Przypisy

Makara — popr. Maat-Ka-Re, imię tronowe królowej Hatszepsut (1473–1458 p.n.e.) z XVIII dynastii. Po śmierci męża najpierw rządziła jako regentka w imieniu nieletniego pasierba, Totmesa III, następnie koronowała się na faraona. Wzniosła wiele monumentalnych świątyń i obelisków, zorganizowała wielką wyprawę handlową pięciu statków przez Morze Czerwone do kraju Punt. [przypis edytorski]

makaras — lazda mušti. [przypis edytorski]

makaroniczny — łączący język polski i łacinę. [przypis edytorski]

makaronik — ciasteczko z kruchego ciasta z migdałami. [przypis edytorski]

makaronista — w XVIII-wiecznej Anglii: młody człowiek, który z podróży po Europie przywiózł zamiłowanie do kontynentalnych gustów i mody; poprzednik dandysa. [przypis edytorski]

makaronizować — wplatać w ojczysty język obce słowa i zwroty. [przypis edytorski]

Makart, Hans (1840–1884) — austriacki malarz, przedstawiciel akademizmu, autor wielkich kompozycji historycznych. [przypis edytorski]

Makary Aleksandryjski (Młodszy) (ok. 300–395) — mnich nitryjski znany z rozlicznych praktyk ascetycznych, m.in. spędził pół roku nago na bagnach wystawiony na ukąszenia much i komarów, by pozbyć się resztek pożądania. [przypis edytorski]

Makasar a. Makassar — miasto w Indonezji, na płd.-zach. wybrzeżu wyspy Celebes. [przypis edytorski]

makata — tkanina dekoracyjna. [przypis edytorski]

makata — tkanina ozdobna. [przypis edytorski]

makaty — dziś popr. forma N.lm: makatami. [przypis edytorski]

Makbet a. Macbeth — tytułowy bohater dramatu Williama Shakespeare'a (1564–1616). [przypis edytorski]

Makbet — główny bohater dramatu Williama Szekspira o tym samym tytule. [przypis edytorski]

Makbetowe amen — bohater tragedii Makbet Shakespeare'a po dokonaniu królobójstwa bezskutecznie usiłuje się pomodlić. [przypis edytorski]

Makbet — tragedia Szekspira o walecznym wodzu szkockim, którego ambicja i żądza władzy wiodą na drogę zbrodni, powodując w końcu katastrofę. W jednej ze scen Makbetowi ukazuje się duch jego przyjaciela, Banka, zamordowanego z jego rozkazu. [przypis edytorski]

Makbet — tytułowy bohater tragedii Szekspira: waleczny wódz szkocki, który za sprawą ambicji, wzbudzonych w nim przez czarownice, tytułujące go przyszłym królem, i nakłoniony przez żonę zamordował prawowitego króla i zagarnął tron, a poczucie winy i paranoiczna podejrzliwość popychały go do kolejnych zbrodni. [przypis edytorski]

Makbet — tytułowy bohater tragedii Szekspira, waleczny wódz szkocki, który za sprawą ambicji, wzbudzonych w nim przez czarownice, tytułujące go przyszłym królem, i nakłoniony przez żonę zamordował prawowitego króla i zagarnął tron. Poczucie winy i paranoiczna podejrzliwość popychały go do kolejnych zbrodni, aż do fatalnego końca w zamku oblężonym przez zbuntowanych rycerzy. [przypis edytorski]

Makbet — tytułowy bohater tragedii Szekspira, waleczny wódz szkocki, który za sprawą wzbudzonych w nim przez przepowiednię ambicji i nakłoniony przez żonę zamordował prawowitego króla i zagarnął tron. Poczucie winy i paranoiczna podejrzliwość popychały go do kolejnych zbrodni, aż do fatalnego końca w zamku oblężonym przez zbuntowanych rycerzy. [przypis edytorski]

