Przypisy

tułupy (ros.) — długie kożuchy, zazwyczaj nie kryte suknem. [przypis redakcyjny]

Tulczyn, majętność Potockich, gdzie „oko” widza tak dalece jest „znarowione”, przywykłe do „przedmiotów z każdej miary znacznych”, godnych uwagi, podziwienia, iż mu potem wszystkie „średności”, wszystko, co jest miernym i nieosobliwym, zdaje się „niesmaczne”, mniej powabne. Nigdy nadto nie można rozbierać wyrażeń Trembeckiego i porównywać z mową pospolitą, przez co okazuje się, na czym prawdziwe poetyckie wydanie zależy. W przytoczonych tu kilku wierszach (ob. wiersz 22–25) ileż znajduje się rzeczy godnych uwagi! Przymiotniki „znarowiony”, „znaczny” w nowym i niepospolitym znaczeniu użyte; „średność”, rzeczownik szczęśliwie z przymiotnika zrobiony; „niesmaczny oku”: metafora od zmysłu smakowania do widzenia przeniesiona, a wszystkie te odmiany nie są skutkiem przypadku, ale głębokiej znajomości sztuki i natury języka. Epitety, czyli przymiotniki, częstokroć do wiersza tylko dla zapełnienia miejsca albo dla rymu wścibiane, u Trembeckiego zawsze są koniecznie potrzebne i zawsze wiele znaczą. Tak w następnym wierszu:

Utrudzenie konia wyraża pośpiech, z jakim poeta biegł oglądać okolice Zofijówki.

[przypis redakcyjny]

tuleja — osłona ręki u dołu kopii. [przypis redakcyjny]

tuleja — rurka, osada. [przypis redakcyjny]

tulejce — rurce. [przypis redakcyjny]

Tu litość żyje wtenczas, gdy zamarła — Sens rozciąglejszy tego zdania zda mi się być taki: że w tym tylko żyje prawdziwa litość na błędy i cierpienia bliźnich naszych, którzy jeszcze w czasie z jednych się poprawić, a drugie zakończyć mogą, jeżeli zupełnie zamarłą jest dla tych, co cierpią piekielne kary w wieczności. [przypis redakcyjny]

Tullianum — najniższa część więzienia, leżąca pod ziemią, z jedynym otworem w pułapie. Tam umarł z głodu Jugurta. [przypis redakcyjny]

Tuln — miasto nad Dunajem na płn. od Wiednia; miejsce przeprawy wojsk Sobieskiego. [przypis redakcyjny]

tuman — gęsta mgła, chmura. [przypis redakcyjny]

tuman puścić — chcieć w kogo co wmówić, zamydlić oczy. [przypis redakcyjny]

tuman — wymysł, zmyślenie dla otumanienia kogoś. [przypis redakcyjny]

tum (starop.) — kościół kolegiacki lub katedralny. [przypis redakcyjny]

tumulandi (łac.) — dosł. mający być pogrzebani; nieboszczycy. [przypis redakcyjny]

tumultu — zbiegowiska, zgiełku. [przypis redakcyjny]

tumult — zbiegowisko, hałas. [przypis redakcyjny]

tunika zaprawiona krwią… Nessosa — według legendy greckiej centaur Nessos, zraniony śmiertelnie przez Heraklesa, nakłonił podstępnie żonę bohatera, Dejanirę, do zaczerpnięcia z jego rany krwi, która miała jej zapewnić wierność małżonka. Gdy Dejanira wręczyła Heraklesowi szatę zabarwioną krwią Nessosa, całe jego ciało zaczęła palić straszliwa trucizna. Bohater, nie mogąc znieść okropnych mąk, zbudował stos, na którym żywcem spłonął. [przypis redakcyjny]

tupet (z fr.) — mała peruczka pokrywająca tylko wierzchołek głowy. [przypis redakcyjny]

