Przypisy

choboty (starop.) — spodnie szerokie, buchaste. [przypis redakcyjny]

Choć pilnie (…) stanie — z bajki La Fontaine'a pt. Wartość wiedzy (ks. VIII, 19). [przypis redakcyjny]

Choć Pismo wcale rzecz inną rozumie — Poeta mówi o Piśmie Świętym, że ma znaczenie podwójne, literalne i figuryczne [tj. dosłowne i symboliczne; red. WL], to jest, litera i duch. [przypis redakcyjny]

Choć tych cięć nie czuł i dziesiątej części — Herkules wściekły uderzył go sto razy, chociaż może przed dziesiątym uderzeniem już nie żył. [przypis redakcyjny]

chochoł — słomiane okrycie drzewek i krzewów ogrodowych na zimę. [przypis redakcyjny]

chocia to (starop.) — mimo że. [przypis redakcyjny]

Chociaż mróz dzierży dziś w nocy wartę… — przekład Zofii Baumanowej. [przypis redakcyjny]

Chociaż ten czarny żupan… — Zdanie przyzwolone [okolicznikowe przyzwolenia, ze spójnikiem: chociaż, pomimo że; Red. WL] nie jest tu jasno uzasadnione. Oczywiście też nie ten żupan nosił niegdyś jasne barwy, tylko Miecznik. Prof. Brückner uważa czarny żupan za metonimię znaczącą tyle co „Miecznik” („Przegląd Warszawski” 1923, str. 46). [przypis redakcyjny]

Chocieś… czytał — staropolska forma, dziś już przestarzała: choć (chociaż) czytałeś. [przypis redakcyjny]

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]

Chocim (ukr. Chotyn) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką. [przypis redakcyjny]

Chodkiewicz, Jan Karol — zwycięzca spod Kirchholmu. [przypis redakcyjny]

Chodkiewiczówna, Teresa — córka Jana Kazimierza Chodkiewicza, kasztelana wileńskiego. [przypis redakcyjny]

Chodkiewicz — proponując odwrót dla doświadczenia wojska, postępuje tak samo, jak Agamemnon w Iliadzie II. Potocki nieraz uwzględnia Iliadę, ale tu poszedł za źródłami historycznymi; zob. T. Sinko, Echa klasyczne w literaturze polskiej (Wojna Chocimska i Iliada). [przypis redakcyjny]

chodu snadnego — kroków lekkich, elastycznych. [przypis redakcyjny]

Chodź, nie drzyj — przypomina frazeologicznie apostrofę z Korsarza (I, 10) „Stranger! if thou canst and tremblest not — behold…” (Por.: w. 1109). [przypis redakcyjny]

chodza (daw.) — krok. [przypis redakcyjny]

Chodzi płomieniem jak suknią odziany — W tym ósmym oddziale ósmego kręgu piekła spotykamy oszukańczych doradców. Mówią ognistymi syczącymi językami, bo język ich był według słów apostoła żarem, który całe lasy zapalał. [przypis redakcyjny]

Chodzi tu o Pogodę (gr. Kairos, łac. Occasio), boginię uosabiającą sposobną chwilę, sprzyjającą porę. Przedstawiano ją z długimi włosami na przedzie głowy, z tyłu nagiej na znak, że kto nie korzysta z chwili (nie chwytając jej jakby za włosy), ten, gdy się od niego odwróci, już jej nie złapie. [przypis redakcyjny]

chodziwy — dzielny. [przypis redakcyjny]

chodziwy — (o koniu) pięknego chodu. [przypis redakcyjny]

chojniak — młoda sosna. [przypis redakcyjny]

Chojnice — miasto w województwie pomorskim na Pomorzu Gdańskim; stoczono tam bitwę 1 stycznia 1657 r. [przypis redakcyjny]

choleryk — cholerycznego temperamentu, zagorzalec. [przypis redakcyjny]

