Przypisy

podniosłem oczy na te góry — Wyrażenie symboliczne, to jest, apostołowie, którzy tak wysoko jak góry wznosili się w wierze i w łasce. [przypis redakcyjny]

„Podniosłem wszystkie zmurszałe całuny leżące w trumnach; oddaliłem wzniosłą pociechę rezygnacji, jedynie po to, by sobie wciąż mówić: — Ach, przecież to tak nie było! Tysiąc radości zrzucono na zawsze w doły grobowe, a ty stoisz tu sam i przeliczasz je. Nienasycony! nienasycony! nie otwieraj całkowicie podartej księgi przeszłości!… Czyż nie dość jeszcze jesteś smutny?” — cytat z: Jean Paul (Jean Paul Friedrich Richter) Biographische Belustigungen unter der Gehirnschale einer Riesin. Eine Geistergeschichte (Rozrywki biograficzne pod czaszką olbrzymki. Opowieść o duchach). [przypis redakcyjny]

podnosić — zaciągać, dokonywać poboru (kalka z fr. lever une armée). [przypis redakcyjny]

podobieństwo* — możliwość, prawdopodobieństwo. [przypis redakcyjny]

podobieństwo — pozór. [przypis redakcyjny]

podobne do dwoistego wieńca Aryjadny — Wieniec Ariadny umieszczony przez Bachusa między gwiazdami (Patrz: Przemiany Owidiusza). [przypis redakcyjny]

Podobne pokusy przeżywa Manfred Byrona, za nim zaś Kordian Słowackiego, kiedy znajdują się na szczytach alpejskich. Tu obraz urwiska skalnego połączony został z obrazem wzburzonych bałwanów. Scena ta jest jakby zapowiedzią innej, w której hrabia Henryk, stojąc na odłamku baszty nad przepaścią, w chwilę przed skokiem mówi o otchłani wieczności. [przypis redakcyjny]

Podobniejsza niebiankom niż córkom Adama — W prozie mówimy, częściej: podobny do kogo. [przypis redakcyjny]

Podobnie postąpiłeś w domu Feresowym: od śmierciś kazał Mojrom wybawiać człowieka — Apollo, chcąc się odwdzięczyć za pewne przysługi królowi Admetowi, synowi Feresa, postanowił, iż Admet uniknie śmierci, o ile znajdzie się istota ludzka, która, gdy przyjdzie jego pora, umrze zamiast niego. Taka istota znalazła się — była to jego żona Alkestis. [przypis redakcyjny]

podobno — być może. [przypis redakcyjny]

podobno (daw.) — zapewne. [przypis redakcyjny]

podobno (starop.) — może, prawdopodobnie. [przypis redakcyjny]

Podobny cale [tj. całkiem; red. WL] obrazek mamy w Horacjuszu:

[Odae] II, 8, 14–16.

[tj. „i Kupido krwawą osełką ostrzący strzały” red. WL].

[przypis redakcyjny]

podołek (daw.) — łono. [przypis redakcyjny]

podomno (daw.) — podobno. [przypis redakcyjny]

podomno (starop.) — podobno; [prawdopodobnie, zapewne]. [przypis redakcyjny]

„Pod Operyjaszem” — winiarnia krakowska z winem węgierskim z Eperies. [przypis redakcyjny]

pod opończą — ukrywając się. [przypis redakcyjny]

podorędziu — pod ręką, przy sobie; wyd. lwowskie ma: podoręczu. [przypis redakcyjny]

podostatkiem — wystarczająco dużo; dziś pisownia: pod dostatkiem. [przypis redakcyjny]

podpalacze prochowni — zamachy terrorystyczne były całkowicie sprzeczne z zasadami walki politycznej KPRP. Mimo to gdy 14 października 1923 nastąpił wybuch prochowni w Cytadeli Warszawskiej (powodując śmierć 28 osób), władze — bez zbadanie przyczyn katastrofy — obciążyły odpowiedzialnością komunistów i dokonały wśród nich masowych aresztowań. [przypis redakcyjny]

