Przypisy

Białocerkiew a. Biała Cerkiew — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa. [przypis edytorski]

białogłówka (daw.) — zdrobn. od: białogłowa; młoda kobieta, dziewczyna. [przypis edytorski]

Białogłówka — marka dawnej wódki produkowanej w Grodnie, od koloru kapsli do butelek. [przypis edytorski]

białogłowa (daw.) — kobieta; nazwa od nakrycia głowy, białego czepca, pod którym zgodnie ze daw. zwyczajami kobiety zamężne były zobowiązane chować włosy. [przypis edytorski]

białogłowa (daw.) — kobieta. [przypis edytorski]

białogłowski (daw.) — kobiecy, damski. [przypis edytorski]

białogłowskie (daw.) — kobiece. [przypis edytorski]

białogłowski (starop.) — kobiecy. [przypis edytorski]

Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) — miasto nad limanem Dniestru, na terytorium płd.-zach. Ukrainy. [przypis edytorski]

Białogród — miasto nad limanem Dniestru, dziś Biłgorod-Dnistrovśkyj na terytorium płd.-zach. Ukrainy; w starożytności kolonia grecka i rzymska, potem miasto bizantyjskie, w XIII w. tatarskie. [przypis edytorski]

Białogród — w oryg. łac. Cum Boleslavus ad urbem regiam et egregiam Albam nomine pervenisset; Białogard nad Parsętą w województwie zachodniopomorskim. [przypis edytorski]

białogwardziejski — dziś popr.: białogwardyjski. [przypis edytorski]

białopienne — tu: o białej pianie, niosące ze sobą białą pianę itd. [przypis edytorski]

białoskórnik — rzemieślnik garbujący skóry na rękawiczki i odzież. [przypis edytorski]

Białoszewski, Miron (1922–1983) — poeta, prozaik, zajmował się także teatrem. Jako poeta skupiał się na przedstawianiu codzienności, posługując się skondensowaną i przesadną formą języka potocznego. Jego najważniejszym dziełem prozatorskim jest antyheroiczny Pamiętnik z powstania warszawskiego. [przypis edytorski]

Białowoda — właśc. Biała Woda, polana w Tatrach Wysokich. [przypis edytorski]

białozór — gatunek ptaka drapieżnego. [przypis edytorski]

białozor, dziś białozór — duży ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, dziś gatunek zagrożony. [przypis edytorski]

białozor — sokół do polowania. [przypis edytorski]

białychgłów (starop. forma) — dziś (przestarz.): białogłów; kobiet; daw. obie części składowe słowa odmieniały się (por. np. dzisiejsze: Białystok, do Białegostoku itd.). [przypis edytorski]

białych latarń gazowych — pod koniec XIX w. w dużych miastach używano zasilanych z gazowni lamp gazowych, emitujących silne światło dzięki rozgrzewaniu do białości siatki żarowej płomieniem spalanego gazu; oświetlano nimi ulice i budynki publiczne. [przypis edytorski]

Biały Dunajec — rzeka w płd. Polsce, prawy dopływ Dunajca. [przypis edytorski]

Biały Dunajec — wieś w województwie małopolskim, w powiecie tatrzańskim. [przypis edytorski]

Biały Gród — historyczne centrum rosyjskiej stolicy, Moskwy, otoczone białymi murami obronnymi, zbudowanymi w XVI w., zniszczonymi w czasie rządów Katarzyny Wielkiej i jej wnuka Aleksandra I. [przypis edytorski]

biały karzeł — niewielki obiekt astronomiczny (rozmiarem zbliżony do Ziemi) złożony ze zdegenerowanej materii, emitujący promieniowanie widzialne o bardzo jasnej barwie; biały karzeł powstaje po ustaniu reakcji jądrowych w gwieździe o małej lub średniej masie: gwiazdy o masie od 0,08 do 0,4 masy Słońca) nie osiągają w trakcie swojej ewolucji warunków wystarczających do zapłonu helu w reakcjach syntezy termojądrowej, więc powstają z nich białe karły helowe, gwiazdy o masie od 0,4 do ok. 4 mas Słońca spalają hel, dając białe karły węglowe lub węglowo-tlenowe, gwiazdy o masie równej 4–8 mas Słońca dają białe karły z domieszką tlenu, neonu i magnezu. [przypis edytorski]