Tu przeciwko mię z Molu Weronka powstaje — w oryg. 3, 5: „Mamma e Ginevra e l'altre da Correggio / Veggo del molo in su Testremo corno: / Veronica da Gambara e eon loro (…)”: „Mammęę, Gineprę i inne panie z domu Coreggio / Widzę na ostatnim kraju grobli: / Weronika da Gambara jest z nimi (…)”. Miejsce więc zupełnie jasne. Cóż jednak zrobił niewprawny, a raczej niebaczny tłumacz? Oto „del molo” (pisane zapewne w jego wydaniu przez M) połączył z Weroniką i zrobił nazwisko „z Molu”; niepodobna bowiem łączyć z molu (…) powstaje, gdyż na molo się nie siedzi, a zresztą nie było przyczyny pozostawienia włoskiego wyrazu, gdy go można przetłumaczyć (tu np. grobla, tama). [przypis redakcyjny]

Tu (…) przybywszy — na wyspę AntiCirce. [przypis redakcyjny]

tu przymówki prazen (starop.) — tu (czyli na ziemi) wolny od napiętnowania. [przypis redakcyjny]

turban — zawój turecki na głowę. [przypis redakcyjny]

turbidum (łac.) — burzliwe. [przypis redakcyjny]

turbować się (z łac.) — martwić się. [przypis redakcyjny]

Turczyn psy zapuścił swoje — Turek (sułtan turecki) wypuścił swoich poddanych (sforę) Tatarów. [przypis redakcyjny]

turecka wojna — wojna rosyjsko–turecka (1877–1878). [przypis redakcyjny]

Turek tu niegdyś pił dymy w bursztynie — palił nargile, w których dym przechodzi przez wodę. [przypis redakcyjny]

tu Rhodus — przysłowie łacińskie: tu miejsce do popisu, zobaczymy. [przypis redakcyjny]

Turka Barbara — z znakomitej w Ferrarze rodziny Turchi, bliżej nieznana. [przypis redakcyjny]

Turki, Tatary i Niemce — dziś popr. forma B. lm: Turków, Tatarów i Niemców. [przypis redakcyjny]

turmalin (z syngal.) — minerał barwy ciemnej, przechodzącej w czerń, zieleń lub granat. [przypis redakcyjny]

turma (ros.) — więzienie. [przypis redakcyjny]

turma (z niem.) — wieża. W wieżach, a właściwie w podziemiach wieży zamkowej mieściły się więzienia, stąd turma oznacza także więzienie. [przypis redakcyjny]

turnieja (daw.) — rozprawa, walka. [przypis redakcyjny]

turnieja (daw.) — rozruch. [przypis redakcyjny]

turnieja (daw.) — walka. [przypis redakcyjny]

turniej — tu: walka. [przypis redakcyjny]

turniura — poduszeczka kładziona z tyłu spódnicy damskiej zgodnie z wymaganiami mody dziewiętnastowiecznej. [przypis redakcyjny]

Turnus, Kamilla — Kamilla i Turnus według Eneidy polegli w obronie Lacjum. [przypis redakcyjny]

Turów — miasto w płd. części dzisiejszej Białorusi, w X w. stolica Księstwa Turowskiego, zależnego od Księstwa Kijowskiego, w XVII w. dobra Sapiehów. [przypis redakcyjny]

Turpin — miał być arcybiskupem w Reims za Karola Wielkiego; przypisują mu kronikę owych czasów, główne źródło poetów romantycznych. [przypis redakcyjny]

Turski — arbiter, który podczas posiedzenia Sejmu 8 czerwca 1789 r. ofiarował się być delatorem (oskarżycielem prywatnym) w sprawie Ponińskiego; dawny przewód sądowy polski nie znał, jak obecny, oskarżenia z urzędu; delator odpowiadał za oskarżenie nie dowiedzione, a że Poniński był potęgą, czyn Turskiego świadczy o odwadze. W wydaniu z 1816 r.: Obywatelu Turski. [przypis redakcyjny]

turybularz — kadzielnica. [przypis redakcyjny]

Turza — miasto Tours we Francji nad Loarą. [przypis redakcyjny]

Tuśmy — tu, tj. pod Sokalem w bitwie z Tatarami w r. 1519. [przypis redakcyjny]

Tuskańskie (morze) — Morze Tyrreńskie. [przypis redakcyjny]

tusze — nadzieje (od: tuszyć, mieć nadzieję, spodziewać się). [przypis redakcyjny]

