Przypisy

alboli (daw.) — czy też. [przypis edytorski]

alboli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: albo też. [przypis edytorski]

alboli (daw.) — lub też. [przypis edytorski]

alboli — konstrukcja z partykułą „li”; znaczenie: albo też. [przypis edytorski]

albom — album; tu: pamiętnik adresatki wiersza, tytułowy „imionnik”. [przypis edytorski]

albom jej nie matka — skrócone od: albo (czyż) nie jestem jej matką. [przypis edytorski]

Albom to (…) nie chodził — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: albo to nie chodziłem; znaczenie: czyż nie chodziłem. [przypis edytorski]

Albo się węzeł przerwie, albo się rozłączy — dojdzie do separacji albo do rozwodu. [przypis edytorski]

Albo starosta, albo kapucyn — przysłowie oznaczające wybór między sukcesem (starostwo) a przekreśleniem szans na powodzenie życiowe (wstąpieniem do zakonu żebraczego). [przypis edytorski]

albowiem nie wiedzą, co czynią — Łk 23, 34. [przypis edytorski]

Albowiem ta wina jest na ludzki naród ustawiona, aby każdy w pocie czoła pożywał chleba swego — por. 1 Mojż 3, 19. [przypis edytorski]

albowiem z tej gałęzi idei wykwitają wszelkie formy rządów — w tym miejscu na marginesie poniższego wywodu znajduje się adnotacja: Skąd nierówność na świecie? [przypis edytorski]

albo wiosce puknąć, abo się workowi wytrząsnąć — przyjdzie albo stracić wioskę (zapewne: trzymaną w dzierżawie), albo pozbyć się pieniędzy (na rzecz dzierżawcy). [przypis edytorski]

alboż — czy. [przypis edytorski]

albożem przysiągł — tu: czyżbym przysiągł; przecież nie przysięgałem. [przypis edytorski]

alboż — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że, skróconą do -ż; znaczenie: albo czy. [przypis edytorski]

Alboż to chrześcijanin czy Żyd pierwej jest chrześcijaninem czy Żydem niż człowiekiem? — Lessing, Natan mędrzec, akt II, scena 4 (rozmowa Natana z Templariuszem). [przypis edytorski]

alboż — tu: czy, czyż. [przypis edytorski]

Albucilla za czasu Tyberiusza, próbując sobie zadać śmierć (…) — Tacyt, Roczniki, VI, 48. [przypis edytorski]

album — daw. r.n., dziś r.m. [przypis edytorski]

Albunea — rzymska wyrocznia (Sybilla Tiburtyńska) oraz grota i siarczane źródło jej poświęcone, znajdujące się w staroż. etruskiej miejscowości Tibur (dziś: Tivoli). [przypis edytorski]

alcade (hiszp.) — alkad, burmistrz, urzędnik zarządzający miastem. [przypis edytorski]

Alcalá Zamora, Niceto (1877–1949) — polityk hiszpański, liberał, premier rządu tymczasowego oraz pierwszy prezydent Drugiej Republiki Hiszpańskiej. [przypis edytorski]

alcalde (hiszp.) — alkad, urzędnik zarządzający miastem. [przypis edytorski]

Al Capone — właśc. Alphonse Gabriel Capone, pseudoonim Scarface (1899–1947) amerykański gangster pochodzenia włoskiego, działający w Chicago. [przypis edytorski]

Alcesta — opera Christopha Willibalda Glucka z 1767 roku. [przypis edytorski]

Alcest — bohater Mizantropa Moliera. [przypis edytorski]

Alcest i Filint — bohaterowie komedii Moliera Mizantrop (1666): Alcest występuje przeciwko obłudzie arystokracji francuskiej, Filint jest wobec niej tolerancyjny. [przypis edytorski]

Alcestis (mit. gr.) — córka Peliasa, która zgodziła się umrzeć, by przedłużyć życie mężowi. [przypis edytorski]