Makbet — w oryginale ang. oraz w podstawie niniejszego wydania z 1895 r. pisownia: Macbeth. Postać stworzona przez Williama Shakespeare'a, inspirowana osobą Mac Bethada mac Findlaích, który był królem Szkocji w latach 1040–1057. Mac Bethad przejął tron Szkocji po Duncanie, którego zabił w bitwie, a potem odpierał ataki jego krewnych, wspomaganych przez ang. earla Siwarda. W 1050 r. Malcolm, syn Duncana, odebrał Mac Bethadowi południową część Szkocji, a w 1057, po powrocie rywala z pielgrzymki do Rzymu, pokonał go całkowicie. Mac Bethad został pochowany z królewskimi honorami; był uważany za dobrego władcę, potrafiącego zapewnić Szkocji ład i dostatek. [przypis edytorski]

Makedon (gr.) — Macedończyk; także imię mitycznego herosa, pierwszego króla Macedonii. [przypis edytorski]

makiaweliczny — wyrachowany, cyniczny, bezwzględny; od nazwiska włoskiego historyka, dyplomaty i pisarza, Niccolo Machiavellego (1469–1527), autora traktatu o sprawowaniu władzy i cechach skutecznego politycznie władcy (Książę, 1513). [przypis edytorski]

makiawelizm — postawa cyniczna; koncepcja polityczna stosująca zasadę „cel uświęca środki”. [przypis edytorski]

makiawelizm — postawa, którą cechuje przewrotność, cynizm, wyrachowanie i amoralizm; termin utworzono od nazwiska florenckiego dyplomaty, historyka, prawnika i pisarza okresu renesansu, Niccolo Machiavelli'ego (1469–1527), autora traktatu o sprawowaniu władzy i cechach skutecznego politycznie władcy (Książę, 1513) oraz maksymy „cel uświęca środki”. [przypis edytorski]

makiawelski — dziś popr.: makiaweliczny, wyrachowany, cyniczny, bezwzględny; od nazwiska wł. historyka, dyplomaty i pisarza, Niccolo Machiavellego (1469–1527), autora traktatu o sprawowaniu władzy i cechach skutecznego politycznie władcy (Książę, 1513) oraz maksymy „cel uświęca środki”. [przypis edytorski]

Makiawel, właśc. Niccolò Machiavelli (1469–1527) — florencki prawnik i teoretyk polityki; najbardziej znany z traktatu o skutecznym sprawowaniu władzy pt. Książę, w którym przekonywał, że dla dobra państwa obowiązkiem władcy jest skuteczność, nawet jeśli wymaga podejmowania działań nieetycznych; analizował również ustrój republiki rzymskiej (Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza); jego pisma wpisano na kościelny indeks ksiąg zakazanych. [przypis edytorski]

Makiawel, właśc. Niccolò Machiavelli (1469–1527) — florencki prawnik i teoretyk polityki; najbardziej znany z traktatu o skutecznym sprawowaniu władzy pt. Książę, w którym przekonywał, że dla dobra państwa obowiązkiem władcy jest skuteczność, nawet jeśli wymaga podejmowania działań nieetycznych. [przypis edytorski]

Makiawel, właśc. Niccolò Machiavelli (1469–1527) — wł. prawnik i pisarz, autor traktatu o władzy pt. Książę. [przypis edytorski]

Makijawel (1469–1527) — Niccolò di Bernardo dei Machiavelli, prawnik, filozof, pisarz, historyk i dyplomata florencki. [przypis edytorski]

Makistos — staroż. miasto greckie w Elidzie, w zach. części Peloponezu. [przypis edytorski]

Maklakiewicz, Jan Adam (1899–1954) — kompozytor, dyrygent i pedagog. [przypis edytorski]

makolągwa — gatunek ptaka. [przypis edytorski]

makolągwa — niewielki ptak śpiewający. [przypis edytorski]

Makomaski, Wincenty — kapitan 6 pułku piechoty polskiej, w listopadzie 1812 ranny i wzięty do niewoli rosyjskiej. [przypis edytorski]

Makoweja (ukr. Маковія) — święto ludowe w dniu Podniesienia Krzyża, obchodzonym w kościele prawosławnym 14 sierpnia. [przypis edytorski]

Makowiecki, Tadeusz (1900–1952) — literaturoznawca. [przypis edytorski]

