Przypisy

ochylać (starop.) — okrywać, ochraniać. [przypis redakcyjny]

ochynąć (daw.) — skoczyć, zanurzyć. [przypis redakcyjny]

ochynąć (daw.) — zanurzyć. [przypis redakcyjny]

ochynąć (starop.) — wywrócić. [przypis redakcyjny]

ociec (daw.) — opuchnąć. [przypis redakcyjny]

ociec (starop.) — ojciec. [przypis redakcyjny]

ociec — starop. postać wyrazu ojciec: ociec, oćca itd. [przypis redakcyjny]

O cienie! kształt wasz to mara znikoma (…) — Kilka wierszy następnych są naśladowaniem znajomych pięknych trzech wierszy z Eneidy Wergiliusza księgi VI: „Ter conatus eram collo dare brachia circum,/ Ter frustra comprensa manus effugit imago./ Par levibus ventis volucrique simillima somno”. [przypis redakcyjny]

o co się cała Rzplta na przeszłych sejmach domawiała — W recesie sejmu 1662 czytamy: „szl. Tytus Livius Boratyni lubo sam, lubo per delegatum suum ma być przy oddawaniu od egzaktorów szelągów jego wybicia, i jeśli ultra contentum pozwolenia Rzpltej pokaże się ich więcej wybitych albo i jaki inny mankament wszelakich pieniędzy jego wybicia, o to na bliższym sejmie ma być sądzony”. Ostatecznie inny dzierżawca mennicy, Tynf, uciekł za granicę, zaś Boratyni, oczyściwszy się z zarzutów, pozostał, spokrewnił się ze szlachtą i otrzymał później za Jana III wynagrodzenie za utensilia mennicze. [przypis redakcyjny]

O! co tak, to najlepiej — Poeta stara się w sposobie mówienia Miecznika odtworzyć jak najwierniej język potoczny, codzienny. Więc: trza (w. 331), taż to (w. 373) i podobnie też tutaj. [przypis redakcyjny]

ocucać — budzić się, ocknąć. [przypis redakcyjny]

ocucić (daw.) — budzić się, ocknąć. [przypis redakcyjny]

ocucić się — obudzić się, ocknąć. [przypis redakcyjny]

oculate (łac.) — ostrożnie, bacznie. [przypis redakcyjny]

oczajdusza — oszust, łobuz. [przypis redakcyjny]

o czarodziejskiej potędze muzyki… — podania starożytne o Orfeuszu, Amfionie i Arionie mówią nam o wpływie muzyki także na zwierzęta. [przypis redakcyjny]

o czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: o czasach. [przypis redakcyjny]

ocz ci idzie (starop.) — o co ci [chodzi]. [przypis redakcyjny]

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary, podmokłe zarośla. [przypis redakcyjny]

oczerety — trzciny. [przypis redakcyjny]

oczerkiesić — tutaj: pozbawić czegoś. [przypis redakcyjny]

ocz (starop.) — o co. [przypis redakcyjny]

O czwartej, a nadalej o piątej godzinie — licząc sposobem starożytnych pierwszą godzinę nocną od zachodu słońca. [przypis redakcyjny]

oczy… dziadowskie — Mikołaja Radziwiłła, wojewody wileńskiego. [przypis redakcyjny]

Oczy me (…) tu poszyją druty — Tu poeta wyznaje, że nie jest zupełnie wolnym od grzechu zawiści, a jednak czuje, że najwięcej ciąży na jego duszy grzech pychy. [przypis redakcyjny]

oczy obie (starop.) — dualis [tj. daw. liczba podwójna; dziś: oboje oczu; red. WL], por. pieśń VI, zwr. 4. [przypis redakcyjny]

„Oczyść mię!” słodki psalm dźwięczał — Oczyść mię hyzopem, ażebym stał się czystym. Psalm 51. [przypis redakcyjny]

Oczy się jego zanadto wpatrzyły — Poeta jeszcze nie dość był przygotowanym, ażeby na największe światło, jakim są wiara i nauka boża, mógł długo poglądać, dlatego to nimfy odwracają twarz jego od Beatrycze, ażeby oczyma nie wpatrywał się w nią za długo. [przypis redakcyjny]