Alcest — postać z dramatu Moliera Mizantrop; człowiek szlachetny, ale mało elastyczny; tytułowy mizantrop, nielubiący ludzi i nieumiejący z nimi współżyć; zakochany w Celimenie, czyni jej wyrzuty z powodu swojej zazdrości. [przypis edytorski]

Alceusz a. Alkajos (ok. 620 p.n.e.–ok. 550 p.n.e.) — grecki poeta liryczny z Mityleny na wyspie Lesbos, część życia z powodu udziału w spisku przeciw tyranowi Myrsylosowi spędził na wygnaniu; dużą część jego dzieła stanowiła poezja polityczna. [przypis edytorski]

alchemia — przednaukowa dziedzina dociekań i doświadczeń, zajmująca się próbowaniem różnych składników, kombinacji i procesów chemicznych w celu odkrycia sposobu przemiany metali nieszlachetnych w złoto, wynalezienia eliksiru nieśmiertelności oraz specyfiku leczącego wszelkie choroby. [przypis edytorski]

alchemiczny — stosowany w alchemii, czyli przednaukowej praktyce, z której wywodzi się współczesna chemia. Podstawową różnicę stanowi wiara alchemików w możliwość zmiany jednych pierwiastków w inne drogą reakcji chemicznych oraz nierealistyczne cele (np. przemiana ołowiu w złoto). [przypis edytorski]

al chet (hebr.) — „Za grzech”. Początkowy fragment modlitwy porannej. [przypis edytorski]

alchimista prawy — alchemik prawdziwy; powtarzający się koncept u Reja: żarłok jest prawdziwym alchemikiem, mianowicie przemieniającym złoto w gnój. [przypis edytorski]

Alciona (mit. gr.) — nawiązanie do księżniczki Alkiony, córki boga wiatrów Eola, która po stracie męża rozpaczała tak bardzo, że bogowie zamienili ją w ptaka zimorodka. [przypis edytorski]

alcjon (mit. gr.) — ptak, w którego została zamieniona Alkione (łac. Alcyone) i który buduje swoje gniazdo na plaży w okresie spokoju na morzu; zimorodek. [przypis edytorski]

Alcybiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej; znany z wystawnego życia. [przypis edytorski]

Alcybiades a. Alkibiades (450–404 p.n.e.) — ateński polityk i wódz, w młodości uczeń Sokratesa, znany był ze skłonności do rozpustnego, wystawnego życia. [przypis edytorski]

Alcybiades a. Alkibiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej; znany z wystawnego życia. [przypis edytorski]

Alcybiades a. Alkibiades (450–404 p.n.e.) — wódz i polityk ateński, w młodości uczeń Sokratesa, jeden z bohaterów dialogu Platona Uczta; jako strateg odegrał dużą rolę w ostatnich 15 latach wojny peloponeskiej. [przypis edytorski]

Alcyd a. Alkides (mit. gr.) — Herakles (w mit. rzym. Herkules); heros był synem Zeusa i Alkmeny, żony króla Teb, Amfitriona, którego ojcem był Alkajos; przydomek utworzony jest zgodnie z tą właśnie, ludzką linią rodu Heraklesa; potwierdza go niejako to, że za popełnioną w szale zbrodnię (zabicie swoich dzieci spłodzonych z Megarą) Herakles miał z wyroku bogów udać się do Tirynsu, daw. siedziby rodu Amfitriona, a więc też Alkajosa, i dla tamtejszego króla 12 prac. [przypis edytorski]

Alcyd a. Alkides (mit. gr.) — Herakles (w mit. rzym. Herkules); heros był synem Zeusa i Alkmeny, żony króla Teb, Amfitriona, którego ojcem był Alkajos, przydomek utworzony jest zgodnie z tą właśnie, ludzką linią rodu Heraklesa i utwierdzony niejako tym, że za popełnioną w szale zbrodnię (zabicie swoich dzieci spłodzonych z Megarą) miał on z wyroku bogów udać się do Tirynsu, daw. siedziby rodu Amfitriona, a więc też Alkajosa, i wykonać z niewolniczym posłuszeństwem 12 prac dla tamtejszego króla. [przypis edytorski]