Tuszkana — kraina w środkowych Włoszech, Toskania. [przypis redakcyjny]

tusz (…) sobie (starop.) — spodziewaj się, miej nadzieję. [przypis redakcyjny]

tusz sobie (starop.) — spodziewaj się. [przypis redakcyjny]

tuszyć (daw.) — myśleć, sądzić. [przypis redakcyjny]

tuszyć — mniemać, sądzić; mieć nadzieję. [przypis redakcyjny]

tuszyć (przestarz.) — mieć nadzieję, sądzić. [przypis redakcyjny]

tuszyć (starop.) — spodziewać się, przeczuwać. [przypis redakcyjny]

tuteczny — rodem tutejszy. [przypis redakcyjny]

tu — teraz. [przypis redakcyjny]

tutki (ukr. dial.) — tutaj. [przypis redakcyjny]

tutki — (z niem.) tu: zwinięte torebki papierowe. [przypis redakcyjny]

Tu trzeba czasu użyteczniej użyć — Tu poeta przypomina, że spoczynek w kształceniu się moralnym jest rzeczą naganną. Stać w miejscu jest toż samo, co wstecz się cofać. Poprzednie porównanie trafnie tę myśl objaśnia. [przypis redakcyjny]

Tuum tam spectatum exemplum, tenaci saeculorum memoriae traditum, in ipsa astra sublime pennata Fama fert (łac.) — Twój tak świetny przykład trwałej wieków pamięci przekazany, w górę pomiędzy gwiazdy skrzydlata sława niesie. [przypis redakcyjny]

tuwalle — ręczniki szerokie do umywania rąk przed obiadem dawane, których nazwisko od włoskiego wyrazu towaglia; bo snać obyczaj ten i ręczniki przejęto od Włochów. [przypis redakcyjny]

tuwalnia (z łac.) — rodzaj szala z delikatnej materii, poprzez który ksiądz ujmuje monstrancję w czasie błogosławieństwa. [przypis redakcyjny]

tuwalnie — ręczniki. [przypis redakcyjny]

„Tu we Włoszech toczy się polemika — tzw. Croce-Carducciańska, właściwie o zasadach, metodach i podstawach krytyki. Erudycja contra filozofia. Właściwie jest to wynik raczej osobistej i przypadkowej antypatii Carducciego do niechlujnego typograficznie i stylistycznie sposobu pisania czy drukowania swych rzeczy przez Francesca de Sanctis. Właściwie bowiem dla postronnego różnice między dwoma tymi wielkimi nieboszczykami znikają w masie powinowactw. Po śmierci jednak rysy indywidualne i nawet przypadki biograficzne urastają w dogmaty. Polemika mogłaby być bardzo ciekawa, gdyby Croce miał godnych przeciwników, ale ci, co mogliby mu dużo trudności stworzyć — młodzi, z różnych filozoficznych kierunków, Prezzolini, Papini, Amendola etc. uważają, że Croce jest zbyt wielkim skarbem kulturalnym, a występuje przeciwko niemu rozmaita mieszanina karierowiczów, politykantów i masonów, więc lepiej trzymać się na stronie. Działalność Crocego jest godna podziwu. Wydał on 3-tomowy system filozofii, który jeżeli nie w dziejach filozofii, to w dziejach heglizmu i literatury włoskiej, duży ślad pozostawi. Obok tego wydał tom krytycznych studiów, w których rewolucjonizuje poglądy na literaturę włoską XVII wieku, marinizm etc. Niewątpliwie pisze on tu rzeczy, które nawet na pojmowaniu polskiej literatury czasu baroku odbić się muszą. (Nawiasem, czy dobrze znacie Prometeusza Shelleyowskiego, ja bowiem doszedłem w ciągu pracy nad nim do stwierdzenia powinowactw niewątpliwych z Pastor Fido i literaturą sielankowo-dramatyczną XVII stulecia włoskiego)”. „Polemikę spowodował pośrednio piemoncki profesor Thover czy Thouver (nie mogę zapamiętać jego dość dziwnego nazwiska), który wydał książkę pt. Pastore, gregge e zampogna. Broni w niej tezy, że Włochy od Dantego dopiero w Leopardim miały samorodnego poetę; resztę zalicza do erudycji poezji uczonej. Przede wszystkim godzi w Carducciego, którego niewątpliwie krzywdzi, równie jak wielu innych, ale książka dość głęboka i nieprzeciętna. Zazdroszczę Włochom wielu dyskusji, które zostały tu wytoczone na poziomie u nas bezwględnie niemożliwym. Bądź co bądź tu człowiek znający Hegla, klasyków filozofii i swojej literatury jest zjawiskiem dość powszednim.”