O czystość i poprawność języka — artykuł ten był ogłoszony w czasopiśmie „Język Polski” (Kraków) w r. 1916 (Nr. 5–6). Nie było to pierwsze wystąpienie Żeromskiego w obronie własnego języka. W r. 1901 w „Poradniku Językowym”, wydawanym w Krakowie przez p. Romana Zawilińskiego, w Nr. 6, w rubryce Zapytania i odpowiedzi, pojawiła się następująca notatka: „163 (A. Dr.) Nie mógł przyjść do siebie (Żeromski Utw. pow. Warsz. 1900, str. 250). Jestto rusycyzm zam. opamiętać się, przyjść do przytomności. — [Od Redakcji:] Mógłby być i germanizm, ponieważ i w niemieckiem napotykamy zwrot zu sich kommen”. Żeromski zareagował na tę notatkę listem do redakcji „Poradnika Językowego”, który został ogłoszony w Nr. 7, w rubryce Dyskusja, w następującej postaci: „CZY «PRZYJŚĆ DO SIEBIE» JEST RUSYCYZMEM? Do p. 163 w nrze 6 otrzymaliśmy od p. Stefana Żeromskiego list tej treści: «Autor notatki, ukrywający swe nazwisko pod literami A. Dr. udowodnił w niej nieznajomość dwu języków: rosyjskiego i polskiego. W języku rosyjskim niema wcale zwrotu pridti do siebia, jest natomiast tylko pridti w siebia, więc wyrażenie przyjść do siebie nie jest wcale rusycyzmem. Zwrot przezemnie użyty (przyjść do siebie) jest nawskróś, odwiecznie polskim i dziś powszechnie używanym w okolicach rdzennie polskich. Jako dowód jego polskości służy Słownik Lindego, który go cytuje, jako polski i podaje wzory użycia wyjęte: 1) z pism Skargi (Roczne dzieje kościelne) — »Zasmucony od rozumu odszedł i ledwo kiedy do siebie przychodził«, — 2) z ks. Perzyny (Lekarz wiejski) »kto się zaraz w początkach choroby kładzie, ten prędko przychodzi do siebie». Słownik Wileński, pod wyrazem przychodzić, przyjść wylicza, jako polskie zwroty: — «przyjść do siebie, przychodzi do siebie, przyszedł zupełnie do siebie (w znaczeniu) odzyskiwać przytomność, siły, zdrowie«. Jestem wielbicielem dążeń Poradnika Językowego i najżarliwiej go studyuję. Wdzięczny jestem każdemu znawcy mowy wytykającemu w pisaninach moich błąd (osobliwie rusycyzm) jeśli nim istotnie zachwaszczam język. Ale drukowanie na indeksie, gdzie uszeregowane są najgrubsze błędy gwary dziennikarskiej, zwrotów mowy najszczerzej polskich, w piśmie poświęconem czystości języka, do której wszyscy dążymy z całej duszy i ze wszystkich sił, może tylko oburzać. Upraszam Szanownego Pana Redaktora o podanie do wiadomości, że wyrażenie nie mógł przyjść do siebie — rusycyzmem ani germanizmem nie jest, że jest zwrotem czysto polskim, którego, jeśli wola czyja, używać można i należy, jak powietrza i wody».”. [przypis redakcyjny]

Oczyża — wioska nad rzeczką tejże nazwy niedaleko Ihumena. [przypis redakcyjny]

oczże (starop.) — o cóż. [przypis redakcyjny]

odaliska — wyraz tureckiego pochodzenia (odalik), oznacza kobietę posługującą damom haremu sułtańskiego; w ogóle kobietę zalotną, namiętną. [przypis redakcyjny]

odalisk — prawidłowo odalisek. [przypis redakcyjny]

oda (z tur.) — izba, mieszkanie. [przypis redakcyjny]

odbiega od pana Andrzeja — Towiańskiego. [przypis redakcyjny]

odbiegły (daw.) — odbieżany, opuszczony. [przypis redakcyjny]

odbiera temu światu rzeczywistość i robi go mniej niż snem — porównaj: Riehl, Zur Einführung in die Philosophie der Gegenwart, s. 117. i 118 oraz Volkelt, A. Schopenhauer, s. 78. [przypis redakcyjny]

odbieżała (forma starop.) — odbiegła; por. „bieżeć” [np. Tren XVI: „śmierć (…) k nam bieży”]. [przypis redakcyjny]

odbieżałe stado — stado opuszczone; może aluzja do sytuacji po ucieczce z Polski Henryka Walezego. [przypis redakcyjny]

odbieży — odbiegnie, odejdzie. [przypis redakcyjny]

Odblask dwóch pierwszych był równej potęgi — Pierwsze dwa łuki światła symbolem są Ojca i Syna, to jest Syn przez Ojca: lumen de lumine. [przypis redakcyjny]

odbyć (starop.) — postradać. [przypis redakcyjny]

odbyło. [przypis redakcyjny]

od ćwierci — od kwartału. [przypis redakcyjny]