Chopin gdyby jeszcze żył (…) — w bełkotliwych wynurzeniach pijanego Nosa komentatorzy dosłuchiwali się echa deklaracyj Stanisława Przybyszewskiego, jego fascynacji muzyką Chopina (którego kompozycje grywał podczas pijatyk w gronie cyganerii). W samej postaci Nosa odnajdywano uosobienie „przybyszewszczyzny” krakowskiej. Owo zagadkowe „ram-tam-tam-tam-tam”, które w ustach Nosa zastanawiało może czasem którego z czytelników Wesela, to niewątpliwie nic innego, tylko fraza z Preludium A-dur Chopina, które Przybyszewski godzinami potrafił grywać w chwili największego napięcia, waląc coraz wścieklej, coraz rozpaczliwiej w klawiaturę. I więcej znalazłoby się cech przybyszewszczyzny w Nosie; pewne aktorstwo desperacji, owo „na plan pierwszy wstąpić muszę”, i echa Nadczłowieka: „Bonaparte, ten miał nos” etc. W ten sposób, tą jedną figurą, Wyspiański otwiera (dla wtajemniczonych) okno na cały dwuletni bujny okres krakowskiego i polskiego życia artystycznego. Nos, ten maruder przybyszewszczyzny, odcina się od tego całego środowiska tragicznie groteskową plamą (por. Tadeusz Żeleński-Boy, Plotka o „Weselu”). [przypis redakcyjny]

chorągiew (…) dobrze okrytą — dobrze obsadzoną, w pełnej liczbie (100–120 ludzi). [przypis redakcyjny]

chorągiew kozacka — pancerna. [przypis redakcyjny]

chorągiew pancerna — jazda lżejsza od husarzy; opancerzenie jeźdźców składało się z kolczugi (zbroi kolczej wykonanej z metalowych kółek tzw. daw. kolców), misiurki (tj. hełmu składającego się z metalowej misy na górze głowy oraz kaptura kolczego) okrywającej głowę, policzki, podbródek i ramiona; broń pancernych stanowiły dzidy z proporcem, szable, karabiny i pistolety; posługiwali się także łukami. Pasek służył w królewskiej chorągwi pancernej. [przypis redakcyjny]

chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]

chorągwi — oddziałów jazdy. [przypis redakcyjny]

chor — dziś popr.: chór. [przypis redakcyjny]

choroba francuska — choroba weneryczna (kiła, syfilis). [przypis redakcyjny]

choroba wzrastała — dziś popr.: choroba rozwijała się. [przypis redakcyjny]

chorował na kamień — mowa o kamieniach żółciowych lub nerkowych, cierpieniu bardzo bolesnym, zmieniającym nawet wyraz twarzy chorego. [przypis redakcyjny]

Chortyca — wyspa na Dnieprze, inaczej, według Pastoriusa, Wiśniowcem zwana. [Największa wyspa na Dnieprze, znajduje się w okolicy miasta Zaporoże, w trad. ukr. miejsce częstego stacjonowania Kozaków Zaporoskich. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

Chot' szarom pokati (ros.) — nic nie ma, zupełnie pusto. [przypis redakcyjny]

chowaj sie na te — oszczędzaj się dla tych. [przypis redakcyjny]

Chowański, Andrzej — kniaź, wódz moskiewski. [przypis redakcyjny]

Chowanna — Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej…, praca filozofa Bronisława Trentowskiego (1808–1869). [przypis redakcyjny]

chrapka — zachcianka, chętka zawładnięcia, posiadania. [przypis redakcyjny]

chrest — krzyż. [przypis redakcyjny]

Chrobatowie — plemię słowiańskie zamieszkujące na Łysej Górze, rywalizujące z Polanami o panowanie nad krajem. [przypis redakcyjny]

chromie — kuleje. [przypis redakcyjny]

chromy — poseł pewniejszy, bo powoli idzie. [przypis redakcyjny]

chronię sie ludzi — chronię się przed ludźmi; unikam ludzi. [przypis redakcyjny]

Chryste elejson! (grec.) — Chryste, zmiłuj się! [przypis redakcyjny]

Chrystian Gottlob Heyne (1729–1812) — filolog i archeolog, profesor uniwersytetu w Getyndze. Objęcie przez niego katedry na tym uniwersytecie zapoczątkowało nową erę rozwoju filologii na uniwersytetach niemieckich. [przypis redakcyjny]

chryzolit — drogi kamień zielono-żółty. [przypis redakcyjny]

chryzolit — minerał barwy żółtej lub zielonkawej z grupy oliwinów, kamień szlachetny stosowany w jubilerstwie. [przypis redakcyjny]

Chryzyppus — właśc. Chryzyp z Soloi, filozof grecki żyjący w III w. p.n.e.; czołowy przedstawiciel stoicyzmu. [przypis redakcyjny]

Chrząszczewski opowiada — Znamy to opowiadanie z fragmentu pamiętnika Chrząszczewskiego, który wraz z pamiętnikami Ochockiego opublikował Kraszewski. Por. Pamiętniki Ochockiego, Wilno 1857. Tom IV, str. 233. [przypis redakcyjny]