Alcyda topolą wieńczy — w wieńcu z topoli na głowie składano w Italii ofiarę Herkulesowi (którego imię zastępuje tu przydomek herosa: Alcyd). [przypis edytorski]

Alcyd — Herkules. [przypis edytorski]

Alcyd (mit. gr.) — heros Herkules, syn Alkmeny (łac. Alcmene). [przypis edytorski]

Alcyd (mit. gr.) — przydomek Heraklesa. [przypis edytorski]

Alcyd (mit. gr., z rzym. Alcides) — heros Herkules. [przypis edytorski]

Alcydowe słupy — słupy Heraklesa. [przypis edytorski]

Alcyna — czarownica, królowa wyspy z opery Georga Friedricha Händla. [przypis edytorski]

Aldebaran — gwiazda podwójna (składają się na nią czerwony olbrzym i karzeł); najjaśniejszy obiekt gwiazdozbioru Byka i czternasty co do jasności na niebie. [przypis edytorski]

Aldebaran — najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka. [przypis edytorski]

Aldeboran — właśc. Aldebaran: nazwa gwiazdy podwójnej, najjaśniejszej w konstelacji Byka. [przypis edytorski]

Alderete, José (1560–1616) — hiszpański jezuita, jurysta, rektor w Granadzie. [przypis edytorski]

alderman (hist., ang.) — radny, członek rady miejskiej; od staroang. ealdorman: starszy. [przypis edytorski]

aldermanowie — starszyzna (miejska). [przypis edytorski]

alderman — rajca miejski. [przypis edytorski]

Aldgate — jedna z bram byłego muru obronnego wokół Londynu, aktualnie stacja metra. [przypis edytorski]

ale a. ali (starop.) — tu: oto. [przypis edytorski]

alea iacta [est] (łac.) — kości zostały rzucone (przen. o podjęciu nieodwracalnej decyzji). [przypis edytorski]

Alea iacta est (łac.) — kości zostały rzucone (zwrot przysłowiowy, oznaczający decyzję, której nie da się cofnąć). [przypis edytorski]

ale (ang.) — piwo angielskie. [przypis edytorski]

aleatico — wino z włoskiej odmiany czerwonych winogron o tej samej nazwie. [przypis edytorski]

ale — bet. [przypis edytorski]

alebych (daw.) — ale bym. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — ale; ale przecież. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: ale przecież, ale jednak. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — spójnik „ale”, wzmocniony partykułą „-ć”. [przypis edytorski]

aleć (daw.) — spójnik ale, wzmocniony partykułą -ć. [przypis edytorski]

aleć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

aleć — spójnik ale z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć. [przypis edytorski]

ale co wiedzieć, co myśli (starop.) — ale nie wiadomo, co myśli. [przypis edytorski]

alef, beth, gimel — pierwsze litery alfabetu hebrajskiego; z połączenia dwóch pierwszych wywodzi się słowo „alfabet”. [przypis edytorski]

alef (hebr.) — pierwsza litera alfabetu hebrajskiego, wymawiana jako głoska a lub e. [przypis edytorski]

alegoria — symboliczne przedstawienie jakiejś treści, zwykle z pomocą personifikacji i animizacji. [przypis edytorski]

alegoria — symboliczne przedstawienie treści. [przypis edytorski]

alegować (z łac. allegare) — składać dowód, dowodzić, przytaczać coś na dowód, powoływać się na co, uzasadniać, popierać. [przypis edytorski]

ale ir (lenk.) — bet ir. [przypis edytorski]

Ale ja ci nie opowiem (…) historii o Alkinoosie, tylko o dzielnym żołnierzu — w oryginale gra słów: imię Alkinoos oznacza „dzielny umysł”. [przypis edytorski]

Aleja Szucha — w czasie okupacji przy warszawskiej Alei Szucha mieściła się siedziba Gestapo. [przypis edytorski]

Aleja Szucha — właśc. Aleja Jana Chrystiana Szucha; ulica w śródmieściu Warszawy. Pod numerem 25 znajdowała się siedziba Gestapo. [przypis edytorski]

