Przypisy

Istniała bowiem stara przepowiednia mężów † że miasto pójdzie w ruinę i przenajświętsze miejsce prawem wojny ogniem zostanie strawione, gdy wybuchną wewnętrzne niezgody… — p. Mi 3, 10: „którzy budujecie Syjon krwią, a Jeruzalem nieprawością”, [Mi 3,] 12: „przeto dla was Syjon jako pole zorany będzie, a Jeruzalem jako gromada kamieni będzie, a góra kościelna wysokością lasów”. To samo jako cytata z Micheasza u Jr 26, 18. P. także Ez 24, 9–13. [przypis tłumacza]

istniał już poprzednio w poezji angielskiej (…), który pod wpływem wzorów klasycznych, włoskich versi sciolti oraz odpowiednich form francuskich uwolniono od rymu — poglądy w tej sprawie poszczególnych teoretyków metryki angielskiej są rozbieżne. Idę w tym wypadku za jednym z największych praktyków, tj. Miltonem, który taki pogląd wypowiada w przedmowie do Raju utraconego. [przypis tłumacza]

istniały w Syrii Klimacydy (…) — Plutarch, O odróżnianiu pochlebcy od przyjaciela (De discernendo adulatore ab amico). [przypis tłumacza]

Istniały wypisy z Ksenofonta — Xenophontis quae exstant opera… a Joanne Sambuco…, Basileae 1552. Książkę tę posiada Biblioteka Raczyńskich. [przypis tłumacza]

Istnieją starzy i zmurszali, istnieją śmiertelni [bogowie] (…) — Plutarch, O poglądach zdrowego rozsądku przeciw stoikom (De communibus notitiis adversus Stoicos), 27. [przypis tłumacza]

Istnieje… od ciebie niżej — lub: „Poszukuj [drogi prowadzącej do] Przebudzenia i pomagaj żyjącym istotom” (chiń. shangqiuputi xiahuazhongsheng, jap. jōgubodai gekeshūjo). [przypis tłumacza]

Istnieje więc czysto państwowe wyznanie wiary, a ustalenie jego artykułów należy do zwierzchnika, ściśle mówiąc nie jako dogmatów religijnych, ale jako społecznych odczuć, bez których niemożliwe jest być dobrym obywatelem ani wiernym poddanym…. — w rozdziale O religii państwowej wychodzi Russo z założenia, że religia, nadając przez swe dogmaty sankcję przepisom moralności, wytwarza wewnątrz człowieka więzy wywierające dodatni wpływ na jego postępowanie. Istnienie takiej więzi ma istotną społeczną wartość, przyczynia się do wzmocnienia poczucia społecznego, otwiera obowiązkom społecznym drogę do samego rdzenia dusz obywateli. Dlatego państwo winno popierać wytworzenie się tej religijnej więzi i powinno wykluczyć ze swego związku tych, co nie będą chcieli uznać najbardziej ogólnych dogmatów, zawierających właśnie wskazania najistotniejszych obowiązków moralnych ludzi wobec siebie oraz ich religijną sankcję. Kara śmierci, którą przyzywa Russo, dotyka nie niewierzących, lecz postępujących tak, jakby nie wierzyli, i naruszających ustanowione przez samego Boga prawa bliźniego. Z całego ujęcia wynika, że musiałyby to być najcięższe zbrodnie. Kara śmierci dotykałaby więc w rezultacie największych zbrodniarzy. Patetyczny zwrot „skłamał w obliczu praw” jest trawestacją zwrotu „oszukiwać Boga”, co uchodzi w chrześcijańskim świecie za najcięższy grzech, jakiego człowiek może się dopuścić. Podstawiając prawo w miejsce Boga, Russo deifikuje niejako prawo i za jego to pogwałcenie domaga się kary. — Warto porównać, co pisze w Nowej Heloizie (przypis do Listu V, części V): „Nikt, kto naprawdę wierzy, nie może być nietolerantem ani prześladowcą. Gdybym był sędzią, a prawo przepisywało karę śmierci na ateistów, zacząłbym od skazania na spalenie jako ateistę każdego, który by przyszedł zadenuncjować o to innego”. — Państwowa religia Russa nie pozwalałaby jednak na czynną propagandę ateizmu; ale ateistą mógłby być każdy, byleby postępował tak, jak gdyby uznawał świętość pewnych obowiązków społecznych. Russo jest w tym liberalniejszy niż Locke, który nie tylko ateistów, ale i papistów nie chciał cierpieć w państwie. Poza tym u Russa tolerancja zupełna, i to jako dogmat religii państwowej, a więc nienaruszalna zasada całej działalności państwowej, zasada wyprowadzona z samej istoty państwa prawnego, które żadnej religii narzucać nie może, prócz tej jedynej właśnie religii praw człowieka, świętych i nietykalnych dla każdej uspołecznionej jednostki. Russa teoria religii państwowej, sprowadzona do właściwej miary i rzucona na tło historyczne ciasnej wyznaniowej nietolerancji, panującej wszędzie za jego czasów, zarówno w katolickiej Francji, jak kalwińskiej Genewie, nie powinna była może stać się kamieniem obrazy dla liberałów XIX w. [przypis tłumacza]

