Przypisy

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, twórca Legionów, tj. oddziałów polskich we Włoszech; utwór noszący jego imię (Mazurek Dąbrowskiego) jest dzisiaj hymnem Polski. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, twórca Legionów Polskich we Włoszech, dowódca naczelny wojsk polskich w 1813, generał jazdy armii Królestwa Polskiego. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, twórca Legionów Polskich we Włoszech, dowódca naczelny wojsk polskich w 1813 r., generał jazdy armii Królestwa Polskiego w latach 1815–1816. Początkowo służył w wojsku saskim i gwardii elektorskiej, dopiero w 1792 r., na prośbę Stanisława Augusta zwolniony z powinności wobec Fryderyka II, przeszedł do wojska polskiego; nie będąc zorientowany w sytuacji polit. Polski, zanim przyłączył się do powstańców kościuszkowskich, złożył przysięgę na wierność konfederacji targowickiej, czego o mało nie przypłacił życiem: posądzony o zdradę, stanął przed sądem wojskowym i tylko zręczności Józefa Wybickiego jako prawnika i mówcy zawdzięczał ocalenie; zapoczątkowało to przyjaźń na całe życie. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jan Henryk (1755–1818) — generał, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, twórca Legionów Polskich we Włoszech, dowódca naczelny wojsk polskich w 1813 r., generał jazdy armii Królestwa Polskiego w latach 1815–1816. Początkowo służył w wojsku saskim i gwardii elektorskiej, dopiero w 1792 r., na prośbę Stanisława Augusta zwolniony z powinności wobec Fryderyka II, przeszedł do wojska polskiego; nie będąc zorientowany w sytuacji polit. Polski, zanim przyłączył się do powstańców kościuszkowskich, złożył przysięgę na wierność konfederacji targowickiej, czego o mało nie przypłacił życiem: posądzony o zdradę, stanął przed sądem wojskowym i tylko zręczności Józefa Wybickiego jako prawnika i mówcy zawdzięczał ocalenie; zapoczątkowało to przyjaźń na całe życie. Przywołanie postaci Dąbrowskiego, obok Bonapartego, Czarnieckiego i Kościuszki, służy wpisaniu w tekst pieśni idei wodzowskiej. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Jarosław (1836–1871) — polski działacz niepodległościowy, sztabskapitan Armii Imperium Rosyjskiego, od 1862 członek Komitetu Miejskiego, a nast. Komitetu Centralnego Narodowego, generał i naczelny dowódca wojsk Komuny Paryskiej (1871), używał pseudonimu „Łokietek”. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Marian (1878–1958) — wydawca, dziennikarz, największy potentat prasowy okresu międzywojennego, w 1910 założyciel „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, poseł na Sejm II RP, dyrektor Teatru „Bagatela”. [przypis edytorski]

Dąbrowski, Wincenty — polski wojskowy epoki wojen napoleońskich; od 1811 porucznik 11. pułku ułanów. [przypis edytorski]

dąć się (pot.) — nadymać się, być zarozumiałym. [przypis edytorski]

dąć się — puszyć się, pysznić się. [przypis edytorski]

dąć — tu: nadymać się, puszyć się, chwalić się. [przypis edytorski]

Dársena B (hiszp.) — dok B. [przypis edytorski]

dąsać się — obrażać się, ujawniać niezadowolenie. [przypis edytorski]

dążność — dążenie. [przypis edytorski]

dabartės — adbar, šiuo metu. [przypis edytorski]

dabas — gražumas. [przypis edytorski]

dabinantis — puošiantis. [przypis edytorski]

dabintis — puoštis. [przypis edytorski]

dablon — raczej: dublon, ale oryginalnie oznacza on złotą monetę hiszpańską bitą od XVI do XIX w., a tu mowa o monecie srebrnej. [przypis edytorski]

daboja — saugo. [przypis edytorski]

dabojasi — patinka. [przypis edytorski]

daboti — saugoti. [przypis edytorski]

dać baczność (daw.) — uważać. [przypis edytorski]

dać czemuś pokój — zrezygnować z czegoś. [przypis edytorski]

dać dęba — uciec. [przypis edytorski]

dać drapaka — uciec. [przypis edytorski]

dać folgę (daw.) — pozwolić sobie na coś, nie powstrzymywać się. [przypis edytorski]