Chrzanowski, Samuel — wówczas już obersztlejtnant, obrońca Trembowli. Sprawa z Niemcami, tj. z żołnierzami cudzoziemskiego zaciągu, przedstawiona na podstawie aktów urzędowych w rozprawie: Jan Czubek, Jan Chryzostom z Gosławic Pasek w oświetleniu archiwalnem, Rozprawy Wydziału Filologii Akademii Umiejętności, t. XXVIII, s. 49 i n. Chrzanowski żył po tym wyroku jeszcze lat 12. [przypis redakcyjny]

chrzczony z wody — tzn. bezpośrednio po urodzeniu przez kogoś z otoczenia, bez udziału kapłana i liturgicznego obrzędu, przez pokropienie wodą i wymówienie formułki chrztu. Zabieg taki dopuszczany jest przez przepisy Kościoła katolickiego w przypadku, kiedy niemowlę rodzi się słabe i istnieje obawa, iż może nie dożyć do właściwego obrzędu chrztu. [przypis redakcyjny]

chrześcijańska cnota staje się dzięki jemu zasadą etyki przeprowadzoną filozoficznie (…) na podstawie metafizyki — Volkelt, op. cit., s. 313, 320, 324, 325. Windelband, op. cit., 364. Paulsen, op. cit., s. 65 i 66, gdzie podkreśla zasługę Schopenhauera, który wykazał, że zaprzeczenie woli jest poglądem na świat, tkwiącym już od dawna w ludziach, i przyczynił się do historycznego jego zrozumienia. [przypis redakcyjny]

chuć — pożądanie seksualne, tutaj: nałóg. [przypis redakcyjny]

chuć — tu: miłość, uczucie. [przypis redakcyjny]

chuda fara — niebogata parafia. [przypis redakcyjny]

chudeusz — chudy, biedak (wyraz z końcówką niby łacińską). [przypis redakcyjny]

chudoba — mienie, gospodarstwo. [przypis redakcyjny]

chudoba (starop.) — skromny dobytek, ubóstwo. [przypis redakcyjny]

chudych pachołków — ubogich. [przypis redakcyjny]

chusen – narzeczony. [przypis redakcyjny]

chutniej — chętniej, bardziej ochoczo (por. chuć). [przypis redakcyjny]

chutnie (starop.) — chętnie, ochoczo; może też znaczyć: szybko. [przypis redakcyjny]

chutor a. futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]

chutornicy — mieszkańcy chutorów, pojedynczych gospodarstw, oddalonych od wsi, przysiółków. [przypis redakcyjny]

Chwała Bogu, że tak po Turczech i Ameryce latasz (…) — mowa o utworze Gaszyńskiego pt. Reszty pamiętników Macieja Rogowskiego, rotmistrza konfederacji barskiej, Paryż, 1847. [przypis redakcyjny]

chwalemy — chwalimy. [przypis redakcyjny]

chwarszczenie — chrzęst, szelest. [przypis redakcyjny]

chwast (starop.) — prostak. [przypis redakcyjny]

chwilę, w której zrobił dla ojca to — mowa o ślubie z hr. Elizą Branicką, dokonanym w Dreźnie, 24 lipca 1843 r. [przypis redakcyjny]

chwostać (daw.) — chłostać. [przypis redakcyjny]

chwost (daw.) — ogon. [przypis redakcyjny]

chwost (starop., ukr.) — ogon. [przypis redakcyjny]

chwoszczaj — białoruska nazwa skrzypu. [przypis redakcyjny]

chwoszcze (starop. forma) — 3 os.lp cz. terażn., dziś: chłoszcze. [przypis redakcyjny]

chwycić się kogo — zakochać się w kim. [przypis redakcyjny]

Chyba po szmerze małego strumyka — Ponieważ na przeciwległej stronie kuli ziemskiej nie ma innego lądu prócz góry czyśćcowej, więc stamtąd spływać musi ten strumień korytem pochyłym i krętym. W pieśni XIV widzieliśmy, że łzy spadają przez szczeliny olbrzymiego posągu stojącego w grocie góry Idy. Możemy stąd wnioskować, że z łez dusz pokutujących na górze czyśćcowej utworzył się ten strumień. [przypis redakcyjny]

chylat (z arab.) — suknia honorowa. [przypis redakcyjny]

chynąć — rzucić; być może należy czytać: chynąc się. [przypis redakcyjny]

chynąć się (daw.) — rzucić się. [przypis redakcyjny]

chynąć się (daw.) — wpaść, rzucić się. [przypis redakcyjny]