(Właściwe nazwisko autora wspomnianej wyżej książki włoskiej jest Enrico Thovez). [red. WL].

[przypis redakcyjny]

tu wpierw muszę zstąpić aż do środka — Do środka ziemi, a zarazem do najgłębszego piekła. [przypis redakcyjny]

tużurek — rodzaj czarnego surduta męskiego na dwa rzędy guzików, przywdziewanego szczególnie na uroczystości. [przypis redakcyjny]

tużurek — rodzaj dwurzędowego surduta z ciemnej wełny. [przypis redakcyjny]

tużurkowi — tużurek: rodzaj czarnego surduta męskiego przywdziewanego na wizyty i uroczystości; tużurkowi: ludzie w strojach pańskich w przeciwieństwie do ubiorów ludzi pracy. [przypis redakcyjny]

Tużu, tużu, serce bołyt' (ukr.) — tęsknię, smucę się, serce boli. [przypis redakcyjny]

tużyła (ukr.) — tęskniła. [przypis redakcyjny]

tużył (z ukr.) — tęsknił. [przypis redakcyjny]

tu zaś tylko to zostawię — wyd. lwowskie ma: zestawię. [przypis redakcyjny]

tuz — as w kartach. [przypis redakcyjny]

Tu zniknęła. Jam sie też ocknął — podobnie kończy się Sen Scypiona (Somnium Scipionis) Cycerona: Ille discessit; ego somno solutus sum (łac.). [przypis redakcyjny]

twardo kowaną — wykutą z kamienia; zwrot mieści w sobie aluzję zarówno do nazwiska zmarłego błazna, jak i do jego zawodu w związku z przysłowiem o krainie głupców, gdzie podkuwa się gęsi. [przypis redakcyjny]

Twardowski — legendarny czarnoksiężnik polski, który zaprzedał duszę diabłu. Według podania — uratowany swą modlitwą przed piekłem zamieszkał na księżycu. [przypis redakcyjny]

twardy — tu: brutalny; w wydaniu z 1816 r.: nikczemny. [przypis redakcyjny]

twardziejszy (daw. forma) — bardziej twardzi; wytrzymali. [przypis redakcyjny]

twarz (daw.) — postać. [przypis redakcyjny]

twarz (daw.) — [tu:] postać. [przypis redakcyjny]

twarz najlepsza — Pani Wilczyńskiej, właścicielki pensji, na której kształciła się Narcyza (patrz: Czy to powieść?). [przypis redakcyjny]

twarz (starop.) — tu: postać, wygląd. [przypis redakcyjny]

twego… — domyślne: męża. [przypis redakcyjny]

twej chwale zdoła — podoła wychwalaniu cię. [przypis redakcyjny]

twej godziny nie czekając — nie czekając na właściwą dla ciebie chwilę (aż staniesz się dorosła). [przypis redakcyjny]

Twe miasto pieniądz rozrzuca przeklęty — Floreny, jakie pierwsza Florencja biła w swojej mennicy, a które według słów poety psuły obyczaje pasterza i jego owczarni. [przypis redakcyjny]

twe rozkoszne włosy — gwiazda wieczorna odbija się w wodzie. [przypis redakcyjny]

twierdza kapitulowała — Komorno poddało się 25 października 1849 r. [przypis redakcyjny]

twierdze Jerycha a mury Jerycha (przen.) — pozornie potężne przeszkody obalone w cudowny sposób: wg Biblii 7 dnia oblężenia 7 kapłanów 7 trąbami zatrąbiło 7 razy i mury Jerycha runęły, a Jozue zdobył miasto. [przypis redakcyjny]

Twierdzenie o maltaństwie Piotra tłumacza (…) puścił w świat niebaczny Krasicki — [por. J. I. Krasicki] O rymotwórstwie i rymotwórcach. [przypis redakcyjny]