pod Pawią Francuz srodze porażony — pamiętna klęska Franciszka I, króla francuskiego, pod Pawią, w 1525 r. [przypis redakcyjny]

pod Pirną — w Saksonii, w r. 1756. [przypis redakcyjny]

podpłomyczek — chleb u samego płomienia pieczony. Jeszcze za Sławian przerzucaniem przez ogień wypiekano chleby ofierne, świąteczne. Patrz: Nar., tom I, Hist. Pols. [przypis redakcyjny]

pod pretekstem skonfrontowania — pod pozorem porównania. [przypis redakcyjny]

pod prezydencją ministrów cudzoziemskich — pod kierunkiem rzeczywistym, nie formalnym; tu minister to tytuł przedstawicieli dyplomatycznych. [przypis redakcyjny]

podrąbić (daw.) — podrąbać; [podciąć]. [przypis redakcyjny]

podrąbić (daw.) — podrąbać; [porąbać]. [przypis redakcyjny]

podrąbić (daw.) — podrąbać; [por. dzisiejsze: podrobić]. [przypis redakcyjny]

podrażnienia i zmiany odczuwane w naszych narządach zmysłowych pojmujemy natychmiast i zupełnie bezpośrednio jako skutki (…) — szczegółowe przeprowadzenie tego twierdzenia znajduje się w rozprawie o zasadzie podstawy, § 21 drugiego wydania [§ 21. Aprioryczność pojęcia przyczynowości. Intelektualność empirycznego wyobrażenia. Rozum (s. 64, wyd. Grisebacha, tom III). Twierdzenie postawione i bronione przez Schopenhauera brzmi: Wyobrażenie jest dziełem rozumu, który z surowego materiału wrażeń w narządach zmysłowych dopiero wytwarza i stwarza przedmiotowy świat zewnętrzny, dzięki właściwej sobie formie przyczynowości, opartej na dwóch zasadniczych apriorycznych wyobrażeniach: czasu i przestrzeni. Trzeba być pozbawionym rozumu, by sądzić, że świat istnieje gotowy, przedmiotowo-realny zewnątrz nas, gdzie się posuwa w niezłomnym rzeczywistym czasie, regulowany bezwyjątkowym prawem przyczynowości, a potem tylko wchodzi narządami zmysłowymi do naszej głowy, gdzie istnieje, niejako w odbitce, po raz drugi. Do takiego błędnego poglądu prowadzi nienależyte odgraniczenie wrażenia od wyobrażenia. Wrażenie zmysłowe jest czuciem czysto podmiotowym, jest podskórnym procesem w samym organizmie i nie zawiera nic przedmiotowego, nic podobnego do wyobrażenia. Dopiero gdy rozum przez jedyną i aprioryczną swoją formę (prawo przyczynowości), a więc niezależnie od wszelkiego doświadczenia i przed nim, ujmie wrażenia cielesne jako skutek i, szukając doń przyczyny, przeniesie ją na zewnątrz przy pomocy przestrzeni (apriorycznej formy zmysłu zewnętrznego), powstaje wyobrażenie. Przyczyna przedstawia się jako przedmiot w przestrzeni, podczas gdy wrażenie dochodziło do świadomości tylko w czasie (apriorycznej formie zmysłu wewnętrznego). Tak więc konstruuje sobie rozum na podstawie czystego wyobrażenia apriorycznego przestrzeni wyobrażenie empiryczne (świat przedmiotowy, zewnętrzny: zjawisko w mózgu, Gehirnphänomen). Zatem wszystkie nasze codzienne empiryczne wyobrażenia są intelektualnymi. Przedmiotowemu wyobrażaniu służą właściwie tylko dwa zmysły: dotyk i wzrok, gdyż tylko one dostarczają potrzebnych danych przestrzennych, inne zaś są czysto podmiotowe. Schopenhauer przeprowadza teraz dowód na tych dwóch zmysłach, szczególnie zaś na drugim z nich, przytaczając i wyprowadzając cztery wypadki, w których się wyraźnie ujawnia intelektualizująca funkcja rozumu: 1) rozum odwraca wrażenia przedmiotu, powstające w siatkówce przewrotnie, 2) robi z dwóch wrażeń jedno, a 3) z powierzchni ciała, i 4) poznaje odległość przedmiotów od nas. Ta intelektualizująca czynność rozumu jest bezpośrednia i intuicyjna, niezależna od rozsądku, którego materiałem są słowa i pojęcia. Gdyż rozum poprzedza rozsądek. Gdy rozum popełni błąd (skonstruuje złą przyczynę), powstaje fałszywy pozór, którego jednak rozsądek nie może usunąć, mimo że go poznał, mimo że in abstracto zna prawdziwy stan rzeczy, a więc nie popełnia pomyłki. To co rozum bezbłędnie poznał, jest realnością, a to co rozsądek, prawdą. Ale rozum, mimo aprioryczności swoich form, dopiero przez wprawę i doświadczenie