Makowski, Tadeusz (1882–1932) — malarz, mimo akademickiego wykształcenia naśladujący sztukę prymitywną, często tworzący zgeometryzowane wizerunki dzieci. [przypis edytorski]

makrodaktyle, Macrodactiles (daw. biol.) — dosł.: długopalce, rząd ptaków w dawnej klasyfikacji fr. zoologa Cuviera, charakteryzujący się długimi palcami stóp niepołączonymi ze sobą lub złączonymi błoną w niewielkim stopniu. [przypis edytorski]

makrokosmos (gr.) — wszechświat (termin „mikrokosmos”, dosł. mały świat, odnosił się do człowieka. [przypis edytorski]

makrot — typ spod ciemnej gwiazdy. [przypis edytorski]

Makryna Mieczysławska — tu: Rozmowa z Matką Makryną Mieczysławską, poemat Juliusza Słowackiego o Makrynie Mieczysławskiej, właśc. Irenie Wińczowej, rzekomej zakonnicy katolickiej i męczennicy, która cieszyła się ogromną popularnością i szacunkiem wśród polskich emigrantów, w rzeczywistości sprytnej oszustce; w 1845 przybyła do Paryża i podawała się za przełożoną klasztoru bazylianek w Mińsku, zlikwidowanego przez prawosławnego biskupa, twierdząc, że razem z innymi zakonnicami była poddawana torturom, zmuszana do ciężkich prac, zesłana na Syberię, jednak odmówiła przejścia na prawosławie i zdołała zbiec. [przypis edytorski]

Maks Havelaar — powieść autorstwa Multatulego, wydana w 1860 r., mająca w części charakter autobiograficzny, podejmująca problematykę kolonii holenderskich na Jawie. [przypis edytorski]

Maksym de Trailles — postać, która pojawiła się takze w innej powieście Blazaka pt. Ojciec Goriot. [przypis edytorski]

Maksymilian I Habsburg (1459–1519) — od 1486 król Niemiec, od 1508 cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego; jeden z głównych twórców potęgi rodowej Habsburgów. [przypis edytorski]

Maksymilian I Habsburg — cesarz niemiecki 1493–1519. [przypis edytorski]

Maksymilian II Bawarski (1811–1864) — król Bawarii w latach 1848–1864. [przypis edytorski]

Maksyminus Trak, właśc. Gaius Iulius Verus Maximinus (172–238) — cesarz rzymski od 235, pierwszy z szeregu tzw. cesarzy wojskowych, którzy doszli do władzy dzięki dowództwu nad armią, powszechnych podczas kryzysu państwa rzymskiego w III w.; zginął zamordowany przez zbuntowanych żołnierzy. [przypis edytorski]

Maksym Żeleźniak, ukr. Максим Залізняк (ur. ok. 1740 – zm. po 1768) — Kozak zaporoski, hetman hajdamaków, przywódca powstania hajdamackiego, sprowokowanego przez Rosjan dla osłabienia konfederacji barskiej, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło ok. 20 tys. osób. [przypis edytorski]

Maksym Żeleźniak, ukr. Максим Залізняк (ur. ok. 1740 – zm. po 1768) — Kozak zaporoski, przywódca powstania hajdamackiego, wraz z Iwanem Gontą prowodyr tzw. rzezi humańskiej w 1768 r., w której zginęło kilka lub kilkanaście tysięcy osób. [przypis edytorski]

makuch, częściej w lm: makuchy — wytłoki z nasion roślin oleistych, pozostałe po wyciśnięciu tłuszczu, wykorzystywane jako wartościowa pasza dla zwierząt. [przypis edytorski]

makuch (gw.) — pasza dla bydła z wyciśniętych nasion roślin oleistych. [przypis edytorski]

makuch — pasza dla zwierząt z wyciśniętych nasion roślin oleistych. [przypis edytorski]

makuchy — wytłoki z nasion roślin oleistych (maku, słonecznika, sezamu, soi i in.) lub orzechów, pozostałe po wyciśnięciu tłuszczu, używane do wyrobu produktów spożywczych (z sezamowych powstaje chałwa, z gorczycowych musztarda itd.) oraz wartościowej paszy dla zwierząt. [przypis edytorski]

makuła (z łac. macula) — plama, przen. hańba. [przypis edytorski]

makuła (z łac. macula) — plama, skaza. [przypis edytorski]

makuła (z łac.) — plama; obelga. [przypis edytorski]

makutra — gliniane naczynie do ucierania maku. [przypis edytorski]

małą płytkę, którą uderzano w struny — dziś muzycy grający na strunowych instrumentach szarpanych, takich jak gitara, nazywają ten przedmiot kostką lub piórkiem; ma on postać trójkątnej płytki z zaokrąglonymi narożnikami, wykonanej z kości, drewna lub metalu, a współcześnie najczęściej z tworzywa sztucznego; starożytni Grecy nazywali go słowem plektron, które jest używane także dziś jako ogólna nazwa fachowa. [przypis edytorski]

