Przypisy

Katarzyna Aleksandryjska — legendarna męczennica chrześcijańska z IV w., święta Kościoła katolickiego i prawosławnego; patronka filozofów, uczonych i uczniów, jedna z najpopularniejszych świętych katolickich; postać inspirowana losami Hypatii z Aleksandrii (zm. 415), neoplatońskiej uczonej zajmującej się matematyką, astronomią i filozofią, zamordowanej przez tłum fanatycznych chrześcijan. [przypis edytorski]

Katarzyna Cornaro (1454–1510) — ostatnia królowa Cypru (od 1474); w 1489 zmuszona przez Republikę Wenecką do abdykacji, otrzymała w zamian zamek w Asolo w płn. Włoszech, gdzie mieszkała do końca życia. [przypis edytorski]

Katarzyna Howard (ok. 1523–1542) — piąta żona króla Anglii Henryka VIII, którego poślubiła mając 17 lat; po dwóch latach małżeństwa została ścięta za zdradę z powodu cudzołóstwa. [przypis edytorski]

Katarzyna II; Moskwy — w wydaniu z 1816 r. tę wzmiankę zamieniono na ogólniki: ci, którzy (…) czynią; dworu północnego itd. [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — cesarzowa Rosji (od 1762). [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji. [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji; zaprowadziła rządy absolutyzmu oświeconego, polegała na swoich doradcach i faworytach; w życiu prywatnym znana z bogatego życia seksualnego, miała wielu kochanków. [przypis edytorski]

Katarzyna Medycejska (1519–1589) — księżna z rodu włoskich Medyceuszy, żona króla Francji Henryka II, po śmierci swego męża w 1559 wywierała decydujący wpływ na politykę swych synów, kolejnych królów Francji: Franciszka II, Karola IX i Henryka III Walezego. [przypis edytorski]

Katarzyna Medycejska (1519–1589) — księżna z rodu włoskich Medyceuszy, żona króla Francji Henryka II, po śmierci swego męża w 1559 wywierała decydujący wpływ na politykę swych synów, kolejnych królów Francji: Franciszka II, Karola IX i Henryka III Walezego. [przypis edytorski]

Katarzyna Słoniowska — polska szlachcianka: 28 września 1648 podczas rady wojennej w kościele Bernardynów we Lwowie, kiedy zbiegłe spod Piławiec wojsko nie chciało podporządkować się hetmanowi wielkiemu koronnemu Mikołajowi Ostrorogowi, który zwołał Koło Rycerskie, ale oświadczało gotowość posłuszeństwa dla Jeremiego Wiśniowieckiego, do kościoła weszła Katarzyna Słoniowska, rzuciła swoje klejnoty do stóp Wiśniowieckiego i błagała, żeby stanął na czele wojska; ostatecznie na naradzie Ostroróg zrzekł się buławy na rzecz Wiśniowieckiego. [przypis edytorski]

Katarzyna (…) zniosła Zaporoża i Krymu rozboje — za rządów carycy Katarzyny II, po zamachu wojskowym dokonanym przez gen. Tołstoja w 1776 r. doprowadzono do zniesienia autonomii Siczy (1783), a wojska kozackie zostały wcielone do armii rosyjskiej. [przypis edytorski]

kataster — urzędowy rejestr nieruchomości z oszacowaniem ich wartości i przychodów oraz z informacją o właścicielach, służący m.in. do ustalania wielkości podatków. [przypis edytorski]

kataster — urzędowy spis gruntów i budynków z informacją o ich właścicielach, służący m.in. do ustalania wielkości podatków. [przypis edytorski]

katastrofizm — awangardowy nurt w poezji polskiej lat 30. XX w., wyrażający przeczucia nadchodzącej katastrofy społeczno-politycznej, spełnione przez II wojnę światową. [przypis edytorski]

katatonia — zaburzenie psychiczne przejawiające się stanem bezruchu i odrętwienia w połączeniu z brakiem reakcji na otoczenie, osłupienie. [przypis edytorski]

katecheci (z gr. katechetes: nauczyciel) — nauczyciele zajmujący się edukacją religijną. Tu chodzi raczej o katechumenów (gr. katechumenos: pouczany), osoby w okresie inicjacji chrześc., przygotowujące się do przyjęcia chrztu. [przypis edytorski]

Katechismus — hier: Glaubensbekenntnis. [przypis edytorski]

Katechizm rzymski dla dorosłych — krótka, popularna książka napisana przez kardynała Pietro Gasparriego z pytaniami i odpowiedziami na podstawowe zagadnienia wiary katolickiej, wydana w 1908 przez papieża Piusa X (stąd zwana Katechizmem św. Piusa X). [przypis edytorski]