dochodzi do trafnego ich zastosowania. Bez tych form wyobrażenie jest niemożliwe, ale konstruowania go dopiero się uczymy (dzieci, ślepi od urodzenia po operacji). Rozum, tzn. poznanie prawa przyczynowości, muszą także posiadać wszystkie zwierzęta, od najwyższych do najniższych, bo posiadają wyobrażenia. Istnieją tu tylko różnice stopnia. Dalszy ciąg odróżnia rozum praktyczny (roztropność, chytrość, podstępność itp.) od teoretycznego (bystrości, rozumności itp.). Rozum, szukając przyczyn, stwarza mechanikę, fizykę itp., szukając podniet, fizjologię, terapię itp. Zaś motywację opracowuje teoretycznie w etyce, historii, teorii prawa, polityce i poezji lub praktycznie, tresując zwierzęta, wpływając na ludzi. Rozum polega zawsze na bezpośrednim, intuicyjnym chwytaniu związku przyczynowego, jest poznawaniem pierwotnym; rozsądek zaś pochodnym. Ale źródłem pojęcia przyczynowości nie jest 1) ani działanie woli na członki ciała, ani 2) opór ciał stawiany naszemu naciskowi. Bo: 1) między aktem woli a czynnością ciała nie ma w ogóle związku przyczynowego, gdyż są one bezpośrednio jednym i tym samym: raz spostrzeganym z wewnątrz (w samowiedzy), raz z zewnątrz (w zewnętrznym, przestrzeniowym wyobrażeniu). Bo: 2) wrażenie nie zawiera nic z przedmiotowego wyobrażenia, zaś nasz nacisk na przedmiot wymaga poprzedniego jego wyobrażenia (jako pobudki), a wyobrażenie poznania przyczynowości. U Kanta nie znajdujemy tego, że empiryczne wyobrażenie dochodzi do skutku dzięki aprioryczności prawa przyczynowości. Nie uwzględnia on i nie wyjaśnia powstawania tego wyobrażenia. W stosunku przyczynowym rozważa tylko przejście od zjawiska do rzeczy samej w sobie. Przez „przedmiot zewnętrzny” rozumie tu mianowicie już rzecz samą w sobie (Krytyka czystego rozumu s. 367, I wyd.). Przyczynowość odgrywa u niego tylko o tyle rolę, o ile się pytamy o rzecz samą w sobie, o to, co w transcendentalnym znaczeniu znajduje się zewnątrz nas; zaś spostrzeżenie zewnętrznych przedmiotów w przestrzeni poprzedza wszelkie zastosowanie prawa przyczynowości: samo wrażenie zmysłowe jest już spostrzeżeniem, a więc czymś całkiem bezpośrednim, co nie potrzebuje pomocy związku przyczynowego ani rozumu. Kant następnie przyjmuje prawo przyczynowości, jako istniejące i możliwe jedynie w namyśle (refleksji, poznaniu pojęciowym), gdy tymczasem jego zastosowanie poprzedza wszelki namysł. Ale sprostowanie moje, mówi Schopenhauer, nie ujmuje nic idealistycznemu poglądowi Kanta. Przeciwnie: wykazuje, że wszelkie pierwiastki empirycznego wyobrażenia tkwią w nas samych, że nie ma tu nic, co by nam dostarczało pewnej wskazówki do szukania czegoś po prostu różnego od nas, jakiejś rzeczy samej w sobie. Gdyż prawo przyczynowości stoi i upada z empirycznym wyobrażeniem, jako swoim wynikiem. (Ustęp ten jest bardzo charakterystycznym przyczynkiem dla poznania stosunku Schopenhauera do Kanta. Dlatego streściłem go nieco obszerniej). Następuje kilka uwag o materii (substancji) i przyczynkach (akcydencjach). Materia jest tylko przedmiotowym odpowiednikiem (korelatem) czystego rozumu, mianowicie przyczynowością w ogóle. Dlatego nie można do niej stosować prawa przyczynowości. Jest ona zatem niezmienna i nieprzemijająca. Tylko jej przyczynki (formy i jakości) są zmienne i przemijające, podlegając prawu przyczynowości, i tylko dzięki jemu są możliwe. A że substancja jest tożsamościowa z materią, więc można powiedzieć, że jest działaniem in abstracto (zdolnością działania, działalnością), zaś przyczynki szczególnym rodzajem działania, działaniem in concreto. Bo gdy pominiemy te rodzaje działania, zostanie nam sama działalność w ogóle: przyczynowość pomyślana przedmiotowo. Do tych wyników prowadzi prawdziwy, tzn. transcendentalny idealizm. Do rzeczy samej w sobie zaś nie możemy dojść drogą przedstawień, lecz tylko tą, która prowadzi przez wnętrze rzeczy. (przyp. tłum.)]. [przypis redakcyjny]