Aleje Jerozolimskie — ulica w warszawskich dzielnicach Śródmieście, Ochota, Włochy i Ursus. [przypis edytorski]

alekant — wino hiszpańskie alkońskie (od: Alicante). [przypis edytorski]

ale k czemu to — sens: ale do czego zmierzam? [przypis edytorski]

Alek (gw.) — ale. [przypis edytorski]

Aleko — bohater Cyganów (1824), jednego z romantycznych „południowych poematów” Puszkina. [przypis edytorski]

Aleksander Dumas ojciec (1802–1870) — pisarz francuski; autor licznych, barwnych powieści historyczno-przygodowych (Trzej muszkieterowie, Hrabia Monte Christo, Królowa Margot) oraz dramatów (Antony). [przypis edytorski]

Aleksander I (1777–1825) — od 1801 cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, starszy brat księcia Konstantego; po kongresie wiedeńskim (1815) król Polski. [przypis edytorski]

Aleksander I (1777–1825) — od 1801 r. cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, syn Pawła I, starszy brat księcia Konstantego (który zrzekł się praw dziedzicznych do tronu) oraz Mikołaja; po kongresie wiedeńskim (1815) król Polski; jego następcą był Mikołaj I. [przypis edytorski]

Aleksander I (1777–1825) — od 1801 r. cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, syn Pawła I, starszy brat księcia Konstantego, który zrzekł się praw dziedzicznych do tronu, oraz Mikołaja; po kongresie wiedeńskim (1815) król Polski; jego następcą był Mikołaj I. [przypis edytorski]

Aleksander I Battenberg (1857–1893) — pierwszy władca (książę) niepodległej Bułgarii, wybrany w 1879 przez Zgromadzenie Narodowe w wieku 22 lat; w 1886 zmuszony do abdykacji przez Rosję. [przypis edytorski]

Aleksander II (1818–1881) — od 1855 r. cesarz (car) Rosji z dynastii Romanowów, król Polski, wielki książę Finlandii, następca Mikołaja I; zginął 13 marca 1881 w wyniku zamachu bombowego dokonanego przez Polaka, Ignacego Hryniewieckiego, działacza organizacji Narodnaja Wola. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną; jego ulubiony ogier Bucefał (gr. Bukefalos: byczogłowy), którego sam za młodu okiełznał i którego dosiadał we wszystkich swoich kampaniach wojennych, był jednym z najsłynniejszych koni starożytności. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz, zwycięzca w wojnie z Persją, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński (356–323 p.n.e.) — zw. Aleksandrem Wielkim; król Macedonii (336–323 p.n.e.), wybitny wódz i strateg; w walce z imperium perskim zajął Azję Mniejszą, następnie wkroczył do Syrii i Fenicji. Wszystkie miasta fenickie, oprócz Tyru, poddały się bez walki. Położony na wyspie, doskonale ufortyfikowany Tyr został zdobyty przez Aleksandra po kilku miesiącach oblężenia. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; wybitny strateg i jeden z największych zdobywców w historii ludzkości, jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną; Aleksander nad Granikiem: Aleksander przed bitwą nad rzeką Granikos (maj 334 p.n.e.) w Azji Mniejszej, aby nie złamać tradycji macedońskiej zabraniającej władcy działań wojennych w miesiącu daisios, nakazał uznać go za „drugi artemisios”; bitwa została wygrana przez Aleksandra i zapoczątkowała jego pasmo sukcesów w Azji. [przypis edytorski]

Aleksander III Macedoński, zw. Aleksandrem Wielkim (356–323 p.n.e) — król Macedonii, wybitny wódz i strateg; w 333 p.n.e. pokonał wielką armię perską w bitwie pod Issos, zajął Syrię i Fenicję i rok później wkroczył do Egiptu, gdzie witano go jako wyzwoliciela spod okupacji perskiej; wyrocznia w oazie Siwa uznała Aleksandra za syna boga Amona-Re i prawowitego władcę; podczas pobytu w Egipcie założył w delcie Nilu miasto Aleksandrię. [przypis edytorski]