Katechizm rzymski (…) ks. Gasparriego — krótka, popularna książka napisana przez kardynała Pietro Gasparriego z pytaniami i odpowiedziami na podstawowe zagadnienia wiary katolickiej, wydana w 1908 przez papieża Piusa X (stąd zwana Katechizmem św. Piusa X). [przypis edytorski]

katechumen — osoba przygotowująca się do przyjęcia chrztu. [przypis edytorski]

katechumen — osoba w okresie inicjacji chrześcijańskiej, przygotowująca się do przyjęcia chrztu. [przypis edytorski]

katedra świętego Pawła (ang. St Paul's Cathedral) — trzecia co do wielkości największa katedra na świecie (po Bazylice św. Piotra w Rzymie i katedrze w Lourdes); jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Londynu; w dzisiejszej swej postaci, świątyni w stylu barokowo-klasycystycznym, na planie krzyża, zwieńczonej monumentalną kopułą o średnicy 50 m. została wzniesiona w 1710 r. wg projektu Christophera Wrena na miejscu staroż. świątyni rzym. i normandzkiej katedry zniszczonej podczas pożaru miasta w 1666 r. [przypis edytorski]

katedra św. Pawła (ang. St Paul's Cathedral) — jedna z największych katedr na świecie i najbardziej charakterystycznych budowli Londynu; zbudowana w 1710 w stylu barokowo-klasycystycznym, zwieńczona monumentalną kopułą o średnicy 50 m. [przypis edytorski]

katedra św. Pawła w Londynie — jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Londynu; wzniesiona w stylu barokowo-klasycystycznym, na planie krzyża, zwieńczona monumentalną kopułą; jej wysokość mierzona do końca krzyża na kopule wynosi 111 m. [przypis edytorski]

katedra św. Pawła w Londynie — jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Londynu, wzniesiona w XVII w. w stylu barokowo-klasycystycznym, na planie krzyża, zwieńczona monumentalną kopułą; powstała w miejscu kościoła zbudowanego w 604 przez króla Kentu Ethelberta I, pierwszego chrześcijańskiego władcy anglosaskiego, oraz wzniesionej po pożarze w 1087 późniejszej katedry normańskiej z 1240, która była jednym z największych kościołów Europy. [przypis edytorski]

katedra — tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela; biurko nauczycielskie. [przypis edytorski]

katedra — tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela. [przypis edytorski]

katedra — tu: stół wykładowcy, zwykle stojący na podwyższeniu. [przypis edytorski]

katedry — profesorskiej, na uczelni. [przypis edytorski]

kategorie Arystotelesa (filoz.) — stworzona przez Arystotelesa lista 10 podstawowych kategorii opisujących wszelki byt: substancja, ilość, jakość, działanie, doznawanie, miejsce, czas, położenie, posiadanie, relacja. [przypis edytorski]

Katerwa, Bohdan (1881–1949) — właśc. Szczepan Jeleński, inżynier, pisarz, autor Śladami Pitagorasa i Lilavati. Rozrywki matematyczne — popularnych pozycji promujących naukę matematyki. [przypis edytorski]

kateter — cewnik, rurka wprowadzana do pęcherza w celu sztucznego odprowadzania moczu. [przypis edytorski]

katharsis (gr.: oczyszczenie) — w psychologii Freuda i Breuera: emocjonalne oczyszczenie, pozbycie się wewnętrznego napięcia i tłumionych negatywnych emocji przez przypomnienie wypartych przeżyć metodą hipnozy. [przypis edytorski]

katharsis — wg Poetyki Arystotelesa uczucie litości i trwogi, jakie ma za zadanie wzbudzić tragedia. [przypis edytorski]

Katie King — tak wyznawcy spirytyzmu nazwali zjawę, która miała się ukazywać w latach 70. XIX w. podczas seansów przeprowadzanych przez nastoletnie medium Florence Cook (ok. 1856–1904) w Londynie w latach 1871–1874, a następnie w Nowym Jorku w latach 1874–1875 na seansach Jennie Holmes i jej męża Nelsona Holmesa; sprawa materializacji Katie King była szeroko dyskutowana na obu kontynentach, wzbudzając ogromne emocje i mobilizując opinię publiczną do deklaracji zarówno wiary, jak i sceptycyzmu wobec zjawiska spirytyzmu; ostatecznie jednak okazało się, że do roli zjawy była wynajmowana przez małżeństwo Holmesów niejaka Eliza White, która najpierw wymusiła na nich pieniądze, a następnie sprzedała całą historię prasie. [przypis edytorski]