Małachowski, Aleksander 1924 we Lwowie, zm. 26 stycznia 2004) — publicysta i polityk. [przypis edytorski]

Małachowski, Stanisław (1736–1809) — brat cioteczny Franciszki, marszałek Sejmu Wielkiego, zwany Arystydesem za sprawą prawości. [przypis edytorski]

Małachowski, Stanisław (1736–1809) — referendarz wielki koronny, marszałek Sejmu Czteroletniego, przywódca centralnej frakcji Stronnictwa Patriotycznego. [przypis edytorski]

Małachowski, Stanisław (1798–1883) — żołnierz powstania listopadowego, emigrant i pisarz polityczny; krewny Krasińskiego. [przypis edytorski]

Małachowski, Stanisław — polski wojskowy epoki wojen napoleońskich; od 1809 pułkownik 14. pułku kirasjerów. [przypis edytorski]

Małaczewski, Eugeniusz (1897–1922) — polski prozaik i poeta; uczestnik wojny polsko-bolszewickiej (1919–1920), autor cyklu opowiadań Koń na wzgórzu (1921), ukazujących okrucieństwa wojny; zmarł w Zakopanem. [przypis edytorski]

Mała Ententa — zawiązane na pocz. lat 20. XX w. między Czechosłowacją, Jugosławią a Rumunią porozumienie, przypieczętowane paktem w 1933 r., mające na celu przeciwstawianie się ewentualnym roszczeniom Habsburgów, Austrii i Węgier oraz wszelkim próbom powrotu do struktur daw. cesarstwa. [przypis edytorski]

Mała historia biblijna — właśc. Mała historia biblijna Starego i Nowego Przymierza dla szkół ludowych, książka ks. Walentego Wołcza z 1895, wielokrotnie wznawiana. [przypis edytorski]

małanka (gw.) — błyskawica. [przypis edytorski]

Mała Ruś (hist.) — Ukraina. [przypis edytorski]

Mała syrenka — baśń ta w źródle, w tłumaczeniu Cecylii Niewiadomskiej, nosi tytuł Syrenka; został on jednakże zmieniony na tradycyjnie funkcjonujący w polskiej kulturze. [przypis edytorski]

mała szabla — w oryg.: machaira, stosunkowo krótka broń sieczna o wygiętym ostrzu, wywodząca się od długiego noża. [przypis edytorski]

Mała Ulina — właściwie Ulina Mała, wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie miechowskim; oddziały Piłsudskiego walczyły tutaj z formacjami rosyjskimi. [przypis edytorski]

Mała Ziemiańska, właśc. Ziemiańska — modna przedwojenna kawiarnia w Warszawie, mieszcząca się przy ul. Mazowieckiej 12; miejsce spotkań literatów, poetów, dziennikarzy, aktorów itp. [przypis edytorski]

małczaj (ros.) — milcz. [przypis edytorski]

Małczat'! (ros.) — milczeć. [przypis edytorski]

małczy, Lach (z ros.) — milcz, Lachu (Polaku). [przypis edytorski]

małczy (ros.) — milcz. [przypis edytorski]

małdrzyki — smażone placuszki z twarogu. [przypis edytorski]

małeby karanie (starop.) — zdanie eliptyczne, inaczej: małe by [było] karanie; mała byłaby kara. [przypis edytorski]

Małecki, Antoni (1821–1913) — historyk literatury polskiej, filolog klasyczny, wydawca listów Słowackiego i autor pierwszej o nim monografii. [przypis edytorski]

małe dziełko mego pióra — Rzym, Neapol i Florencja w 1817. [przypis edytorski]

małego (…) kaprala, co to pobił wielkie ludy — chodzi o Napoleona Bonaparte, cesarza Francuzów. [przypis edytorski]

