Przypisy

nie mało (starop. forma ort.) — niemało (tj. wiele). [przypis edytorski]

nie mały (starop. forma ort.) — dziś popr.: niemały (tj. spory, duży). [przypis edytorski]

niemal nie wychodzą — popr. niemal wychodzą. [przypis edytorski]

Nie ma ludzi… — wiersz powstał w getcie warszawskim, do którego autorka trafiła w wieku 17 lat wspólnie z rodzicami; ojciec autorki zmarł w maju 1942 na tyfus. Wiersz był reakcją na wiadomość, że matka autorki została zabrana na Umschlagplatz, czyli miejsce, z którego w tym czasie wyruszały transporty więźniów getta do obozu zagłady w Treblince oraz obozów w dystrykcie lubelskim. Getto warszawskie było zamkniętą dzielnicą, utworzoną jesienią 1940 r. przez nazistów dla odizolowania osób pochodzenia żydowskiego od reszty polskiego społeczeństwa i od dzielnicy niemieckiej. Na niewielkim terytorium stłoczono 460 tys. osób, przesiedlonych z różnych części Warszawy oraz z innych miejscowości wcielonych do III Rzeszy. Z czasem dzielnicę szczelnie zamknięto, nikt nie mógł jej opuścić bez zgody okupacyjnych władz. Zapasy żywności i innych artykułów przywiezione przez przesiedleńców szybko się wyczerpały, a w getcie zaczął panować głód i choroby. Wynikało to z planowej polityki nazistów, którzy ograniczyli dzienną dawkę kalorii do 180 (czyli 10 proc. tego, czego potrzebuje dorosła osoba). Ponad 90 tys. więźniów getta zmarło z głodu i chorób w ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy działania getta. 22 lipca 1942 rozpoczęła się tzw. wielka akcja deportacyjna. W ciągu kolejnych dwóch miesięcy mieszkanki i mieszkańców getta gromadzono na Umschlaplatzu, gdzie oczekiwali od kilku godzin do kilku dni na transport do obozów zagłady. W tym okresie wywieziono 250–300 tys. osób, w tym ponad 50 tys. dzieci, z czego 4 tys. z blisko trzydziestu sierocińców i internatów. Dopiero we wrześniu mieszkańcy getta pozyskali informacje, że transporty kończyły się w obozach zagłady ludobójstwem. Wielka akcja zakończyła się 24 września. Na terenie zmniejszonego getta pozostało 60 tys., a kolejna fala deportacji rozpoczęła się w styczniu 1943 r. W międzyczasie żydowskie organizacje oporu pozyskały uzbrojenie, dzięki czemu wszczęły dwa powstania, pierwsze, mniejsze, 18 stycznia, drugie, rozpoczęte 19 kwietnia 1943, trwało do 16 maja. Jeszcze przez kilka miesięcy ostatni ocaleńcy ukrywali się wśród gryzów getta. Nieliczni powstańcy, którym udało się uniknąć deportacji, dołączyli do Armii Ludowej lub Armii Krajowej, część także brała udział w powstaniu warszawskim 1944. [przypis edytorski]

nie mam bonów, więc jak je mogę oddać — sformułowanie „oddać bony” stało się dla ludzi uwięzionych w getcie synonimem śmierci, wyzionięcia ducha. [przypis edytorski]

nie mam fenia — nie mam ani feniga; nie mam grosza. [przypis edytorski]

nie ma miejsca, gdzie by mógł skłonić głowę — sformułowanie biblijne, którego w ewangeliach używa Jezus w stosunku do siebie („Syn Człowieczy nie ma miejsca…”: Mt 8, 20; Łk 9, 58). [przypis edytorski]

nie mamy o niej tylko podania — nie mamy o niej żadnej innej informacji, jak tylko podania. [przypis edytorski]

niemand (niem.) — nikt. [przypis edytorski]

nie ma on wyrazu dla oznaczenia „interesu” — nawiązanie do Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza: „Tymczasem kłaniały się Interesowi wszystkie Narody. […] Ale jeden naród Polski nie kłaniał się nowemu bałwanowi, i nie miał w mowie swojéj wyrazu na ochrzcenie go po polsku, równie jak ochrzcenie czcicieli jego, którzy nazywają się z francuzkiego egoistami”. [przypis edytorski]

nie marudźże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

nie marzyć panu o swobodzie — zdanie eliptyczne; inaczej: nie sposób (nie można) panu marzyć o swobodzie. [przypis edytorski]

nie masz — bezosobowa forma czasownika; dziś by powiedziano: nie ma. [przypis edytorski]