podróża — dziś popr.: podróż. [przypis redakcyjny]

Podróż krymską trwającą od 29/VlII do 27/X, odbył poeta w towarzystwie pp. Sobańskich, H. Rzewuskiego, jenerała Witta i niejakiego Kałusowskiego, dzierżawcy dóbr Sobańskich, którego poeta polubił dla jego szlacheckiej jowialności i tężyzny, i podstępnie zatrzymawszy na okręcie, nieprzygotowanego do odbycia podróży zmusił. Wylądowawszy w Sebastopolu, ruszono lądem do Kozłowa (Eupatoria) i tam rozbito kwaterę, skąd poeta, sam albo w towarzystwie Rzewuskiego i Kałusowskiego, odbywał bliższe i dalsze wycieczki, wracając zawsze jako do punktu stałego do Eupatorji, gdzie bawiła reszta towarzystwa (Aër, I. c. str. 152). [przypis redakcyjny]

„Podróż na Wschód” Słowackiego jest utworem przypominającym Byronowskie „Wędrówki Childe Harolda”, pisanym jednak w stylu „Don Juana” — Kleiner, Juliusz Słowacki, wyd. III, t. II, str. 124 i nast. [przypis redakcyjny]

Podróż twoja (…) w kraju była — w oryginale po polsku. [przypis redakcyjny]

podróż w dalekie strony — do Pragi, do „Saskiej Szwajcarii” i w rodzinne strony męża. [przypis redakcyjny]

podróż w dzisiejszych czasach niesłychana — Ponieważ tylko z czasów starożytnych mamy opowiedzianych kilka przykładów mężów, którzy za życia zstąpili do królestwa umarłych. Zarazem tu jest wyraźne i pełne ironii zastosowanie do czasów spółczesnych poecie. [przypis redakcyjny]

podrzędnić — czynić podrzędnym, mniej ważnym. [przypis redakcyjny]