Od chwili co mu w myśli, wstecznym kręcąc biegiem — Zdanie bardzo zagmatwane: co mu w myśli zam. gdy mu w myśli; wstecznym kręcąc biegiem: podczas gdy ta myśl cofała się wstecz, w przeszłość. [przypis redakcyjny]

Od chwili, co zwycięstwa odkryta się meta — co zam. w której (por. w. 811). [przypis redakcyjny]

Od chwili, skąd tam pierwszy raz spojrzałem — poeta po raz pierwszy (Patrz pieśń XXII, w. 33), na rozkaz Beatrycze z konstelacji Bliźniąt spojrzał na ziemię. Od tego czasu znak ten zodiakowy cofnął się około czwartej części swojej drogi, od południka aż do zachodniego widnokręgu, a więc od tej chwili upłynęło sześć godzin. [przypis redakcyjny]

odchylisko (daw.) — otchłań. [przypis redakcyjny]

Od ciał niebieskich (…) światłością czystą — Ze sfery Primum Mobile do Empireum. Wszystkie inne nieba, czyli sfery, są w świecie cielesnym, od których światłość boża tylko swój promień odbija. W najwyższym zaś niebie, w Empireum, jest tylko sama światłość. [przypis redakcyjny]

od ciemnego pisania nie odzwyczaisz umysłu ciemno pojmującego (…) — mowa o wierszu C. Norwida, posłanym za pośrednictwem Krasińskiego St. Koźmianowi dla „Przeglądu poznańskiego”. [przypis redakcyjny]

Od czasu, gdym w owym ogrodzie zamieszkał (…) — w oryginale: Since my sojourn in the borough (…), co należałoby przetłumaczyć: „Od czasu gdym w owym grodzie zamieszkał (…)”. [przypis redakcyjny]

od czasu wyprawy Murata w 1815 — Joachim Murat, król Neapolu, po upadku Napoleona dwukrotnie bez powodzenia usiłował odzyskać władzę i został rozstrzelany. [przypis redakcyjny]

Odczucie Wschodu w tym sonecie zwróciło natychmiast uwagę znawców, o czym świadczy przetłumaczenie sonetu w r. 1826 przez Hafiza Topczy–Paszę na język perski. [przypis redakcyjny]

Oddałby, nim kur zapiał, bo świsnął z wieczora — świsnął: poleciał, wyruszył galopem (por. w. 36: „I jak wiatr świsnął stepem z pilnymi rozkazy”). oddałby, świsnął, jako 1 os., zam. oddałbym, świsnąłem, charakterystyczny prowincjonalizm kresów ruskich, wprowadzony rozmyślnie. [przypis redakcyjny]

Oddano mi tedy dobra i gromady — przy oddawaniu dzierżawy zwoływano poddanych, „gromady” i oddawano ich pod władzę nowego dzierżawcy, który względem nich miał wszystkie prawa właściciela. [przypis redakcyjny]

oddawam — dziś popr.: oddaję. [przypis redakcyjny]

od dnia tego otchłannego, bezdennego, horrorycznego w Dreźnie — tj. od dnia ślubu poety. [przypis redakcyjny]

Od dwóch poprzednich tu mniej strome schody — Już po zrobieniu pierwszego kroku w miejscu oczyszczenia z grzechów, droga zdaje się być coraz mniej dla nas przykra i mniej stroma. [przypis redakcyjny]

(…) oddział pomieszcza najmniejszy nacechowanych pieczęcią Sodomy, piętnem Kahorsu — Sodoma według Pisma Św. ukarana ogniem za grzech obrzydliwy, który od tegoż miasta bierze swoje nazwanie. Kahors: miasto we Francji, za czasów poety głośne na całą Europę gniazdo lichwiarzy. [przypis redakcyjny]

oddział zbrojnych — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „zbrojny”. [przypis redakcyjny]

Odę — Lota miała na myśli odę Klopstocka Die Frühlingsfeier (1759). W drugiej części tej wspaniałej ody maluje poeta burzę i daje wyraz miłości i podziwu dla Stwórcy, którego wielkość przejawia się w grzmotach i błyskawicach, a dobroć i miłość w ożywczym działaniu deszczu. [przypis redakcyjny]

odęte solnymi górami nadzieje — dochody z żup. [przypis redakcyjny]