nie masz ci ocz ciążyć (daw.) — nie ma się o co żalić; ciążyć o coś: skarżyć się. [przypis edytorski]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz. [przypis edytorski]

niemasz (daw.) — dziś: nie masz [przypis edytorski]

niemasz (daw.) — dziś popr.: nie masz. [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma (forma bezosobowa). [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma (forma nieosobowa). [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma, nie istnieją. [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma, nie istnieje. [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma (nieosobowa forma czasownika). [przypis edytorski]

nie masz (daw.) — nie ma. [przypis edytorski]

nie maszli — czy nie masz (do czasownika dołączona jest partykuła pytajna -li). [przypis edytorski]

nie maszli (daw.) — czy nie ma. [przypis edytorski]

niemaszli (daw.) — dziś popr.: nie maszli; konstrukcja z partykułą -li: jeśli nie masz. [przypis edytorski]

nie maszli (daw.) — konstrukcja z partykułą -li; jeśli nie masz. [przypis edytorski]

nie maszli (starop.) — konstrukcja z partykułą pytajną -li; znaczenie: jeśli nie masz. [przypis edytorski]

Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy — Por.: „Wszystko to marność nad marnościami” (Vanitas vanitatum et omnia vanitas), Księga Koheleta. W tej starotestamentowej księdze Kohelet snuje rozważania nad sensem ludzkiego życia. Próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie o szczęście, ale mu się to nie udaje. Jedyny wniosek, jaki płynie z tych rozmyślań, streszcza się w formule, że wszystko jest marnością, nic nie znaczy i jest skazane na zagładę. Już na samym wstępie czytamy: „Marność nad marnościami, powiada Kohelet, marność nad marnościami — wszystko marność” (Koh 1:2). Kohelet jest przy wszystkich tych, którzy cierpią i nie ma ich kto pocieszyć. Jedyną pociechą — jakże przewrotną — jest to, że (jak mówi Kohelet) smutek jest lepszy niż śmiech, bo przy smutku serce jest dobre i mądre (Koh 7:3-4). [przypis edytorski]

Nie masz nic gorszego niż kochać pieniądze, Nihil es iniquius quam amare pecuniam — Syr 10, 10 wg Wulgaty; we współczesnych tłumaczeniach Biblii werset ten nie występuje. [przypis edytorski]

Niemasz nic pod słońcem trwałego — por. Koh 2, 11. [przypis edytorski]

nie masz — nie ma (forma bezosobowa czasownika). [przypis edytorski]

niemasz (starop. forma ort) — dziś popr.: nie masz (a. raczej bezosobowa forma: nie ma). [przypis edytorski]

Niemasz teraz króla i pana i kapłana i proroka, które Pan Bóg pokarał oną plagą — Dn 3, 38. [przypis edytorski]

nie masz (tu daw.) — nie ma. [przypis edytorski]

nie maszże — konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czy nie masz. [przypis edytorski]

nie ma — taka pisownia w tym miejscu w wydaniu źródłowym; rym (trzyma) świadczy jednak o wymowie z é pochylonym: nié ma. [przypis edytorski]

niema twarz (starop.) — istota nierozumna, bydlę. [przypis edytorski]

niema twarz (starop.) — wyzwisko: bydlę. [przypis edytorski]

Nie ma więc na ziemi człowieka, który by chciał nosić kapelusz bez trwogi? — aluzja do zdrady małżeńskiej: nosić kapelusz bez obaw przed podejrzeniami o chęć ukrycia pod nim rogów, przyprawionych przez żonę. [przypis edytorski]

nie ma w pobliżu góry, przeto nic nie odciągnie ciężarka pionu od ściśle prostopadłej — góra, jako obiekt dużej masie, znacząco przyciągałaby ciężarek, zmieniając kierunek nici. [przypis edytorski]

nie maż bo nigdzie — nie maże bo nigdzie; -że (-ż): partykuła wzmacniająca; znaczenie: nie ma nigdzie. [przypis edytorski]

nie maż (daw.) — nie ma (z dodaną partykułą wzmacniającą ż, że). [przypis edytorski]

nie maż — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy nie ma, czyż nie ma. [przypis edytorski]