pod Sedanem — w Ardenach, nad Mozą. W czasie wojny francusko-niemieckiej, 2 września 1870 wojska francuskie poniosły tam straszliwą klęskę, a Napoleon III dostał się do niewoli. [przypis redakcyjny]

podsięwodne młyńskie koło — koło młyńskie poruszane wodą spadającą poniżej jego osi. [przypis redakcyjny]

podskarbi wielki — urząd ministra skarbu w dawnej Polsce. [przypis redakcyjny]

podsłuchując — tu: nasłuchując. [przypis redakcyjny]

podsłuchy a. posłuchy — straże, czujki. [przypis redakcyjny]

podsobek — koń siodłowy z lewej strony w zaprzęgu, na którym siedział woźnica; kto przedtem rej wodził (…) będzie na podsobku chodził: pan stanie się sługą. [przypis redakcyjny]

podstarości nowomiejski — Odróżnić należy podstarościego (ekonoma, rządcę) w dobrach prywatnych od podstarościego, zastępcy starosty w grodzie. Takim podstarościm grodowym był Komorowski w Nowym Mieście Korczynie nad Wisłą w ówczesnym województwie kieleckim. [przypis redakcyjny]

podstarości — rządca. [przypis redakcyjny]

podstarości — tutaj: włodarz, gumienny. [przypis redakcyjny]

podstarości — tu: zarządca dóbr ziemskich, ekonom. [przypis redakcyjny]

podstarości — włodarz, rządca majątku. [przypis redakcyjny]

podstarości — zw. również karbowym, był w majątkach ziemskich pomocnikiem ekonoma i do obowiązków jego należało bezpośrednie doglądanie prac, zwłaszcza w polu. [przypis redakcyjny]

podstawą naszych czystych zmysłowych pojęć — „Kant nazywa nasze pojęcia zmysłowymi, dlatego że przedmiotową realność osiągają jedynie tylko przez odnoszenie się do oglądów zmysłowych (w przeciwstawieniu do umysłowych). Czyste zmysłowe pojęcia pochodzą od czystych oglądów (przestrzeni i czasu).” (Objaśnienie Adickesa w wydaniu Krytyki czystego rozumu s. 175). [przypis redakcyjny]

podstoli, cześnik, krajczy — urzędy powiatowe lub ziemskie, czysto tytularne, zajmowane przez średnią szlachtę. Rodowód swój wiodą od dawnych urzędów dworskich. [przypis redakcyjny]

podstoli — pierwotnie jeden z urzędów stołu królewskiego, zastępca stolnika, później również jeden z urzędów ziemskich. [przypis redakcyjny]

podsyca się bardziej niezgoda aniżeli zgoda — „Discordia, concordia” w Op. Posth. i odpowiednio w Nag. Schr. Vloten-Land poprawili na: „discordia, concordia”. Przyjęli to Baensch (przekł. niem.) i Appuhn (przekł. fr.). Gebhardt nie godzi się ze względu na nieprawdopodobnie nagłą zmianę podmiotu. Mielibyśmy więc: „podsyca się bardziej niezgodą aniżeli zgodą”. Ale co jest tu podmiotem? Właśnie chodzi o zgodę tutaj, jak i w Rozdz. 14–23 oraz we wskazanym Przypisku. [przypis redakcyjny]

podszańcować (starop.) — podemknąć. [przypis redakcyjny]

pod [sześć tysięcy] (starop.) — około. [przypis redakcyjny]

podszywać (daw.) — tu: ranić, drażnić. [przypis redakcyjny]

pod Trzemeszną — bitwa 24 sierpnia 1656 r.; Trzemeszna: dziś Strzemeszna, miejscowość położona w okolicach Rawy, pierwotna nazwa pochodziła od słowa trzemcha: czeremcha. [przypis redakcyjny]

pod trzydzieści (daw.) — około trzydzieści. [przypis redakcyjny]

