Przypisy

śleper (z niem.: Schlepper) — robotnik w kopalni podwożący węgiel lub rudę pod windę. [przypis redakcyjny]

ślepe skały — skały, których nie widać. [przypis redakcyjny]

Ślepym bełtem — okrągłą kulą, a nie ostrą strzałą; dowcip zagadki polega na jej dwuznacznym rozwiązaniu: na pierwszy rzut oka chodzi tu o zadek, naprawdę o broń palną. [przypis redakcyjny]

ślepy strumień — ten sam, jaki przez poetów wychodzących z piekła, słyszanym był tylko, ale nie widzianym. [przypis redakcyjny]

ślicie — dziś popr. forma trybu rozk.: ślijcie; przed Wysoką Portę turecką. [przypis redakcyjny]

ślifirz (z niem.) — poprawnie: szlifierz; tu: wałęga, próżniak. [przypis redakcyjny]

śliże — litewska nazwa drobnych ciasteczek, podawanych z utartym na miodzie makiem (danie wigilijne). [przypis redakcyjny]

ślizamy (starop.) — ślizgamy. [przypis redakcyjny]

Śliznął się grzbietem do drugiego kręgu — Przypomnijmy, że poeci znalazłszy most złamany, który ich do szóstego Tłumoka, czyli jamy wąskiej miał przeprowadzić, zeszli w dół z tamy na upewnienie szatanów, że dalej most cały znajdą. Pochyłością tej tamy oddzielającej oddział piąty od szóstego i w głąb tegoż oddziału spuszcza się Wergiliusz z poetą; bo tam szatani już ich nie dościgną, którym nie wolno przekroczyć przeznaczonych miejsc dla ich straży. Dla obłudników stosowne zabarwienie, kaplice zewnątrz jak złoto lśniące, wewnątrz ołowiane. [przypis redakcyjny]

ślózem (daw.) — na ukos, pochyło. [przypis redakcyjny]

ślubić — zaręczyć. [przypis redakcyjny]

ślub (starop.) — [tu:] wotum [z łac. votum]; [tj. przedmiot służący do ofiarowania w świątyni, ofiara dziękczynna; w chrześcijaństwie najczęściej w formie krzyżyka, różańca, obrazka a. figurki Matki Boskiej, ryngrafu itp.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

ślubuięć za to (starop.) — ślubuję [ci] na to. [przypis redakcyjny]

ślub wolny (starop.) — słowo, dane przez człowieka, na wolności (nie w więzieniu) zostającego. [przypis redakcyjny]

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy. [przypis redakcyjny]

śluzy — tu: łzy. [przypis redakcyjny]

śmiechem. [przypis redakcyjny]

śmieją — w wyd. z r. 1870: co się dzisiaj ze mnie tak naśmiewają, poczem bezpośrednio: ubiorą się sami itd. [przypis redakcyjny]

Śmie jeszcze honorowi uwłaczać boskiemu, / Chcąc się za Boga udać (…) aby rozumiano, / Że jej od nieba klucze i od piekła dano — poeta ma zapewne na myśli nadużycia, jakich się dopuszczano z odpustami. [przypis redakcyjny]

śmierć będę znał szczęśliwą (starop.) — będę uważał [śmierć] za szczęśliwą; na wzór łacińskiej konstrukcji podwójnego accusativu. [przypis redakcyjny]

śmierć drugą — Śmierć druga jest to śmierć wieczna ducha, która zakończy cierpienia cielesne potępionych. Następujące słowa odnoszą się do dusz w czyśćcu. [przypis redakcyjny]

Śmierć lub to wszystko, co mi losy rzucą… — poeta przepowiada rodzaj własnej śmierci („płuce ogniem pożarte”). [przypis redakcyjny]

śmierć nam należy — śmierć nas dotyczy (liczymy się z nią i nie gardzimy nią; por. współczesne wyrażenie: coś się należy komuś). [przypis redakcyjny]

śmierć (…) Rzymie (…) uwolni ciebie od cudzołożnika — Ksiądz Grangier, pierwszy tłumacz Dantego jeszcze za czasów Henryka IV, powiada: „Zdaje się poeta w tym wierszu przepowiadać bliską śmierć Bonifacego VIII i nazywa tego złego papieża cudzołożnikiem, ponieważ swoim złym przykładem psuł prawdziwą Oblubienicę Bożą, jaką jest Św. Kościół Chrystusowy”. [przypis redakcyjny]