nie maż — nie ma; -ż: partykuła wzmacniająca. [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1757–1841) — dramaturg, powieściopisarz, poeta, polityk; absolwent Korpusu Kadetów, aktywny uczestnik prac Sejmu Wielkiego, współautor (z Hugonem Kołłątajem) projektu Konstytucji 3 Maja; sekretarz Tadeusza Kościuszki w czasie insurekcji 1794 r. (ranny pod Maciejowicami, następnie więziony w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu) i jego towarzysz w podróży do Stanów Zjednoczonych (1796); po utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r. powrócił do Polski, otoczony powszechnym szacunkiem pełnił różne funkcje publiczne, jako członek, a następnie prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, sekretarz senatu, wizytator szkół; od 1822 r. w swoim majątku w podwarszawskim Ursynowie zajmował się rolnictwem i pisarstwem; w powstaniu listopadowym uczestnik misji dyplomatycznej w Londynie i prac Rządu Tymczasowego; od 1833 r. na emigracji w Paryżu, związany z działalnością Hotelu Lambert oraz pracami naukowymi Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu; autor m.in. dydaktyczno-tendencyjnych utworów scenicznych Władysław pod Warną (1788), Powrót posła (1791) oraz tryptyku Kazimierz Wielki, Jadwiga, królowa polska i Piast(1792), ogromnie popularnego w XIX w. zbioru pieśni historyczno-patriotycznych Śpiewy historyczne (1816) oraz dzieł prozatorskich: Pamiętnik czasów moich (1848), Puławy (1855), Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte (1858), Dzieje panowania Zygmunta III (1860; trzytomowe dzieło oparte na źródłach historycznych). [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1757–1841) — poeta, powieściopisarz i dramaturg polskiego Oświecenia, poseł Sejmu Wielkiego. [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1757–1841) — poeta, powieściopisarz i dramaturg. [przypis edytorski]

Niemcewicz, Julian Ursyn (1758–1841) — pisarz, publicysta, działacz Stronnictwa Patriotycznego. [przypis edytorski]

Niemcy-lutrzy — luteranie, jak i wszyscy protestanci, szanują matkę Jezusa i chcą naśladować świętych, ale odrzucają kult świętych i Matki Boskiej, charakterystyczny dla katolicyzmu. [przypis edytorski]

Niemczura (pogardl.) — Niemiec. [przypis edytorski]

niem (daw.) — dziś: nim. [przypis edytorski]

niem — daw. forma N. i Msc. lp zaimków r.n.; dziś tożsama z r.m.: nim. [przypis edytorski]

niem — daw. forma N. i Msc. zaimków r.n.; dziś tożsama z r.m.: nim. [przypis edytorski]

niem — daw. forma N. lp r.n.; dziś popr.: nim. [przypis edytorski]

Niemeńcy, Lechowie — Litwini i Polacy. [przypis edytorski]

Niemen — rzeka płynąca przez Białoruś, Litwę i Rosję (obwód kaliningradzki). [przypis edytorski]

Niemen — rzeka płynąca przez Białoruś, Rosję i Litwę. [przypis edytorski]

Niemen — rzeka przepływająca przez dzisiejszą Białoruś, Litwę i Rosję, mająca źródła w okolicach Mińska, a ujście do Morza Bałtyckiego. [przypis edytorski]

nie miał nic na gębie prawie (starop.) — tj. nie miał zarostu. [przypis edytorski]

nie miało placu (daw.) — nie miało miejsca. [przypis edytorski]

niemić (starop.) — kazać zamilknąć; stłumić. [przypis edytorski]

niemi (daw. forma) — dziś popr. forma N. lm: nimi. [przypis edytorski]

niemi — daw. forma N. i Msc. lm zaimków r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: nimi. [przypis edytorski]

niemi — daw. forma N. i Msc. lm zaimków r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: nimi. [przypis edytorski]

niemi — daw. forma zaimka w odniesieniu do rzeczowników rodzaju żeńskiego i nijakiego; dziś: nimi. [przypis edytorski]

niemi (daw. N lm) — dziś: nimi. [przypis edytorski]

niemi — dziś popr. forma Msc. lm: nimi. [przypis edytorski]

niemi — dziś popr. forma: nimi. [przypis edytorski]

niemi — dziś popr. forma N. lm: nimi. [przypis edytorski]

niemi — dziś popr.: nimi. [przypis edytorski]

nie mieć czoła (daw.) — nie mieć wstydu, honoru. [przypis edytorski]

niemieć — niedokonana forma czasownika: oniemieć; stawać się niemym. [przypis edytorski]

Niemiec — Czesi w XIX w. pozostawali pod silnym wpływem kultury niemieckiej; jest to także nawiązanie do etymologii polskiej nazwy Niemców: ludzi „niemych”, tj. nie mówiących zrozumiałym, słowiańskim językiem. [przypis edytorski]

niemiec — dziś popr.: niemowa. [przypis edytorski]