Podwale — jedna z ruchliwych ulic na Starym Mieście, wychodząca z placu Zamkowego. [przypis redakcyjny]

pod wiechami — tj. w karczmach, których znak rozpoznawczy stanowiła wiecha, czyli wieniec albo przyozdobione drzewko, umieszczone nad wejściem. [przypis redakcyjny]

pod wieczór — tu: do wieczora. [przypis redakcyjny]

podwika (starop.) — kobieta. [przypis redakcyjny]

podwika (starop.) — niewiasta; [kobieta]. [przypis redakcyjny]

podwika (starop.) — [tu:] zasłona, zawinięcie głowy. [przypis redakcyjny]

pod Wissemburgiem i Reichshoffen — pod Wissemburgiem i Reichshoffen w Alzacji zadali Prusacy klęskę Francuzom w r. 1870. [przypis redakcyjny]

podwój (daw. forma) — podwoje. [przypis redakcyjny]

podwójnych nieszczęść sprawca — tj. nie­szczęść zarówno dla zwyciężonych, jak i dla zwycięzców, albo­wiem drogą ceną krwi najlepszych bohaterów okupują oni zwy­cięstwo. [przypis redakcyjny]

podwójonego — tu: mającego 2 zamiast 3 pocztowych. [przypis redakcyjny]

podwój (starop.) — drzwi; na podwoju (wesprzeć się): na drzwiach, w drzwiach, na odrzwiach (skrzydłach drzwi). [przypis redakcyjny]

podwoja (starop. forma D. lp) — bocznej futryny drzwi. [przypis redakcyjny]

pod wstydu liściami — pod strażą wstydu. [przypis redakcyjny]

podymne — podatek od dymu (od każdej chaty). [przypis redakcyjny]

Podździe — Poggio; [dziś] miasto Puy nad górną Loarą w departamencie Haute-Loire we Francji; z Podździu: z Poggio. [przypis redakcyjny]

podżeg a. podżega (daw.) — podżeganie; podszept, namowa do złego. [przypis redakcyjny]

podział nikczemnych — udziałem słabych, niedołężnych. [przypis redakcyjny]

Podział Sycyny między obu dotąd „niedzielnych” braci — w r. 1563 (f. 2. p. octavas ss. Corp. Christi). R. Plenkiewicz: Jan Kochanowski (Dzieła, wyd. pomn. t. IV. cz. I. Warszawa 1884), s. 27. Ks. Gacki (O rodzinie Jana Kochanowskiego, s. 41) wziął mylnie datę oblatowania (1572) za rok sporządzenia (1563) dokumentu podziałowego. [przypis redakcyjny]

podzieleniu — takim, by nigdy władza wykonawcza nie skupiła się w jednym ręku, ani w jednym ciele; a więc poszczególne ministerstwa, a nie rząd solidarny; zasada zgodna zarówno z duchem prawa publicznego dawnej Polski, jak z teoriami końca XVIII w. [przypis redakcyjny]

Pod zielonego lwa leży szponami — Lew zielony był to herb Sinibalda Ordelafi, który panował w Forli. To miasto pod komendą właśnie tu przemawiającego Gwida z Montefeltro z wielką stratą odparło Francuzów wezwanych przez papieża Marcina IV do oblężenia jego murów. [przypis redakcyjny]

pod zimne Tryjony — do kraju północnego. [przypis redakcyjny]

poëtis atque pictoribus (łac.) — poetom i malarzom. [przypis redakcyjny]