Katienin, Paweł Aleksandrowicz (1792–1853) — ros. poeta, dramaturg, krytyk. [przypis edytorski]

katilikas — katalikas. [przypis edytorski]

Katkow, Michaił (1818–1887) — rosyjski dziennikarz, wydawca i działacz polityczny, wpływowy publicysta, jeden z twórców nowoczesnego nacjonalizmu rosyjskiego; prowadził zaciekłą kampanię nacjonalistyczną, antydemokratyczną i antypolską. [przypis edytorski]

katówka — córka kata. [przypis edytorski]

katoblepas — legendarne zwierzę z Etiopii, o ciele bawołu i głowie dzika, z głową zawsze zwróconą ku ziemi; opisywane przez Pliniusza. [przypis edytorski]

katoblepas (z gr.: patrzący w dół) — legendarne zwierzę o ciele bawoła i głowie dzika, z głową zawsze zwróconą ku ziemi, zabijające wzrokiem; opisywane przez Pliniusza (Historia naturalna VIII, 77) jako żyjące na krańcach Etiopii, w błotnistej okolicy u źródeł Nilu; pojawia się także w Kuszeniu świętego Antoniego (1874) Gustave'a Flauberta. [przypis edytorski]

Kato — Katon Starszy, Marcus Porcius Cato, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.), rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; zdolny wódz i administrator; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów i pracowitości. Zaciekły wróg Kartaginy i orędownik jej zniszczenia, doprowadził do wybuchu III wojny punickiej (149–146 p.n.e.); twórca prozy łacińskiej, autor ponad 150 mów, a także m.in. dziejów Rzymu Origines i pracy O gospodarstwie wiejskim. [przypis edytorski]

Kato — Katon Starszy, Marcus Porcius Cato, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.), rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; zdolny wódz i administrator; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów i pracowitości. [przypis edytorski]

katolicciejszy — dziś popr.: bardziej katolicki; tu: forma żart. [przypis edytorski]

katolicką księżą — dziś popr.: katolickimi księżmi. [przypis edytorski]

katolicka łaskawość cztery im lata do upamiętania naznaczyła — mowa o honorowej kapitulacji Antwerpii w 1585 po rocznym oblężeniu przez Hiszpanów: jednym z wynegocjowanych warunków było pozostawienie protestanckim mieszkańcom czterech lat na uporządkowanie swoich spraw w mieście, zanim je opuszczą. [przypis edytorski]

Katolicka wiara barzo pilnie pokory i posłuszeństwa ku starszym naucza — por. 1 P 2, 13–14. [przypis edytorski]

„katolicyzm” wina — żartobliwe odniesienie do pot. określenia wina „chrzczonego”, tzn. rozcieńczonego wodą. [przypis edytorski]

„Katolik” — czasopismo, wydawane po polsku w latach 1886–1931, zwalczające germanizację. [przypis edytorski]

katoliki porządne i dobre ludzie — dziś popr. forma M. lm: katolicy porządni i dobrzy ludzie. [przypis edytorski]

Kato — Marcus Portius Cato (234–149 p.n.e.), zw. Katonem Starszym a. Cenzorem, polityk rzym., nieprzejednany rzecznik zburzenia Kartaginy, zwolennik tradycyjnych cnót obywatelskich. To samo imię i nazwisko nosił jego prawnuk, Kato Młodszy (95–46 p.n.e.), senator i trybun ludowy, filozof stoicki, także stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

Kato — Marek Porcjusz Kato (95–46 p.n.e.), zw. Katonem Młodszym (w odróżnieniu od jego pradziada, Katona Starszego, zasłużonego żołnierza i nieprzejednanego rzecznika zburzenia Kartaginy); rzymski polityk, senator i trybun ludowy, a zarazem filozof stoicki, stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich; popełnił samobójstwo (przebił się sztyletem), nie mogąc przeżyć upadku republiki rzymskiej. [przypis edytorski]

Katon, Marek Porcjusz, zw. Katonem Młodszym (95–46 p.n.e.) — rzymski polityk, senator i trybun ludowy, filozof stoicki, stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich; popełnił samobójstwo (przebił się sztyletem), nie mogąc przeżyć upadku republiki rzymskiej. [przypis edytorski]

Katon Młodszy (95 p.n.e.–46 p.n.e.) — rzymski polityk i filozof, zwolennik stoicyzmu. Popełnił samobójstwo, nie zgadzając się z końcem rzymskiej republiki. [przypis edytorski]