śmierć tego uderza (…) Bóg nie powierza — Usa Lewita zapomniał przykazania, ażeby Lewici nie dotykali arki przymierza, i chciał ją podtrzymać w chwili, gdy wóz ciągnący arkę groził wywrotem: za co bezpośrednio padł na miejscu rażony nagłą śmiercią. [przypis redakcyjny]

Śmierci podległy nieśmiertelne uznawca twarzy rozeznawał — przekładnia, zamiast: śmierci podległy uznawca nieśmiertelne twarzy rozeznawał; do przekładni dochodzi gra wyrazów: „śmierci podległy” i „nieśmiertelne”. [przypis redakcyjny]

śmiertelna [szabla] (starop.) — śmiertelny raz zadająca. [przypis redakcyjny]

śmieszna — śmieszności. [przypis redakcyjny]

śmiga — skrzydło wiatraka. [przypis redakcyjny]

śniat (daw.) — kłoda. [przypis redakcyjny]

śniat — kłoda. [przypis redakcyjny]

śniat — kloc. [przypis redakcyjny]

śniat — pień, kłoda. [przypis redakcyjny]

śnieg na górach (…) Gdy tchnie słowacki wiatr, nagle twardnieje — Wiatr wiejący z północy, od ziem słowackich ku półwyspowi apenińskiemu. [przypis redakcyjny]

śniegu sromotę działały (starop.) — przynosiły wstyd śniegowi. [przypis redakcyjny]

śnieżna kiść — płatek. [przypis redakcyjny]

śpica — wierzchołek. [przypis redakcyjny]

śpiewaczki mityleńskiej — Safony, lirycznej poetki greckiej (ur. ok. 600 r. p.n.e.); z tej to mogiły — widocznie zapuszczonej czy zrujnowanej. [przypis redakcyjny]

Śpiewa go moje tragiczne poema — Eneida wspomina o Eurypilu. Dante według swej teorii o stylach: tragicznym, komicznym i elegijnym, nazywa Eneidę tragedią. [przypis redakcyjny]

śpiewając dobro — Niektórzy komentatorzy pod wyrazem „dobro” rozumieją samego Boga. Inni, cesarską powszechną monarchię, która według opinii politycznej Dantego postanowiona jest od Boga dla powszechnego pokoju świata. Ponieważ błogosławione światła, jak zobaczymy niżej, wyobrażają symbol orła, symbol cesarstwa, to ostatnie przypuszczenie najwięcej ma ze sobą prawdopodobieństwa. [przypis redakcyjny]

Śpiewaj nam Matroszę, lub Nataszę, radost' naszę, sułtàn, parkét, szpory — poeta wyśmiewa zarzucony obecnie w pieśniarstwie rosyjskim zwyczaj opiewania miłostek, kit huzarskich, posadzkowych popisów, brzęku ostróg itp. [przypis redakcyjny]

Śpiewa mu głośno wicher — „loud sung the wind above” (Korsarz II, 7). [przypis redakcyjny]

śpiewano: Ciebie, Boże, chwalmy — Dusze wewnątrz czyśćca, poza jego bramą będące, opiewają hymn pochwalny św. Ambrożego, dziękując Bogu, że ich samych i dwóch poetów w miejsce oczyszczenia wprowadzić raczył. [przypis redakcyjny]

śpik (gw.) — malec; [śpioch; red. WL]. [przypis redakcyjny]

śpis — włócznia, oszczep, dzida. [przypis redakcyjny]

śpiżany (daw.) — spiżowy. [przypis redakcyjny]

śpona — szpon, pazur ptasi. [przypis redakcyjny]

średnią drogą — stopniem pośrednim. [przypis redakcyjny]

Śreniawa — herb, czerwona rzeka w białym polu. [przypis redakcyjny]

Śreniawa — herb Pisarskich, rzeka Śreniawa. [przypis redakcyjny]

śród gmachów — gmach, tu w dawniejszym znaczeniu (z niem.): komnata. [przypis redakcyjny]

śród piersi mu przeszył — „Śród” zamiast rzeczownika: środek, potrzeba uważać jako przypadek czwarty, zależący od słowa czynnego „przeszył”. [przypis redakcyjny]