Twierdzenie twoje (…) — Fałszywe mniemanie poety zbija tu Beatrycze, nie tylko ze względu koniecznej zawisłości rozmaitych sił między sobą, ale i z fizycznej zasady optyki i katoptryki [katoptryka — dział optyki, który zajmuje się zjawiskiem odbicia światła od zwierciadeł; red. WL]. Gdyby ciemne lub światłe plamy na księżycu wyradzała mniejsza lub większa zsiadłość jego materii w rozmaitych jego częściach, możliwe byłyby dwie sytuacje. Albo mniejsza stałość materii nieodbijająca światła przecinałaby całą tarczę księżyca, albo znajdowałaby się tylko na jego powierzchni jako warstwa zewnętrzna. W pierwszym wypadku, kiedy księżyc znajduje się między słońcem a ziemią, i stąd zaćmienie słońca powstaje, światło mogłoby te przeźroczyste punkty księżycowe przeświecać, czego jak wiadomo, zauważać w zaćmieniu słońca nie można. W drugim wypadku, niezewnętrzna pierwsza przeźroczysta warstwa, ale raczej stała materia, będąca za tą warstwą przeźroczystą, mogłaby tylko światło odbijać. To błędne mniemanie poety jego przewodniczka pod koniec tej pieśni doświadczeniem fizycznym z trzema zwierciadłami udowadnia. [przypis redakcyjny]

twilight (ang.) — zmrok. [przypis redakcyjny]

twój artykuł — Listy o pismach Gabrielli, pisane, jak później w „Tygodniku Ilustrowanym”, pod pseudonimem „Stefan”. [przypis redakcyjny]

twój list, Wando, z renonsem od powieści — jak wspomnieliśmy, podjąwszy próbę, Wanda wyrzeka się tego wspólnego pisania. [przypis redakcyjny]

Twój od dawna i do zgonu — celem zjechania się było przepisanie i oddanie do druku Przedświtu, który wyszedł jako dzieło Gaszyńskiego. [przypis redakcyjny]

Twój ostatni list jest okrutny — mowa o następujących ustępach listu Reeve'a z dnia 5-go lutego 1831 r.: „Cierpieć dla opinii i dla sławy, to znaczy drogo kupować towar mało użyteczny. Lecz tu dotykam zasadniczej różnicy między nami. Chcę tylko dodać, że, jak mi się zdaje, więcej dobrego uczyniłbyś ojczyźnie i ludzkości, gdybyś chciał mniej dobrego czynić samemu sobie. Jest mi trudno napisać Ci szczegółowo, co sadzę, żeś uczynić powinien. Lecz nie trać z oczu swego prawdziwego celu, Polski. Zbliż się do niej na tyle, na ile tylko będziesz mógł. Jeśli Ci mam radzić, radziłbym Włochy opuścić, skoro tylko będziesz mógł. Zbyt mało dałem Ci szczegółów o Zamoyskim w liście wczorajszym: wiemy teraz, że podróżował z Walewskim, jako jego służący, że uwięziono ich we Frankfurcie i może odesłano do Berlina. Nie wiem, co uczyni. Nie jest wykluczone, że tu powróci, jeżeli nie znajdzie możliwości przejazdu. Przypuszczam, że uważa się za wyzwolonego spod władzy ojcowskiej, zważywszy, że ojciec jego schronił się do Petersburga, a synowie pozostali, żeby podtrzymać imię i sławę imienia Zamoyskich…”. [przypis redakcyjny]

twój syn — Stanisław Gabriel, którego Narcyza była chrzestną matką. [przypis redakcyjny]

Twój Thiers — Thiers J. L. A. (1797–1877) znany historyk i polityk, zwalczający wówczas namiętnie Guizota. [przypis redakcyjny]

twój wstęp — wstęp napisany przez Wandę, który pozostał w rękopisie. [przypis redakcyjny]

twór niższy — To jest: człowiek w porównaniu ze Stwórcą swoim, którego treści duchowej cyrklem rozumu zmierzyć nie może, albowiem Bóg, jak się wyraża poeta, to dobro bez końca, sam w sobie mierzy się cyrklem własnym. [przypis redakcyjny]

twoją matkę… — aluzja do rozmowy z Lotą, o której wspomina Werter w liście z 13. maja 1771. [przypis redakcyjny]