Katon Młodszy, właśc. Marcus Portius Cato (95–46 p.n.e.) — senator i trybun ludowy, obrońca republiki, prawnuk słynnego Katona Starszego (Katona Cenzora), nieprzejednanego rzecznika zburzenia Kartaginy i zwolennika tradycyjnych cnót obywatelskich, któremu starał się dorównać jako wzór prawości. [przypis edytorski]

Katon Starszy, właśc. Marcus Porcius Cato (234–149 p.n.e.) — rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów; Katon wypędził z senatu pewnego senatora, który uściskał swoją żonę w obecności córki: zob. Plutarch, Żywot Katona Starszego XVII 7. [przypis edytorski]

Katon Starszy, właśc. Marcus Porcius Cato (234–149 p.n.e.) — rzymski mąż stanu, mówca i pisarz; obrońca starorzymskich cnót obywatelskich, znany z wielkiej surowości obyczajów. [przypis edytorski]

Katon — tu: Marcus Portius Cato, zwany Młodszym (95–46 p.n.e.), stoik, senator i trybun ludowy, nieprzejednany obrońca ginącego ustroju republikańskiego; po klęsce w bitwie pod Tapsus, nie chcąc ulec Juliuszowi Cezarowi, odebrał sobie życie. [przypis edytorski]

Katon (…) uprzykrzył sobie żonę, póki była jego (…) — autor nadinterpretuje relację Plutarcha (Kato Młodszy 25 i 52 [w:] Żywoty sławnych mężów): Katon, ulegając naleganiom swego bezdzietnego przyjaciela, Hortensjusza, zgodził się rozwieść z żoną Marcją, by tamten mógł ją poślubić. Po śmierci Hortensjusza Katon wziął owdowiałą Marcję ponownie za żonę. [przypis edytorski]

Katon utrzymywał (…) rodzinę swą w zdrowiu dzięki obfitemu użytkowi zająca — jak również jarzyn, kaczek i gołębi, por. Plutarch, Kato Starszy, 23 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis edytorski]

katorga — ciężkie roboty, kara stosowana w carskiej Rosji, zsyłka na Syberię. [przypis edytorski]

katorga — ciężkie więzienie na Syberii. [przypis edytorski]

katorżny a. katorżniczy — związany z katorżnikiem, czyli więźniem skazanym na katorgę; katorga — w carskiej Rosji kara polegająca na zmuszaniu do ciężkiej pracy, często bardzo daleko i w trudnych warunkach, np. na Syberii; modlitwa katorżna i Bogu niemiła — Bóg niechętnie wysłuchuje modlitwy złego człowieka, przestępcy. [przypis edytorski]

katostwo (daw.) — okrutne, tyrańskie traktowanie. [przypis edytorski]

Kato — w historii rzymskiej wyróżnili się dwaj Katonowie: Marcus Portius Cato (234–149 p.n.e.), zw. Katonem Starszym a. Cenzorem, nieprzejednany rzecznik zburzenia Kartaginy, zwolennik tradycyjnych cnót obywatelskich, oraz noszący to samo imię i nazwisko jego prawnuk, Katon Młodszy (95–46 p.n.e.), senator i trybun ludowy, obrońca republiki, filozof stoicki, także stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

Kato, właśc. Marek Porcjusz Kato, zwany Starszym lub Cenzorem (234–149 p.n.e.) — polityk, mówca i prozaik rzymski, autor m.in. niezachowanego dzieła encyklopedycznego Praecepti ad filium (Wskazówki dla syna) oraz traktatu De agri cultura (O uprawie roli). Jako polityk wsławił się kończeniem wypowiedzi na dowolny temat sloganem „poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć”. [przypis edytorski]

katownie — tu: katusze. [przypis edytorski]

katra — kuri nors. [przypis edytorski]

katras — kuris. [przypis edytorski]

Katrų — kurių. [przypis edytorski]

katulać się (pot.) — toczyć się, turlać się. [przypis edytorski]

Katullus (ok. 82–32 p.n.e.) — rzymski poeta pochodzący z Werony. [przypis edytorski]

Katullus — rzymski poeta z I. w. p.n.e, zaliczany do szkoły neoteryków, znany z wyrafinowanej wersyfikacji i poezji miłosnej. [przypis edytorski]

Katullus — rzymski poeta z I. w. p.n.e, zaliczany do szkoły neoteryków, znany z wyrafinowanej wersyfikacji. [przypis edytorski]

katusze — męki, męczarnie. [przypis edytorski]