Chyrów — miasteczko koło Sambora, gdzie znajdowało się kolegium jezuickie z zakładem wychowawczym dla chłopców. [przypis redakcyjny]

chytrołamca (daw.) — wiarołomca. [przypis redakcyjny]

chyży — szybko poruszający się. [przypis redakcyjny]

ciągle w krąg się Helice unasza — Wielka Niedźwiedzica, konstelacja niebieska. [przypis redakcyjny]

ciągnąć kota — otrzymać nauczkę (zabawa polegała na tym, że delikwent był przywiązywany do liny, drugi koniec liny ciągnął kot, ale też inicjatorzy zabawy, którzy przeciągali nieszczęśnika przez błoto czy rzekę). [przypis redakcyjny]

ciągnąć rzemień — zwrot utarty: wydawać pieniądze ze skórzanego, rzemiennego mieszka. [przypis redakcyjny]

ciągną kota — kara ośmieszająca: winnego przeciągano przez wodę lub błoto, okręcając go powrozem, na którego drugim końcu uwiązywano kota. Stąd później w przenośni: wystawianie na pośmiewisko. [przypis redakcyjny]

ciągnę kota (starop.) — wystawiam się na pośmiewisko (zob. przyp. do Pieśni świętojańskiej o Sobótce, Panna 3). [przypis redakcyjny]

ciągnie rogi — naciąga łuk; rogi — wygięte końce łuku z nacięciami do cięciwy. [przypis redakcyjny]

Ciakko — (ciacco) wieprz, przydomek pogardliwie nadawany żarłokom. florentyńczyk ten, tak przezwany, był wesoły i dobry towarzysz do półmiska i kielicha, ale cały oddany żarłoczności. [przypis redakcyjny]

ciało jego jest prawdziwym ciałem (…) on dość drogim dla nich stać się może — Ponieważ Dante, jako sam żyjący, powróciwszy między żyjących, krewnym i przyjaciołom tych duchów o ich losie w czyśćcu może opowiedzieć i prosić, ażeby modlitwą przyczynną czas ich oczekiwania przed bramą czyśćcową skrócili. [przypis redakcyjny]

ciało jego umarło — porównanie narodu polskiego do Chrystusa, który umarł i zmartwychwstał, jest tu niewątpliwie echem ostatnich ustępów Ksiąg Narodu Polskiego, tych mianowicie: „I umęczono Naród Polski, i złożono w grobie, a królowie wykrzyknęli: zabiliśmy i pochowaliśmy wolność.” „A wykrzyknęli głupio…” „Bo Naród Polski nie umarł; ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi, to jest z życia publicznego, do otchłani, to jest do życia domowego ludów cierpiących niewolę…” „A trzeciego dnia dusza wróci do ciała i Naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli.” „I przeszło już dni dwa; jeden dzień zaszedł z pierwszym wzięciem Warszawy, a drugi dzień zaszedł z drugiem wzięciem Warszawy, a trzeci dzień wnidzie, ale nie zajdzie”. [przypis redakcyjny]

Ciało me (…) leży w Neapolu — Wergiliusz umarł w Brindisi, a pogrzebionym był w Neapolu [przypis redakcyjny]

ciało nie podlega ograniczaniu przez myśl, ani myśl przez ciało — Por. List 4 § 3. [przypis redakcyjny]

ciały podartemi — Przymiotnik „podarty” z rzeczownikiem „ciało” pierwszy raz w tym znaczeniu użyty. Czytając [właśc. popr.: gdy czyta się] Trembeckiego, wielokroć przychodzi na myśl piękny wiersz Boala, iż u wielkich poetów często wyrazy dziwią się, pierwszy raz spotkawszy się z sobą. [przypis redakcyjny]

Cianfa — florentyńczyk ze szlachetnej rodziny Donatich. Ze szlachetnych rodzin Florencji pochodzili także Agnello Brunelleschi, Buoso Donati, Puccio Galigai, o których poeta później wspomina. Nie wiemy o nich nic więcej i nie możemy rozstrzygnąć, czy przywłaszczali sobie własność prywatną czy publiczną. [przypis redakcyjny]

ciapnąć (gwar.) — uderzyć. [przypis redakcyjny]

ciarach (gw.) — pogardliwe przezwanie ludowe szlachcica lub mieszczanina. [przypis redakcyjny]