Małej służącej natomiast nikt nigdy nie chwalił, więc też nie wbiła się w pychę — w XIX w. panowało przekonanie, że surowość, kary i krytyka najlepiej służą kształtowaniu człowieka. Radzono rodzicom, by nie chwalili i nie nagradzali swoich dzieci. Wiąże się to z moralnością epoki wiktoriańskiej w Wielkiej Brytanii. W XX w. utrwalił się pogląd, że dziecko sprawiedliwie chwalone i nagradzane rozwija się lepiej niż dziecko traktowane surowo i chłodno. [przypis edytorski]

małem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: małym. [przypis edytorski]

Małe miasto — Ludwik Pasteur urodził się w Dôle w płd-wsch. Francji, miasteczku znajdującym się w pobliżu granicy francusko-szwajcarskiej. [przypis edytorski]

małemi krzaki — dziś popr. forma N. lm: małymi krzakami. [przypis edytorski]

małe ogrodniki — dziś popr. forma: mali ogrodnicy. [przypis edytorski]

małe rybki w głowie — kiełbie we łbie; synonim głupoty, wariactwa. [przypis edytorski]

Małgorzata Antiocheńska — legendarna męczennica chrześcijańska z Antiochii, z okresu prześladowań za panowania cesarza Dioklecjana, torturowana i ścięta ok. roku 304 przez rzymskiego namiestnika za odmowę poślubienia go; święta Kościoła katolickiego i prawosławnego, jedna z najpopularniejszych świętych w okresie średniowiecza, patronka położnic. [przypis edytorski]

Małgorzata de Valois a. Małgorzata Walezjuszka (1553–1615) — królowa Francji i Nawarry. [przypis edytorski]

Małgorzata Sabaudzka (1851–1926) — królowa Włoch w latach 1878–1900 jako żona Humberta I. Była pierwszą królową Włoch po zjednoczeniu. [przypis edytorski]

Małgorzata z Nawarry — tu: Małgorzata de Valois (1492–1549), królowa Francji i Nawarry; znana z licznych kochanków; bohaterka powieści Alexandre'a Dumasa pt. Królowa Margot (1847), w której zamieszczono przypis ze wzmianką o kolekcjonowaniu przez nią serc kochanków. [przypis edytorski]

małgorzatki, bery, panny, jedwabnice, diuszesy — różne odmiany gruszek. [przypis edytorski]

Małkinia — miejscowość w Polsce, położona w województwie mazowieckim, w powiecie ostrowskim. [przypis edytorski]

małmazja — czerwone wino, wyrabiane z odmiany winorośli malvasia, w Polsce uważane za wyjątkowo cenne. [przypis edytorski]

małmazja (daw.) — słodkie, aromatyczne czerwone wino z krajów śródziemnomorskich, bardzo kosztowne. [przypis edytorski]

małmazja — daw. wysoko cenione wino greckie, którego nazwa stanowi eponim od Monemwasia, miasta portowego na Peloponezie, na trasie szlaków morskich łączących Włochy z Morzem Czarnym. [przypis edytorski]

małmazja — ogólne określenie odnoszące się do słodkiego wina; pierwotnie nazwa ciemnych, aromatycznych win produkowanych w okolicach miasta Malvasia na Peloponezie. [przypis edytorski]

małmazja — słodkie, aromatyczne czerwone wino, bardzo kosztowne, wyrabiane w krajach położonych nad Morzem Śródziemnym, nazwane od miasta Malvasia na Peloponezie. [przypis edytorski]

małmazja — słodkie, aromatyczne, czerwone wino z krajów śródziemnomorskich; pierwotnie wyrabiane ze szczepu winogron malvasia w okolicach miasta Malvasia na Peloponezie. [przypis edytorski]

małmazja — słodkie, aromatyczne, czerwone wino z krajów śródziemnomorskich; pierwotnie wyrabiane ze szczepu winogron malvasia w okolicach miasta Malvasia na Peloponezie, potem również w innych miejscach, w tym na Wyspach Kanaryjskich i na Maderze; w Polsce ceniono małmazję z Krety; nazwa wina stanowiła synonim luksusowego trunku. [przypis edytorski]