Przypisy

katostwo (daw.) — okrutne, tyrańskie traktowanie. [przypis edytorski]

Kato — w historii rzymskiej wyróżnili się dwaj Katonowie: Marcus Portius Cato (234–149 p.n.e.), zw. Katonem Starszym a. Cenzorem, nieprzejednany rzecznik zburzenia Kartaginy, zwolennik tradycyjnych cnót obywatelskich, oraz noszący to samo imię i nazwisko jego prawnuk, Katon Młodszy (95–46 p.n.e.), senator i trybun ludowy, obrońca republiki, filozof stoicki, także stawiany za wzór prawości i cnót obywatelskich. [przypis edytorski]

Kato, właśc. Marek Porcjusz Kato, zwany Starszym lub Cenzorem (234–149 p.n.e.) — polityk, mówca i prozaik rzymski, autor m.in. niezachowanego dzieła encyklopedycznego Praecepti ad filium (Wskazówki dla syna) oraz traktatu De agri cultura (O uprawie roli). Jako polityk wsławił się kończeniem wypowiedzi na dowolny temat sloganem „poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć”. [przypis edytorski]

katownie — tu: katusze. [przypis edytorski]

katulać się (pot.) — toczyć się, turlać się. [przypis edytorski]

Katullus (ok. 82–32 p.n.e.) — rzymski poeta pochodzący z Werony. [przypis edytorski]

Katullus — rzymski poeta z I. w. p.n.e, zaliczany do szkoły neoteryków, znany z wyrafinowanej wersyfikacji i poezji miłosnej. [przypis edytorski]

Katullus — rzymski poeta z I. w. p.n.e, zaliczany do szkoły neoteryków, znany z wyrafinowanej wersyfikacji. [przypis edytorski]

katusze — męki, męczarnie. [przypis edytorski]

katylinada — tu: gwałtowna przemowa przeciw komuś. [przypis edytorski]

Katylina, łac. Lucius Sergius Catilina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, organizator spisku, który miał mu zapewnić władzę i uchronić od ruiny finansowej, został zdemaskowany w senacie przez konsula Cycerona (Marcus Tullius Cicero, 106–43 p.n.e.) w słynnych mowach zwanych katylinarkami. [przypis edytorski]

Katylina, łac. Lucius Sergius Catilina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, zrujnowany arystokrata rzymski, organizator spisku przeciw republice, który miał mu zapewnić władzę, odkrytego i udaremnionego przez Cycerona; skazany na śmierć, uciekł i stanął na czele oddanych mu wojsk złożonych z podobnych bankrutów, ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katylina, Lucjusz Sergiusz (109–62 p.n.e.) — rzym. polityk, zubożały patrycjusz rzymski, utracjusz i awanturnik; roztrwoniwszy swój majątek i będąc pozbawiony możliwości ubiegania się o urząd konsula z powodu nadużyć, jakich dopuścił się piastując urząd namiestnika w Afryce (67–66 p.n.e.), postanowił poprawić swoją sytuację materialną przejmując władzę siłą; w tym celu zdobył stronników wśród zrujnowanych nobilów oraz najbiedniejszych obywateli i w 63 p.n.e. zorganizował spisek na życie konsulów (tzw. sprzysiężenie Katyliny); gdy spisek został ujawniony przez Cycerona, spiskowców skazano na śmierć, zaś sam Katylina uciekł i w Etrurii stanął na czele oddanych mu wojsk (złożonych również z bankrutów politycznych i finansowych, weteranów Sulli); ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katylina, Lucjusz Sergiusz (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, podejmował kolejne spiski: w pierwszy z nich, nigdy nieudowodniony, zamieszany był prawdopodobnie Juliusz Cezar, drugi natomiast zapisał się w historii jako sprzysiężenie Katyliny (63 p.n.e.) i był wymierzony przeciw Cyceronowi, piastującemu wówczas urząd konsula (o który dwukrotnie rywalizował z nim bezskutecznie Katylina) i przez niego został udaremniony; sprzysiężenie doprowadziło jednak do wojny domowej, w której Katylina zginął. [przypis edytorski]

Katylina, Lucjusz Sergiusz (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, zrujnowany arystokrata rzymski, organizator spisku przeciw republice, który miał mu zapewnić władzę, odkrytego i udaremnionego przez Cycerona; skazany na śmierć, uciekł i stanął na czele oddanych mu wojsk złożonych z podobnych bankrutów, ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katylina, właśc. Lucjusz Sergiusz Katylina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, zrujnowany arystokrata, organizator spisku przeciw republice, który miał mu zapewnić władzę, odkrytego i udaremnionego przez urzędującego wtedy konsula Cycerona; skazany ze spiskowcami na śmierć, uciekł i stanął na czele oddanych mu wojsk złożonych z podobnych bankrutów, ostatecznie poległ w bitwie pod Pistorią. [przypis edytorski]