śród tych płomieni jednego włosa żar ci nie wyleni — To jest płomień święty, który nas czyści, może wprawdzie nas dręczyć, ale nie zniszczyć. [przypis redakcyjny]

Środek proponowany jest jedyny; jest prosty i musi być skuteczny. Dziwne, że przed „Umową społeczną”, w której go podaję… — por. Umowa społeczna III, 10: „Nie wystarcza, żeby naród zgromadzony ustalił raz ustrój państwa, nadając sankcję ogółowi praw; nie wystarcza, by ustanowił rząd wieczysty, względnie by załatwił raz na zawsze wybór urzędników: poza nadzwyczajnymi zgromadzeniami, jakich mogą wymagać nadzwyczajne wypadki, powinny być zgromadzenia stałe i periodyczne, tak, by nic nie mogło znieść ich czy też odroczyć, a to w ten sposób, by w oznaczonym dniu prawo zwoływało lud i by do tego nie było trzeba żadnego formalnego zwołania. Ale poza tymi zgromadzeniami, uprawnionymi już przez ich datę, każde zgromadzenie narodu niezwołane przez urzędników do tego umocowanych i według przepisanych form winno być uważane za bezprawne, a wszystko, co na nim się zdziała, za niebyłe, nawet bowiem porządek zgromadzania się musi wypływać z prawa. Co się tyczy mniejszej lub większej częstości zgromadzeń prawnych, zależy ona od tylu względów, że niepodobna podać w tej mierze ścisłych reguł. Można tylko ogólnie powiedzieć, że im silniejszy jest rząd, tym częściej winien się pokazywać zwierzchnik”. — W rozdziale zaś 18, pt. „Środki zapobieżenia uzurpacji ze strony rządu”, doradza: „Periodyczne zgromadzenia, o których przedtem mówiłem, mogą zapobiec temu nieszczęściu (tj. uzurpacji), względnie opóźnić je, zwłaszcza gdy nie potrzebują formalnego zwołania; wówczas bowiem książę nie mógłby im przeszkodzić, nie deklarując się jawnie jako gwałciciel praw i wróg państwa”. [przypis redakcyjny]

środek, przydatny do celu owego; zda się, że 800 fr. wystarczą (…) — Trentowski w r. 1847 napisał Wizerunki duszy narodowej (wyszły w Paryżu 1848 r.). W tej pracy, równie jak w poprzednio wydanej przez Trentowskiego Przedburzy politycznej, znajdują się ustępy pióra Z. Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Środkiem Alei — Alei Ujazdowskich. [przypis redakcyjny]

środkowaniem — w kopii Ossol.: przodkowaniem. [przypis redakcyjny]

środopoście — Niedziela Środopostna, trzecia niedziela Wielkiego Postu. [przypis redakcyjny]

śrut — tu: śruta; mąka raz jeden grubo zmielona, nie przepuszczona przez pytle. [przypis redakcyjny]

śrzeżoga — szron, mróz. [przypis redakcyjny]

śrzeżogi i śniegi (starop.) — zimno, mróz. [przypis redakcyjny]

śtreka (z niem.: Streck) — odcinek. [przypis redakcyjny]

świątynia w Karnaku — mieściła się na terenie Teb, najsłynniejszej stolicy starożytnego Egiptu. Ta największa świątynia świata (380 m długości i ponad 100 m szerokości, o 134 kolumnach) była głównym miejscem kultu boga słońca i urodzaju Amona, także opiekuna biedoty. Kapłani świątyni w Karnaku mieli duży wpływ na rządy w państwie, pod koniec drugiego tysiąclecia arcykapłan tej świątyni, został nawet faraonem (pisze o tym Prus w powieści Faraon). [przypis redakcyjny]

świadomy (starop.) — będący świadkiem. [przypis redakcyjny]

świata tego zabawami* — zwykłymi sprawami tego świata. [przypis redakcyjny]

Świat jest moim przedstawieniem (…) I. księga — I, s. 33; Die Vorstellung unterworfen dem Satze vom Grunde: das Objekt der Erfahrung und Wissenschaft. [przypis redakcyjny]

światła zapalało słońce — Słońce, to sam Bóg, Chrystus. Od tego słońca rozpromienia się blask wszystkich duchów błogosławionych, jak według ówczesnej nauki astronomicznej światło gwiazd wszystkich od ziemskiego słońca pochodzi. [przypis redakcyjny]