Odebrałem wiersz, oddałem komu należał — mowa o wierszu K. Koźmiana do Z. Krasińskiego; poeta mówi o sobie, jak o osobie trzeciej. [przypis redakcyjny]

od Egl(antyny) — Pattey z Genewy. [przypis redakcyjny]

odegrałam rolę Putyfarowej i znalazłam Józefa — aluzja do biblijnej opowieści o Józefie kuszonym w Egipcie przez żonę dostojnika dworskiego Putyfara, u którego Józef był niewolnikiem. [przypis redakcyjny]

odejmać sie frasunkowi — uwolnić się od frasunku. [przypis redakcyjny]

ode mnie imienia pod swoje pisma żądał (…) Edward Dęb — Edward Dembowski, przyjaciel Narcyzy z czasów jej młodości, zginął od kuli austriackiej pod Krakowem w r. 1846. Odmalowała go jako Henryka we Wstępnym obrazku w Pogance. [przypis redakcyjny]

odepchnął od szafy z papierami — w poszukiwaniu dowodów na usprawiedliwienie swego najazdu (grudzień 1756). [przypis redakcyjny]

Oderisi z Gubio — sławny miniaturzysta, mieszkał za czasów Danta w Bolonii, a tak był dumny ze swego pędzla, że wszystkimi spółczesnymi malarzami pogardzał. [przypis redakcyjny]

o desiderabilis (łac.) — o upragniony. [przypis redakcyjny]

odeszły — tu: porzucony. [przypis redakcyjny]

Od florentynów gwaru i hałasu (…) — Nigdzie Poeta żądłem ironii boleśniej nie ubódł swoich ziomków florentyńczyków jak w tym wierszu. [przypis redakcyjny]

od furtki — tu: od furtki cmentarza lub tamtego świata. [przypis redakcyjny]

od gadu — od robactwa, od pasożytów; [daw. od czego: przeciw czemu]. [przypis redakcyjny]

odgłos — tu: echo. [przypis redakcyjny]

Odgłosy krakowskie — drukowane były z podpisem: Stefan Ż. w „Głosie” 12 marca i 2 kwietnia 1892 r. (Nr. 11 i 14), a napisane nieco wcześniej (pierwszą o nich wzmiankę znajdujemy w liście Żeromskiego do narzeczonej z 4 lutego 1892 r.: „Do «Głosu» zacznę pisać niedługo recenzyją o pewnej książce pewnego wielkiego stańczyka”). Żeromski bawił wtedy pierwszy raz dłużej w Krakowie i nad tematami poruszonemi w tym artykule zastanawiał się z wielkiem przejęciem. W liście z 5 lutego czytamy:  „W artykule, jaki mam zamiar napisać o książce p. hr. Tarnowskiego p. t. Z doświadczeń i rozmyślań, przedstawię wiele z tych myśli smutnych i aż doprowadzających do złości, jakie wywołuje Galicyja i jej wielcy ludzie. Pyskować na Rosyją — znaczy tu zdobywać wielkość i patent na obywatela. Żaden obóz, nawet postępowy nie wejrzy na nędzę galicyjską, w ten zastój, brud, nizotę i szych, jakie tu zastępują wszystko. Biedni my ludzie”…  List z 15 marca 1892 r. zawiera taką znów wzmiankę: „W pierwszym z Odgłosów krakowskich w «Głosie» — oberwano cały kawał z dużym moim żalem, bo był nawet dowcipny. Tak wyszło ni w pięć ni w dziewięć”. Szczegół to nie bez znaczenia, wobec tego, że rękopis Odgłosów się nie zachował i tylko z „Głosu” możemy je przedrukować.  Nie był to pierwszy artykuł o bieżących sprawach społecznych, jaki Żeromski w „Głosie” zamieścił: w r. 1890 była tam już drukowana (w rubryce „Przegląd społeczny”) drobna jego korespondencja z Nałęczowa (podpisana literami S. Ż.): w Nr. 51 (z 20 grudnia). Takież dwie korespondencje były drukowane w roku następnym w Nr. 6 (z 7 lutego) i 7 (z 14 lutego), a dwie jeszcze (z podpisem: St. Ż.) w roku 1892: w Nr. 31 (z 30 lipca) i 39 (z 24 września). Była w nich mowa o kwestjach lokalnych: o agitacji emigracyjnej w okolicy, o parcelacji sąsiednich majątków, o upadku sklepu chrześcijańskiego i powstaniu szeregu żydowskich, o potrzebie założenia sklepu udziałowego (na wzór Spółki Handlowej Zakopiańskiej), o środkach ochronnych przeciwko cholerze, o plotkach szerzonych na szkodę zakładu nałęczowskiego, o statystyce analfabetyzmu w parafji i o książkach czytywanych przez ludność («Nadzwyczajną poczytnością wśród publiki wiejskiej cieszy się tutaj Czarownica [Dziurdziowie Orzeszkowej]»), o projektowanej orkiestrze włościańskiej, o mieszkaniach w zakładzie i t. d. Miał też Żeromski „zamiar szerzej… pomówić w «Głosie»” o wsi Bochotnicy, ale do skutku to nie doszło. [przypis redakcyjny]