Katyń — wieś w zachodniej Rosji, w obwodzie smoleńskim. W 1940 roku funkcjonariusze NKWD rozstrzelali tutaj ok. 4400 polskich jeńców wojennych z obozu w Kozielsku. [przypis edytorski]

kat żelazem herby powypalał — jedną z daw. stosowanych kar było wypalanie hańbiącego piętna przestępcom; herb tu iron.: piętno. [przypis edytorski]

katzenjammer — kac; złe samopoczucie po nadużyciu alkoholu. [przypis edytorski]

katzenjammer (niem.) — kac; złe samopoczucie po nadużyciu alkoholu. [przypis edytorski]

katzenjammer (niem.) — kociokwik, kac. [przypis edytorski]

katzenjammer (z niem.) — kocie zawodzenie, biadanie. [przypis edytorski]

kaudyńskie jarzmo — znak zniewolenia i upokorzenia; podczas drugiej wojny samnickiej wojsko rzymskie, otoczone w Wąwozie Kaudyńskim (321 p.n.e.), musiało się poddać; żołnierze zostali rozbrojeni i jako pokonani zmuszeni do przejścia kolejno „pod jarzmem”, jakie nakładano wołom do orki; w tym przypadku wykonano je z włóczni. [przypis edytorski]

Kauffmann, Angelika (1741–1807) — pochodząca ze Szwajcarii malarka i portrecistka; autorka neoklasycystycznych płócien o tematyce mitologicznej oraz portretów członków arystokracji europejskiej; nauczycielka sztuki księżniczek neapolitańskich. [przypis edytorski]

Kaukaski jeniec — tytułowy bohater pierwszego z romantycznych „południowych poematów” Puszkina, napisanego 1820–1821. [przypis edytorski]

Kaukaz Indyjski — starożytna nazwa gór Hindukusz, położonych w Azji Południowo-Zachodniej, na terenie ob. płn.-wsch. Afganistanu i płn. Pakistanu. [przypis edytorski]

Kaukaz — łańcuch górski na pograniczu płd.-wsch. Europy i płd.-zach. Azji; także region geograficzny wokół gór Kaukaz. [przypis edytorski]

Kaukie (mit. litew.) — straszydła nocne. [przypis edytorski]

kaukie sunt lemures, quos Russi uboże appellant (łac.) — kaukie to są duchy, które Rusini nazywali „uboże”. [przypis edytorski]

Kaukonowie — przedgreccy mieszkańcy zachodnich wybrzeży Grecji. [przypis edytorski]

Kaukonowie — sprzymierzeńcy Trojan. [przypis edytorski]

Kaulbach, Wilhelm von (1804–1874) — malarz niemiecki, twórca wielkoformatowych obrazów o treści historycznej i literackiej; jego główną pracą było zaprojektowanie cyklu wielkich fresków ilustrujących historię ludzkości, zdobiących monumentalną klatkę schodową Nowego Muzeum w Berlinie; uległy one całkowitemu zniszczeniu podczas II wojny światowej. [przypis edytorski]

Kaunis (mit. litew.) — bożek miłości. [przypis edytorski]

Kaunitz, Wenzel Anton von (1711–1794) — austriacki mąż stanu i dyplomata, wywodzący się ze starego czeskiego rodu hrabiowskiego, 1764 r. z rąk cesarskich otrzymał tytuł księcia Rzeszy (Reichsfürst von Kaunitz-Rietberg); kanclerz Austrii w latach 1753–1792, twórca sojuszu Austrii z Francją przeciw Prusom (wojna siedmioletnia 1756–1763), jeden z głównych inspiratorów I rozbioru Polski; piewca absolutyzmu oświeconego, mecenas literatury i sztuki. [przypis edytorski]

kauri a. agatis nowozelandzki, Agathis australis (biol.) — drzewo z rodziny araukariowatych występujące na Wyspie Północnej w Nowej Zelandii, wysokie do 50 m, cenione ze względu na swoje drewno i żywicę. [przypis edytorski]

Kautsky, Karl (1854–1938) — niemiecki działacz robotniczy, teoretyk demokratycznego socjalizmu uzasadnianego z pozycji marksistowskich; od 1883 redaktor najważniejszego pisma marksistowskiego „Die Neue Zeit”. [przypis edytorski]