światłe — jasne, nie czarne. [przypis redakcyjny]

światło, które przed chwilą mówiło — Św. Tomasz z Akwinu. [przypis redakcyjny]

światło rzekło swe ostatnie słowo — Św. Tomasz. [przypis redakcyjny]

światłość cieszyła się — Duch prapradziada poety. [przypis redakcyjny]

Światłość daleko większa jak słoneczna — Światłość anioła mocniejsza była od światła słonecznego, gdy to prosto w samą twarz padało, a w oryginale: per mezzo il naso. Pierwsza światłość padała z góry na czoło poety, jako ze sfery najwyższej. Znaczenie samo z siebie dość jasne. [przypis redakcyjny]

światłość dla mnie jeszcze nowa — Światłość tu mówiąca jest siostrą najnikczemniejszego tyrana Ezzelina da Romano, którego poznaliśmy w Piekle, w pieśni XII, stojącego po sam czubek głowy we wrzącym potoku krwi. Ona za życia bardziej niż powinna poświęcała się miłości ziemskiej. Rialto i Brenta oznaczają położenie zamku, w którym mieszkał Romano. [przypis redakcyjny]

światłość święta i żyjąca — Karol Martel. [przypis redakcyjny]

Światłość świętego Herma — także światełka św. Elma, Eliasza lub Heleny zwane, ukazują się w czasie burzy niekiedy na szczytach masztów, znak dobrej wróżby dla żeglarzy. [przypis redakcyjny]

światłość w kształcie rzeki kryształowej — Obraz tej rzeki świętej wzięty jest z Apokalipsy św. Jana. rozdz. 22, gdzie [Jan] mówi: „I ukazał mi rzekę wody żywota, jasną jak kryształ, wychodzącą ze Stolicy Bożej i Barankowej. Rzeka ta jest symbolem wiecznego zbawienia. Światła, co z niej iskrząc się tryskają i w niej toną, to są aniołowie; kwiaty, jakimi brzeg jej udzierzgany, to są dusze błogosławione”. [przypis redakcyjny]

światłość zaiskrzona — Archanioł Gabriel, anioł zwiastowania. [przypis redakcyjny]

światło, z którego poznałem powieści (…) — św. Tomasz z Akwinu. [przypis redakcyjny]

Świat mnie miał krótko (…) — Duchem tu mówiącym jest Karol Martel, pierworodny syn Karola, króla neapolitańskiego, nazwanego Chromym. [przypis redakcyjny]

świat na podobieństwo swoje — w poprzednich wyd. Bibl. Nar. brak tych słów. [przypis redakcyjny]

świat — tu: wolność. [przypis redakcyjny]

świat zastąpiły — pokryły świat, czyli stały się całym światem. [przypis redakcyjny]

Świderski, Samuel — porucznik ks. Konstantego Wiśniowieckiego; w pamiętniku Łosia pisze się o nim „pijak okrutny”. [przypis redakcyjny]

świdłak — kij ze świdwy, z derenia. [przypis redakcyjny]

świdrzygłówko — w oryg. chop–logic odpowiednik polskiego: ja jedno słowo, a ona dziesięć. [przypis redakcyjny]

świdwa — dereń (krzew). [przypis redakcyjny]

święconym utopił żelazem — zam. święcone utopił żelazo (licencja dla rymu do: razem.); święcone żelazo: por. w. 336 „I mignie mu pod oczy święconym obrazkiem”. [przypis redakcyjny]

Świętą niewiastę postrzegłem szczęśliwy — To jest Beatrycze. Barwy jej stroju, biała, zielona i czerwona, symbolicznie wyrażają trzy cnoty teologiczne. Wieniec oliwny to symbol mądrości. [przypis redakcyjny]

święta Barbarka — patronka żeglarzy. [przypis redakcyjny]

święta Inkwizycja — stworzona w w. XIII organizacja kościelna, wyposażona w władzę sądową, dla tępienia herezji i niedowiarstwa; kierowali nią Dominikanie; w Hiszpanii i płd. Włoszech, gdzie była szczególnie potężną, zespolona ściśle z interesami monarchii; w Hiszpanii przetrwała do r. 1820. [przypis redakcyjny]

święta Marta — tu: miasto Sainte Marthe. [przypis redakcyjny]