dać folgę — pozwolić (sobie) na coś. [przypis edytorski]

dać (…) folgę — pozwolić sobie. [przypis edytorski]

dać folgę swojemu językowi (daw.) — nie powstrzymywać się, nie pohamowywać się w mówieniu czegoś. [przypis edytorski]

dać garła (starop.) — zginąć; dać się zabić (przez podcięcie gardła). [przypis edytorski]

dać harbuza — odmówić kawalerowi ręki panny. [przypis edytorski]

dać kominka (daw. reg.) — dać nogę, uciec. [przypis edytorski]

dać komuś pokój — dziś: dać komuś spokój. [przypis edytorski]

dać komuś quartier (z fr.) — darować życie. [przypis edytorski]

dać met — dziś: dać mata, zwyciężyć. [przypis edytorski]

dać na borg (daw.) — dać na kredyt. [przypis edytorski]

dać na zapowiedzi — opłacić uroczyste ogłoszenie w kościele parafialnym zamiaru zawarcia związku małżeńskiego przez osoby należące do parafii; ogłoszenie takie powtarzane jest co tydzień na mszy przez okres do trzech miesięcy. [przypis edytorski]

dać noża (pot.) — dać, podać nóż (na chwilę). [przypis edytorski]

dać obrok oku chciwemu (starop.) — karmić oko [wzrok] spragniony [widoku ukochanej]. [przypis edytorski]

dać ostrzyc te piękne włosy — na znak żałoby. [przypis edytorski]

dać pokój — dziś: dać spokój. [przypis edytorski]

dać pole (daw.) — stanąć do pojedynku. [przypis edytorski]

dać pozór (daw.) — spojrzeć. [przypis edytorski]

dać se chleba (daw.) — popaść w biedę, w niedolę. [przypis edytorski]

dać sobie rendez-vous (daw.) — umówić się na spotkanie. [przypis edytorski]

dać sobie rendez-vous (daw., z fr.) — umówić się na spotkanie. [przypis edytorski]

dać sprawę (starop.) — zdać relację. [przypis edytorski]

dać tył (daw.) — uciec. [przypis edytorski]

dać w bok kułaka — trącić pięścią (kułakiem) w bok. [przypis edytorski]

dać zeks (gw. środ.) — dać cynk; dać znać; powiadomić. [przypis edytorski]

da capo al fine (wł., muz.) — od początku do końca (jeszcze raz, w kółko). [przypis edytorski]

da capo senza fine (wł.) — w dosłownym tłumaczeniu: „od początku bez końca”; parafraza używanego w notacji muzycznej określenia da capo al fine, oznaczającego powtórzenie całego utworu od początku do końca. [przypis edytorski]

da capo (wł., muz.) — od początku. [przypis edytorski]

da capo (wł.) — od początku, na nowo. [przypis edytorski]

da capo (wł.) — od początku. [przypis edytorski]

da capo (wł.) — od początku; znowu. [przypis edytorski]

dacha — obszerne, sięgające do kostek futro a. futrzana peleryna z dużym kołnierzem, nakładane zimą na wierzch na inne ubrania. [przypis edytorski]

Dachau — miasto powiatowe w płd. Niemczech, w kraju związkowym Bawaria; w 1933 roku powstał tutaj niemiecki obóz koncentracyjny. [przypis edytorski]

Dachau — (niem.) Konzentrationslager Dachau, niemiecki obóz koncentracyjny, założony w 1933 roku w dawnej fabryce amunicji na przedmieściach Dachau, miasta znajdującego się na północ od Monachium, w płd. Niemczech. [przypis edytorski]

Dachau — Obóz koncentracyjny Dachau (Konzentrazionslager Dachau) został założony przez nazistów już w 1933 roku jako pierwsza tego rodzaju placówka, stając się protoplastą i wzorem organizacyjnym dla kolejnych obozów. Zginęło w nim kilkadziesiąt tysięcy ludzi. [przypis edytorski]

dachdecker (z niem.) — dekarz. [przypis edytorski]