Poeci dawniej (…) uśmiech z lic ich widziałem — Poeci uśmiechają się, przypominając błąd swój, z jakim marzyli o szczęśliwości wieku złotego. Wirgiliusz jest tu jeszcze obecny, a jednak nic nie mówi. Albowiem tu rozum może tylko uznać prawdę nauki, jaką słyszy, ale sam przez siebie nic już więcej nauczyć nie może. [przypis redakcyjny]

poenam colli (łac.) — karę gardła (śmierci). [przypis redakcyjny]

poenam (łac.) — karę. [przypis redakcyjny]

poena peccati (łac.) — kara za grzech. [przypis redakcyjny]

poena peccati (łac.) — kara za zbrodnię. [przypis redakcyjny]

poena, poenae (łac.) — kara, tu B. lp poenam: karę. [przypis redakcyjny]

poeta — chodzi o Homera, autora Iliady i Odysei, w których opisana jest wojna trojańska i losy jej bohaterów, ślepy poeta (zob. w. 57). [przypis redakcyjny]

poeta naśladował artystów (…) uczeni uważający to przypuszczenie za prawdę — Maffei, Richardson i jeszcze w nowszych czasach pan von Hagedorn (Betrachtungen über die Malerei, p. 37; Richardson Traité de la peinture, t. III, p. 513). Des Fontaines nie zasługuje chyba na to, abym go z tymi mężami zestawiał. W uwagach do przekładu Wergiliusza i on wprawdzie utrzymuje również, że poeta miał grupę przed oczyma, ale jest tak ciemnym, że uważa ją za dzieło Fidiasza. [przypis redakcyjny]

Poeta (…) powiada (…) przemawiając do samego obrazu — Philippus (Anthol., lib. IV, cap. 9 ep. 10). [przypis redakcyjny]

poeta temu rymarzowi nazwisko Tychius daje, ale (…) powiada Herodot — Herodotus, De vita Homeri, p. 756; edit. Wessel. [przypis redakcyjny]

poeta Wulkana zmęczonym, a twarz jego (…) płonącą nazywa — [por.] Statius (poeta rzymski 15–98 po Chr.), Silvae, 5 w. 8; Polym. Dial., VIII, p. 84. [przypis redakcyjny]

poety czasów dawnych — Werter ma na myśli pieśni Osjana, które pochodziły rzekomo z III wieku po Chrystusie. [przypis redakcyjny]

poezja rajska — przez poezję rajską rozumie zapewne Goszczyński opowiadania biblijne o stworzeniu pierwszych ludzi i o raju. [przypis redakcyjny]

Poezjo… — przekleństwo rzucone na poezję w chwili klęski dowodzi, że marzenia o sławie, które go pchnęły do podjęcia walki, traktuje Henryk jako jeden z pomysłów poetyckich, uważa, że poezja doprowadziła go do upadku. [przypis redakcyjny]

Poffare il mondo! (wł.) — Nigdy w świecie! [przypis redakcyjny]

pofortunić — poszczęścić; por. fortuna: los, szczęście. [przypis redakcyjny]

pogański synu! — jest złagodzeniem pierwszego stopnia, zaś „a taki synu!” złagodzeniem drugiego stopnia najbardziej obelżywego zwrotu: „skurwysynu”. U wszystkich narodów można zauważyć dążność do zastępowania zbyt drażliwych wyrazów lub zwrotów przez mniej dosadne, więcej „polityczne”. Tak np. chłop oświecony nie powtórzy w opowiadaniu „psiakrew”, lecz powie, że ktoś zaklął na czerwono lub, jeżeli to częściej bywało, wyrazi to zwrotem: ciągle, co słowo, epitet „psi” a. „psia”. Podobnie w życiu codziennym dodaje się „psia krew” zwrotami: psia mać, psie mięso, psia kość, psia wełna lub sierść, psia noga, a nawet psia kula. [przypis redakcyjny]

Poganie są Rzeczypospolitej najwierniejszymi przyjaciołami i obrońcami — Turcja toczyła wojnę z Rosją w przymierzu z Konfederacją Barską, po czym zawsze okazywała sympatię dla polskich dążności wyzwoleńczych (w następstwie nie uznała rozbiorów). [przypis redakcyjny]

„Pogankę”, a szczególniej te wiersze w niej nieszczęśliwe — „Biedne było serce moje” etc. [przypis redakcyjny]

pogany zasuły — w rękopisie poganie zasuli, dla rymu poprawiono; zasuć — zasypać. [przypis redakcyjny]