Święta przestała śpiewać Alleluja — Święta: Beatrycze. [przypis redakcyjny]

Święta wolnego narodu winny zawsze tchnąć skromnością i powagą i winny wyprowadzać na podziw ludu tylko to, co godne jego szacunku — por. w Liście do d'Alemberta: „Nie trzeba zatem żadnych widowisk w republice? — Przeciwnie, trzeba ich wiele. Właśnie w republikach narodziły się, i w ich łonie jaśnieją naprawdę odświętnie. Jakimże to narodom lepiej przystoi zbierać się często i wiązać wzajemnie słodkimi więzami uciechy i radości, jak nie tym, które tyle mają powodów, by miłować się i na zawsze z sobą pozostawać w jedności? Mamy już w Genewie kilka takich uroczystości publicznych; miejmy ich jeszcze więcej, oczaruje mnie to jeszcze bardziej. Ale nie przyswajajmy sobie tych widowisk wyłącznych, które zamykają małą liczbę ludzi w ciemnych norach; które trzymają ich przerażonych i bezczynnych w ciszy i bezruchu; które przedstawiają oczom tylko ściany, ostrza broni, żołnierzy, smutne obrazy niewoli i nierówności. — Nie! szczęśliwe narody! To nie dla was takie widowiska. Trzeba, byście się zbierały na świeżym powietrzu, pod golem niebem, i oddawały się słodkiemu uczuciu swego szczęścia. Niechaj wasze rozrywki nie będą zniewieściałe ani przekupne, niechaj nie zatruwa ich żaden przymus, ani interes, niechaj będą wolne i szlachetne, jak wy, — niechaj słońce opromienia wasze niewinne widowiska; wy same utworzycie widowisko najbardziej godne jego światła. — Ale w końcu, na czymże będą się zasadzały te widowiska? A choćby też na niczym… Tam, gdzie jest wolność, wszędzie, gdzie lud się zbiera, panuje zadowolenie. Wbijcie na środku placu słup uwieńczony kwiatami, zgromadźcie lud, a będziecie mieli święto. Postąpcie jeszcze lepiej: pokażcie widzów jako widowisko; z nich uczyńcie aktorów, sprawcie, aby każdy widział i kochał siebie w innych, by przez to wszyscy ściślej się jednoczyli. Nie potrzebuję odsyłać do zabaw starożytnych Greków: są nowsze zabawy, dzisiaj jeszcze istniejące, i właśnie u nas je znajduję. Co roku mamy przeglądy, nagrody publiczne, królów kurkowych, armatnich, pływackich. Nigdy nie ma zbyt wiele tak pożytecznych i tak przyjemnych urządzeń, nigdy za dużo takich królów. Dlaczegóż byśmy tego, co robimy dla ćwiczenia się we władaniu bronią, nie mieli zrobić dla nabrania zręczności i siły? Czyż republika mniej potrzebuje robotników niż żołnierzy? Dlaczegóż byśmy na wzór nagród wojskowych nie mieli ustanowić innych nagród gimnastycznych: za atletykę, bieg, rzucanie dyskiem, za różne ćwiczenia ciała? Dlaczegóż byśmy nie mieli pobudzić naszych wioślarzy do turniejów na jeziorze?” itd. [przypis redakcyjny]

Święta Zielone a. Zielone Świątki — daw. ludowe święto wiosny, w polskiej tradycji katolickiej ludowa nazwa święta Zesłania Ducha Świętego, obchodzonego 7 tygodni po Niedzieli Wielkanocnej. [przypis redakcyjny]

Świętego Ducha piewcą był przed wieki — Król Dawid i psalmista. Patrz przypisek w Czyśćcu, pieśń X. [przypis redakcyjny]

świętego Dyoniza brama — brama Saint-Denis w Paryżu. [przypis redakcyjny]

Świętego Floriana — św. Florian, jeden z patronów Polski, przedstawiany jest na obrazach i w rzeźbie jako żołnierz, stąd skojarzenie go z rzemiosłem rycerskim. [przypis redakcyjny]

świętego Germana (brama) — brama Saint-Germain w Paryżu. [przypis redakcyjny]

świętego Marcina (brama) — brama Saint-Martin w Paryżu. [przypis redakcyjny]

świętego Michała równina — Saint-Michel we Francji. [przypis redakcyjny]