Dachnowski, Jan Karol (1590–po 1654) — poeta i heraldyk, posługiwał się pseudonimem Perypetasmatowicz. [przypis edytorski]

dachy — daw. forma N.lm; dziś: dachami. [przypis edytorski]

dachy — dziś popr. N.lm: dachami. [przypis edytorski]

dacieli miejsce (starop.) — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy dacie miejsce. [przypis edytorski]

dacież temu wiarę — konstrukcja z partykułą -że (skróconą do -ż); znaczenie: czy dacie temu wiarę. [przypis edytorski]

dadaizm — awangardowy ruch artystyczno-literacki rozwijający się od ok. 1915 r. do początku lat 20. XX w.; głównym ośrodkiem ruchu dada był początkowo Zurych, gdzie działała grupa skupiona wokół poety Tristana Tzary i malarza Hansa Arpa. Inni artyści identyfikowani z dadaizmem to m.in. Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia. Dadaizm rozwijał się pod jednoczącymi ruch hasłami swobody wyrazu artystycznego, zerwania z tradycją, negacji wszelkich kanonów wartości, zasad estetyki, a także gramatyki; środkiem wyrazu dadaistów był absurd, dowcip, żonglerka znaczeniami, łączenie technik i tworzenie nowych, np. ready-made (pisuar Duchampa wystawiony jako Fontanna w 1917 r.), kolaże, fotomontaże, abstrakcje. Działalność dadaistów poszerzała granice sztuki i refleksji artystycznej; stanowiła zapowiedź surrealizmu. [przypis edytorski]

dadaizm — awangardowy ruch artystyczno-literacki rozwijający się od ok. 1915 r. do początku lat 20. XX w.; głównym ośrodkiem ruchu dada był początkowo Zurych, gdzie działała grupa skupiona wokół poety Tristana Tzary i malarza Hansa Arpa. Inni artyści identyfikowani z dadaizmem to m.in. Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia. Dadaizm rozwijał się pod jednoczącymi ruch hasłami swobody wyrazu artystycznego, zerwania z tradycją, negacji wszelkich kanonów wartości, zasad estetyki, a także gramatyki; środkiem wyrazu dadaistów był absurd, dowcip, żonglerka znaczeniami, łączenie technik i tworzenie nowych, np. ready-made (pisuar Duchampa wystawiony jako Fontanna w 1917 r.), kolaże, fotomontaże, abstrakcje. Działalność dadaistów poszerzała granice sztuki i refleksji artystycznej; stanowiła zapowiedź surrealizmu. [przypis edytorski]

dadaizm – awangardowy ruch artystyczno-literacki rozwijający się od ok. 1915 r. do początku lat 20. XX w.; głównym ośrodkiem ruchu dada był początkowo Zurych, gdzie działała grupa skupiona wokół poety Tristana Tzary i malarza Hansa Arpa. Inni artyści identyfikowani z dadaizmem to m.in. Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia. Dadaizm rozwijał się pod jednoczącymi ruch hasłami swobody wyrazu artystycznego, zerwania z tradycją, negacji wszelkich kanonów wartości, zasad estetyki, a także gramatyki; środkiem wyrazu dadaistów był absurd, dowcip, żonglerka znaczeniami, łączenie technik i tworzenie nowych, np. ready-made (pisuar Duchampa wystawiony jako Fontanna w 1917 r.), kolaże, fotomontaże, abstrakcje. Działalność dadaistów poszerzała granice sztuki i refleksji artystycznej; stanowiła zapowiedź surrealizmu. [przypis edytorski]

dadaizm — awangardowy ruch artystyczno-literacki rozwijający się od ok. 1915 r. do początku lat 20. XX w.; głównym ośrodkiem ruchu dada był początkowo Zurych, gdzie działała grupa skupiona wokół poety Tristana Tzary i malarza Hansa Arpa. Inni artyści identyfikowani z dadaizmem to m.in. Marcel Duchamp, Man Ray, Francis Picabia. Dadaizm rozwijał się pod jednoczącymi ruch hasłami swobody wyrazu artystycznego, zerwania z tradycją, negacji wszelkich kanonów wartości, zasad estetyki, a także gramatyki; środkiem wyrazu dadaistów był absurd, dowcip, żonglerka znaczeniami, łączenie technik i tworzenie nowych, np. ready-made (pisuar Duchampa wystawiony jako Fontanna w 1917 r.), kolaże, fotomontaże, abstrakcje. Działalność dadaistów poszerzała granice sztuki i refleksji artystycznej; stanowiła zapowiedź surrealizmu. [przypis edytorski]

dadaizm — awangardowy ruch artystyczno-literacki rozwijający się od ok. 1915 r. do początku lat 20. XX w.; rozwijał się pod hasłami swobody wyrazu artystycznego, zerwania z tradycją, negacji wszelkich kanonów wartości, zasad estetyki, a także gramatyki; środkiem wyrazu dadaistów był absurd, dowcip, żonglerka znaczeniami, łączenie technik i tworzenie nowych. [przypis edytorski]

da, da (ros.) — tak, tak. [przypis edytorski]