Niemiecka Partia Centrum — partia niemieckich katolików, istniejąca od 1870 roku; w 1933 roku uległa rozwiązaniu. [przypis edytorski]

niemieckich Zakon wojowników — Krzyżacy lub kawalerowie mieczowi (templariusze z Rygi). [przypis edytorski]

niemieckie bajeczki o „Mądrym lisie” — cykl powstałych w średniowieczu alegorycznych bajek o przygodach sprytnego lisa Renarta, popularnych we Francji, Holandii, Niemczech i Anglii. [przypis edytorski]

niemieckonarodowi — prawicowo-konserwatywna partia działająca w czasach Republiki Weimarskiej; w pierwszym roku rządów Hitlera uległa rozwiązaniu. [przypis edytorski]

Niemiec, Moskal nie osiędzie (…) — tekst Mazurka Dąbrowskiego, funkcjonując jako piosenka żołnierska, miał wiele odmian; jedna z nich, opublikowana w źródle, na którym oparta została niniejsza edycja (Franciszek Barański, Jeszcze Polska nie zginęła (…), Lwów [1912]) w początkowych strofach identyczna z pierwowzorem, w czwartej strofie wprowadza następujące zmiany: „Moskal Polski nie posiędzie,/ Dobywszy pałasza,/ Hasłem wszystkich wolność będzie/ I Ojczyzna nasza”; następnie po piątej, niezmienionej w stosunku do pierwowzoru następują nieznane w oryginale strofy oraz odmiany refrenu: „Już to ziomek pilnie słucha,/ Czy armata ryczy;/ Walecznego pełny ducha/ Każdy moment liczy./ Marsz, marsz Dąbrowski/ Z ziemi włoskiej do polskiej,/ Przyłączyć się rada,/ Jęcząca gromada./ Czy Polacy, czy Sarmaci/ Będziem imię nosić,/ Byle w gronie dawnych braci/ Miłą wolność głosić./ Marsz, marsz Dąbrowski/ Z ziemi włoskiej do polskiej,/ Naród na cię czeka/ Przyjdź z prawem człowieka./ Choć sąsiady nas zniszczyły/ I broń nam zabrały,/ Sparty murem piersi były/ I te nam zostały./ Marsz marsz Dąbrowski,/ Z ziemi włoskiej do polskiej,/ Każdy z nas chęć czuje,/ Wodza nie brakuje./ Dzielność wolnego oręża / Starzec opowiada,/ Aby szukać tego męża,/ Młody na koń wsiada./ Marsz, marsz Dąbrowski,/ Z ziemi włoskiej do polskiej,/ Wolność, dawne hasło,/ Jeszcze nie zagasło”. W wersji tej podkreślone są szczególnie wyraźnie przyświecające powstaniu legionów demokratyczne idee: wolności i praw człowieka. [przypis edytorski]

niemiec — tu: nauczyciel niemieckiego. [przypis edytorski]

nie miedzyś zwierzmi urosła (starop.) — nie urosłaś między zwierzami. [przypis edytorski]

niemierny (daw.) — nieumiarkowany, nie zachowujący miary. [przypis edytorski]

niemierny (daw.) — niezachowujący miary. [przypis edytorski]

nie mieściż ona w sobie — czy nie mieści w sobie; czy nie zawiera. [przypis edytorski]

nie mieszkać (starop.) — nie zwlekać. [przypis edytorski]

nie mieszkając (daw.) — nie tracąc czasu; niezwłocznie. [przypis edytorski]

nie mieszkając (daw.) — nie tracąc czasu, nie zwlekając. [przypis edytorski]

nie mieszkając (daw.) — nie tracąc czasu. [przypis edytorski]

nie mieszkając (daw.) — nie zwlekając, nie tracąc czasu. [przypis edytorski]

nie mieszkając (daw.) — nie zwlekając. [przypis edytorski]

nie mieszkając (daw.) — tu: nie zwlekając. [przypis edytorski]

nie mieszkając (starop.) — nie zwlekając. [przypis edytorski]

Nie mieszka [mądrość] na ziemi, gdzie rozkosznie żyją — Hi 28, 13 wg Wulgaty. [przypis edytorski]

Nie mieszka mądrość w ciele poddanym grzechom — Mdr 1, 4. [przypis edytorski]

niemieszkanie (daw.) — bezzwłocznie. [przypis edytorski]

niemieszkanie (daw.) — nie mieszkając; bez zwłoki. [przypis edytorski]

niemieszkanie (daw.) — nie zwlekając. [przypis edytorski]

nie minęło dwóch tygodni — popr.: nie minęło dwa tygodnie. [przypis edytorski]

niemi — nimi. [przypis edytorski]