istnienie człowieka (…) musi żyć i umrzeć, podobnie jak grzyby, rodzące się i ginące z dnia na dzień, albo jak kwiaty, okalające rowy i pokrywające mury — Por. Epitre à M-lle A. C. P. ou la Machine terrassée, (Oeuvres philosophiques, Berlin 1775, t. II). [przypis tłumacza]

istnienie zaś Eozoon w formacji laurentyjskiej jest obecnie ogólnie przyjmowane — uważamy za stosowne zwrócić uwagę czytelnika, że w ostatnich czasach większość geologów przestała uważać Eozoon za skamieniałość istoty organicznej. W budowie Eozoon wyróżniano szkielet, system kanałów oraz delikatnie dziurkowatą muszlę (ściankę). Najnowsze badania wykazały jednak, że ta ostatnia stanowi brzeg utworzony z włókien chryzotylu, czyli produktu przemiany serpentynu, szkielet zaś i kanały są igłami i blaszkami serpentynu. W taki sposób okazało się, że Eozoon jest tworem nieorganicznym, złożonym z serpentynu, chryzotylu oraz wapnia. (Moebius, Palaeontographica, XXV, 1878; Dr H. Hoernes, Palaeozoologie, 1884). [przypis tłumacza]

istota zagadnienia o łasce — nie chcąc brać na siebie odpowiedzialności w tych delikatnych materiach, streszczam historię nauki o łasce według książki E. Boutroux Pascal (coll. Les grands écrivains français). [przypis tłumacza]

Istud (…) corpore — Cicero, Tusculanae disputationes, III, 6. [przypis tłumacza]

„I swój związek na ziemi założył” — związek składa się z pięciu, gmina co najmniej z dziesięciu ludzi. [przypis tłumacza]

I symonii, ale nie… — Prowincjałki, VI. [przypis tłumacza]

Ita (…) committere — Cicero, Academica, II, 21. [przypis tłumacza]

Ita est (…) humana — Cicero, De natura deorum, I, 27. [przypis tłumacza]

I tak, nie mogąc zdziałać, aby to, co jest sprawiedliwe (…) — Prawdopodobnie aluzja do prześladowań Port-Royalu ze strony króla i Sorbony. [przypis tłumacza]

I tak samo dwa światy — Świat natury i świat Łaski. [przypis tłumacza]

i tak skończył — Cyrus zginął na wojnie ze szczepami turańskimi (z Massagetami [szczepami pasterskimi pomiędzy Persją a Jeziorem Aralskim]); opowiadanie Ksenofonta o jego śmierci nie ma historycznej wartości. [przypis tłumacza]

I także lichwy, ale nie… — Prowincjałki, VIII. [przypis tłumacza]

Italiam (…) mei — Lucretius, De rerum natura, V, 579. [przypis tłumacza]

i [tam] przekazane pięciokrotnie dosięgły Wielkiego Patriarchy Sokeia — patrz przyp. 6. [przypis tłumacza]