Da, da, zabyłem (z ros.) — tak, tak, zapomniałem. [przypis edytorski]

dadząć — dadzą ci. [przypis edytorski]

dadzą-ć — skrócone: dadzą ci. [przypis edytorski]

daėjo iki kampui — priėjo kampą. [przypis edytorski]

Dämmerungszustand (niem.) — stany zamroczenia, zamącenia świadomości [przypis edytorski]

daemon meridianus (łac.) — demon południowy. [przypis edytorski]

Da, famielij (z ros., fonetycznie) — Tak, rodzin. [przypis edytorski]

Dafne (mit. gr.) — nimfa, córka Gai i Penejosa; uciekając przed zalotami zakochanego w niej Apollina, uprosiła ojca, by zamienił ją w drzewo wawrzynu. Symbol miłości niedostępnej i dziewictwa. [przypis edytorski]

Dafne (mit. gr.) — nimfa, córka Gai i Penejosa; uciekając przed zalotami zakochanego w niej Apollina, uprosiła ojca, by zamienił ją w drzewo laurowe. [przypis edytorski]

Dafne (mit. gr.) — nimfa, która zamieniła się w drzewo laurowe, aby uciec przed miłością Apollina. [przypis edytorski]

Dafne (mit. gr.) — nimfa zmieniona w drzewo wawrzynu. [przypis edytorski]

Dafnis a. Dafne — w mitologii greckiej jedna z nimf; ukochana boga Apollina, która odrzuciła jego zaloty i została zamieniona w drzewo laurowe. [przypis edytorski]

Dafnis i Chloe — para pasterzy ze starożytnego greckiego romansu. [przypis edytorski]

Dafnis w drzewo bobkowe zamieniona — nawiązanie do utworu Samuela Twardowskiego (1595/1600–1661) pt. Dafnis drzewem bobkowym. [przypis edytorski]

daga a. deka — sztylet o szerokiej u nasady, zwężającej się ku sztychowi, dość długiej (40–60 cm) głowni; służący zadawania pchnięć w miejsca nieosłonięte zbroją lub do rozdzierania kolczugi przeciwnika. [przypis edytorski]

daga — krótki sztylet. [przypis edytorski]

daga (wł.) — odmiana krótkiego sztyletu. [przypis edytorski]

Dagda — w mitologii irlandzkiej bóg rolnictwa. [przypis edytorski]

dagerotyp — fotografia na na płytce metalowej, wynalazek Josepha Nicéphore'a Niépce'a i Louisa Jacques'a Daguerre'a z lat 30-tych XIX w. Dagerotypia była pierwszą techniką fotograficzną, dawała tylko jeden egzemplarz. W połowie XIX w. wyparła ją kalotypia, fotografia negatywowa z odbitkami wykonywanymi na papierze. [przypis edytorski]

dagerotyp — obraz fotograficzny utrwalony na metalowej płycie; technika wynaleziona w 1839 przez Louisa Daguerre'a. [przypis edytorski]

dagerotyp — obraz fotograficzny utrwalony na płycie srebrnej; technika wynaleziona w 1839 r. przez Louisa Daguerre'a. [przypis edytorski]

Dagiliai — miškiniai skudučiai. [przypis edytorski]

daglezja (bot.) — jedlica, rodzaj drzew szpilkowych z rodziny sosnowatych; tu: daglezja zielona z zach. części Ameryki Płn., osiągająca do 120 m wysokości. [przypis edytorski]

Dagnan-Bouveret, Pascal (1852–1929) — francuski malarz realista. [przypis edytorski]

dagoba — typ sakralnej budowli buddyjskiej na Cejlonie, odpowiednik indyjskiej stupy. [przypis edytorski]

Dagon — starosemickie bóstwo. [przypis edytorski]

daguerotyp — prototyp fotografii. [przypis edytorski]

dahin (niem.) — tam. [przypis edytorski]