Kautsky, Karl (1854–1938) — niemiecki działacz robotniczy, wpływowy teoretyk demokratycznego socjalizmu uzasadnianego z pozycji marksistowskich, radykalny krytyk rewolucji październikowej. [przypis edytorski]

kauza (daw.) — tu: rozprawa sądowa, proces. [przypis edytorski]

kauzyperda (daw. pogard.) — lichy prawnik. [przypis edytorski]

kauzyperda (daw. pogard., z łac. causa: sprawa i perdere: tracić, przegrywać) — lichy prawnik. [przypis edytorski]

kauzyperda (pot.) — prawnik (zwykle: nieudolny, od łac. causam perdere, tj. przegrać sprawę). [przypis edytorski]

kauzyperda — pot. prawnik (zwykle: nieudolny). [przypis edytorski]

kauzyperda (z łac. causa: sprawa i perdere: tracić, przegrywać) — kiepski adwokat. [przypis edytorski]

kauzyperda (z łac. causa: sprawa, perdere: tracić) — lichy prawnik; ten, który przegrywa sprawy; tu: nieudacznik. [przypis edytorski]

kauzyperdstwo — działalność kauzyperdy, tj. (daw.) kiepskiego prawnika, złego, niedouczonego i nieumiejętnego w swym zawodzie adwokata, sędziego itp. [przypis edytorski]

kawalątko — niewielki kawałek czegoś. [przypis edytorski]

kawalec (daw., gw.) — kawałek; szczątek, fragment. [przypis edytorski]

kawalec (daw.) — kawał, kawałek. [przypis edytorski]

kawalera o sześciu krzyżykach — tj. sześćdziesięcioletniego. [przypis edytorski]

kawaler de Rohan, właśc. Guy Auguste de Rohan-Chabot (1683–1760) — francuski szlachcic, znany głównie z kłótni z młodym Wolterem, po której nasłał na niego kilku wynajętych bandytów. [przypis edytorski]

kawalergardzi (z ros.) — żołnierze gwardyjskiego pułku ciężkiej kawalerii Imperium Rosyjskiego (ros. Кавалергардский полк, z fr.: cavalier: kawalerzysta, garde: ochrona, gwardia). [przypis edytorski]

kawaler gołębiej lenty — właśc. gołuboj lenty: błękitnej wstęgi; kawaler Orderu Świętego Andrzeja, najstarszego odznaczenia w Rosji, ustanowionego przez Piotra I. [przypis edytorski]

kawaler maltański — członek Suwerennego Rycerskiego Zakonu Szpitalników Św. Jana, z Jerozolimy, z Rodos i z Malty, zwanego potocznie kawalerami maltańskimi lub joannitami. [przypis edytorski]

Kawalerowie Mieczowi — niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202, w 1237 połączył się z Krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną. [przypis edytorski]

kawaler rodyjski — członek zakonu rycerskiego powołanego do życia w XII w. w Jerozolimie. [przypis edytorski]

kawaler — tu: dawna forma grzecznościowa, używana wobec chłopca, zbyt młodego, by zwracać się to niego: pan. [przypis edytorski]

kawalkada — grupa jeźdźców lub pojazdów zmierzających w jednym kierunku. [przypis edytorski]

kawalkada — poruszająca się razem grupa jeźdźców. [przypis edytorski]

kawalkata — dziś popr.: kawalkada. [przypis edytorski]

kawalkata — kawalkada, grupa jeźdźców. [przypis edytorski]

kawalkator — zawodowy trener i ujeżdżacz koni, szczególnie ceniony w Rzeczypospolitej szlacheckiej. [przypis edytorski]

Kawalryjska Góra — popr.: Góra Kalwaryjska, Kalwaria. [przypis edytorski]

kawatyna — liryczna pieśń solowa w operze XVIII i XIX w., krótsza i prostsza od arii; kawatyna dei risi: potoczna, tradycyjna nazwa niezmiernie popularnej w XIX w. w Europie kawatyny Di tanti palpiti (Od tylu wzruszeń serca) z I aktu opery Tankred (1813) Rossiniego, oznaczająca po włosku „ryżowa”, gdyż kompozytor miał ją ułożyć, oczekując na zamówione danie z ryżu. [przypis edytorski]

kawbrygada — ros. skrótowiec o znaczeniu: brygada kawalerii. [przypis edytorski]

kawęczeć — narzekać, kwękać. [przypis edytorski]

kawęczyć — narzekać na dolegliwości; niedomagać. [przypis edytorski]