odgryzać patrony — por. patron: ładunek do broni palnej, ówcześnie rurka papierowa napełniona prochem, zatkana na jednym końcu kulą, na drugim zalepiona. Przed nabiciem żołnierz odgryzał zalepiony koniec patronu, sypał proch w lufę na tzw. panewkę i wpychał za nim papier wraz z kulą, przybijając ją mocno za pomocą pręta zwanego stemplem. [przypis redakcyjny]

o dii, mediocre aliquod infortunium tot tantisque meis felicitatibus apponatis, oro (łac.) — o bogowie, jakąś niewielką przykrość dołóżcie, błagam, do tylu i tak wielkich pomyślności moich; Filip, zdobywając Potideę, otrzymał trzy (Pasek przytacza dwie) pomyślne wiadomości: Parmenion pobił i ujarzmił Dardanów, konie jego zwyciężyły na igrzyskach olimpijskich, urodził mu się syn Aleksander. (Plutarch, Życie Aleksandra, III, 20). [przypis redakcyjny]

Od imienia Oknowej macierze nazwane — Oknus, założyciel Mantuy, syn wieszczki Manto. [przypis redakcyjny]

odio praesentium suis quoque periculis laetantur (łac.)— nienawiścią tchnąc dla rzeczy istniejących, cieszą się z własnych nawet niebezpieczeństw. [przypis redakcyjny]

odi profanum volgus — „nienawidzę pospolitego tłumu”; początek słynnej ody [III, 1] Horacego; volgus: późniejsze vulgus. [przypis redakcyjny]

Odirum exitium mortalibus, o nihil unquam (łac.) — o straszliwa zgubo śmiertelników, zazdrości, co nigdy niczemu wzrosnąć i wielkim wznieść się sławom nie dozwalasz. [przypis redakcyjny]

odiskać (starop.; tu forma 3 os., lp, r.m.: odiskał) — odszukał. [przypis redakcyjny]

odium (łac.) — nienawiść, niechęć. [przypis redakcyjny]

odium (łac.) — nienawiść. [przypis redakcyjny]

odium (łac.) — nienawiść, wstręt. [przypis redakcyjny]

od jakiegoś czasu — trzeba się domyślać: od upadku powstania listopadowego. Podana tu rozmowa odbywa się w parę lat potem. [przypis redakcyjny]

Od jednej tylko, co łeb i brzuch tłoczy, skały, / Tyfeuszowi, bierze wstręt — pod wyspą Iskią (Ischia) miał być pogrzebany Gigant Tyfoeusz lub Tyfon; posiadał ją wówczas Inico (Inik) del Vasto z domu Awalów, ojciec sławionego poniżej (w stanzach 25–27) Alfonsa. [przypis redakcyjny]

od Katona — Marcus Portius Cato (234–149 r. p.n.e.), polityk rzymski, obrońca interesów arystokracji; jako nieubłagany wróg wpływów greckich, którym przeciwstawiał surowy obyczaj starorzymski, stał się w tradycji symbolem cnót obywatelskich; „w zepsutych czasach, dawnej rzymskiej wstrzemięźliwości przykład”. (I. Krasicki, Zbiór potrzebnych wiadomości). [przypis redakcyjny]

od kiedym przeczytał we wszystkich gazetach, co się stało — mowa o rzezi galicyjskiej. [przypis redakcyjny]

Od kiedyś się ożenił — St. Krasiński był żonaty z Dorotą Jabłonowską. [przypis redakcyjny]

odkładać — zwlekać. [przypis redakcyjny]

odkładasz — w domyśle: odkładasz wizytę. [przypis redakcyjny]

odkrycie (daw. przysłówek) — w sposób jawny. [przypis redakcyjny]

odkrycie — (przysłówek) [w sposób jawny, otwarcie] [przypis redakcyjny]

odkrycie — (przysłówek) w sposób jawny; otwarcie. [przypis redakcyjny]

odkrycie — (przysłówek) [w sposób otwarty; otwarcie; jawnie]. [przypis redakcyjny]

odkrycie — (przysłówek) [w sposób otwarty; otwarcie]. [przypis redakcyjny]

odkryłem (…) Grandisona — Dzieje imć pana Karola Grandisona (1745), powieść epistolarna Samuela Richardsona. [przypis redakcyjny]

odkryły świat (starop.) — [tu] w znaczeniu biernym: odkryty, jasny świat. [przypis redakcyjny]