases (…) — Jak to, czy Pan nigdy w swem życiu nie był szczęśliwym? Tak, miałem mnóstwo chwil szczęścia, ale to już nie wróci nigdy. [przypis redakcyjny]

commilitones meruerunt (łac.) — towarzysze zasłużyli. [przypis redakcyjny]

commissorium (łac.) — zlecenie. [przypis redakcyjny]

communem iniuriam et commune bonum (łac.) — wspólną krzywdę i wspólne dobro. [przypis redakcyjny]

commune periculum Concordia propulsare (łac.) — wspólne niebezpieczeństwo zgodą odeprzeć. [przypis redakcyjny]