Kawecka, Wiktoria (1875–1929) — śpiewaczka operetkowa nazywana Słowikiem Warszawy. [przypis edytorski]

Kawecka, Wiktoria (1875–1929) — sopranistka, gwiazda Operetki Warszawskiej. [przypis edytorski]

Kawecki, Zygmunt (1876–1955) — polski dramaturg; najważniejsze dzieła: Dramat Kaliny (1902), Poczekalnia pierwszej klasy (1925), Droga do piekła (1931), Jan i Janek (1948). [przypis edytorski]

Kawerin, Piotr Pawłowicz (1794–1855) — ros. oficer huzarów, znajomy Puszkina. [przypis edytorski]

kawerna — tu: pusta jama, ubytek w narządach wewnętrznych. [przypis edytorski]

kawiarnia Central — historyczna kawiarnia w centrum Wiednia, niedaleko katedry św. Szczepana. [przypis edytorski]

kawiarnia Kaiserhof — kawiarnia w hotelu Kaiserhof, położonym w pobliżu Wiedeńskiej Opery Narodowej. [przypis edytorski]

kawiarnia Udziałowa — warszawska mleczarnia-kawiarnia, działająca od końca XIX w. do zakończenia I wojny światowej; miejsce spotkań artystów, satyryków i literatów. [przypis edytorski]

kawka — nieduży, czarno-szary ptak z rodziny krukowatych. [przypis edytorski]

kawon — arbuz. [przypis edytorski]

kawon (reg.) — arbuz. [przypis edytorski]

kawtan (starop.) — kaftan. [przypis edytorski]

kawy (daw.) — żale, pretensje. [przypis edytorski]

Kayserling — najprawdopodobniej Meyer Kayserling (1829–1905), historyk i rabin. [przypis edytorski]

„kaźmierski” dialekt — tu: mowa Żydów mieszkających na krakowskim Kazimierzu. [przypis edytorski]

Kaźmierzowie — Kazimierz IV Jagiellończyk (1427–1492), najmłodszy syn Jagiełły, wielki książę litewski od 1440 r. i król Polski od 1447 r., oraz jego syn, królewicz Kazimierz (1458–1484), święty Kościoła katolickiego. [przypis edytorski]

Kaźmirowski pałac — Pałac Kazimierzowski, dziś również jeden z budynków Uniwersytetu Warszawskiego przy Krakowskim Przedmieściu, usytuowany w głębi kampusu, za dawną Biblioteką Uniwersytecką; siedziba rektoratu. [przypis edytorski]

kaźń (daw.) — kara. [przypis edytorski]

kaźń (daw.) — męka; kara, zwłaszcza kara śmierci. [przypis edytorski]

kaźń — kara, zwł. śmierci. [przypis edytorski]

kaźń (starop.) — nakaz, rozkaz, wyrok skazujący, kara; przez dzięki kaźnią rozdzielę: wbrew woli rozdzielę nakazem. [przypis edytorski]

kaźń (starop.) — tu: kara. [przypis edytorski]

kaźń — tortury, cierpienia fizyczne, męka; wykonanie wyroku śmierci. [przypis edytorski]

kaźń — tu: kara śmierci. [przypis edytorski]

kaźń — tu: więzienie. [przypis edytorski]

każąc — głosząc kazania; od: kazać. [przypis edytorski]

każąc — tj. tu: wygłaszając kazania. [przypis edytorski]

każąc — tu imiesłów przysłówkowy współczesny od: kazić, działać niszcząco lub demoralizująco. [przypis edytorski]

każący — tu: wygłaszający kazanie. [przypis edytorski]

każą im sitem wodę nosić — taką karę pośmiertną miały ponosić córki Danaosa, Danaidy, które zmuszone do zawarcia małżeństwa, w noc poślubną zamordowały swoich mężów. [przypis edytorski]

Każcie swym niewiastom milczeć na zebraniach wiernych, albowiem nie ma być im dozwolone, by mówiły, lecz by były uległe, jak to też nakazuje prawo — 1 Kor 14, 34. [przypis edytorski]

każcież (daw.) — konstrukcja z partykułą -że skróconą do -ż; znaczenie: każcie zatem, każcie koniecznie. [przypis edytorski]

każdą porą ciała — dziś popr.: każdym porem ciała. [przypis edytorski]

każdą razą (daw.) — dziś popr.: każdym razem. [przypis edytorski]