Biały Krzyż (niem. Weißes Kreuz) — organizacja założona w 1890 r. w Berlinie, szerząca edukację w zakresie zdrowia i etyki seksualnej. [przypis edytorski]

Biały kwadrat na białym — aluzja do obrazu Kazimierza Malewicza. [przypis edytorski]

biały mazur — ostatni taniec w czasie zabawy karnawałowej, już nad ranem, tradycyjnie wyróżniający się zasadą, że to kobiety wybierają tancerzy: „panie proszą panów”. [przypis edytorski]

biały miesiąc — tu: miejsca intymne („nieopalone”), gra słów pomiędzy słońcem i księżycem (miesiącem). [przypis edytorski]

białym kamykiem naznaczony — wg rzymskich zwyczajów tak oznaczano szczęśliwy dzień. [przypis edytorski]

biały paw — symbol modernizmu i dekadentyzmu. [przypis edytorski]

Biały Potok — właśc. Dolina Białego Potoku, stanowiąca zachodnią odnogę Doliny Jaworowej w słowackich Tatrach Wysokich. [przypis edytorski]

Białystok — miasto na prawach powiatu w płn.-wsch. Polsce, położone na Nizinie Północnopodlaskiej. [przypis edytorski]

„Biały Sztandar” — „Le Drapeau Blanc”, rojalistyczny dziennik paryski, wydawany w l. 1819–1827. [przypis edytorski]

biały terror — represje przeciw zwolennikom rewolucji i Napoleona Bonaparte po jego upadku. [przypis edytorski]

Bialik, Chaim Nachman (1873–1934) — żydowski poeta tworzący w języku hebrajskim oraz jidysz, prozaik, tłumacz, eseista i wydawca; okrzyknięty odnowicielem poezji hebrajskiej i narodowym wieszczem Izraela. [przypis edytorski]

biali z Wirginii zagarnęli nasze ziemie, mówiąc, iż darował je im pewien król z Europy — na mocy traktatu paryskiego (1763), pokonana w wojnie siedmioletniej Francja przekazywała na rzecz Wlk. Brytanii tzw. Nową Francję oraz tereny Luizjany na wsch. od Missisipi; biali z Wirginii to koloniści angielscy. [przypis edytorski]

Bialskie groty — relikty eksploatacji złóż złota, w postaci szybów, sztolni i wyrobisk, znajdujące się w masywie Góry Parkowej, m.in. Grota Bialska zw. Góralską w Głuchołazach. [przypis edytorski]

Bianchi (wł.: biali) — nazwa różnych wł. bractw relig., pochodząca od koloru noszonych przez nich szat; tu zapewne: szeroko znane w XVI w., powstałe w Neapolu Bractwo Białych Sprawiedliwości (Confraternita dei Bianchi della Giustizia), którego członkowie zajmowali się więźniami i towarzyszyli skazanym na śmierć. [przypis edytorski]

Bianchon, Horacy — bohater Ojca Goriot Honoré de Balzaca; student medycyny, razem z Rastignacem opiekował się umierającym ojcem Goriot. [przypis edytorski]

Biarritz — francuska miejscowość nad Zat. Biskajską, ok. 35 km od granicy z Hiszpanią, luksusowy nadmorski ośrodek turystyczny. [przypis edytorski]

bias (ang.) — tu: uprzedzenie. [przypis edytorski]

Bias z Prieny (VI w. p.n.e.) — mędrzec grecki, w tradycji klasycznej zaliczany do tzw. siedmiu mędrców, żyjących w VII i VI w. p.n.e. [przypis edytorski]

biba — pijatyka (z łac. bibo, bibere — pić). [przypis edytorski]

biba — popijawa. [przypis edytorski]

biba (pot., z łac.) — pijaństwo, popijawa. [przypis edytorski]

biba (z łac.) — pijak. [przypis edytorski]

biba (z łac.) — pijatyka. [przypis edytorski]

biba (z łac.) — tu: pijak. [przypis edytorski]

bibelot — drobny przedmiot o charakterze dekoracyjnym. [przypis edytorski]

bibelowaty — drobny, o charakterze dekoracyjnym. [przypis edytorski]

biber (gw.) — brodacz, mężczyzna z brodą. [przypis edytorski]

Bibesco, Marta (1886–1973) — rumuńska arystokratka i pisarka tworząca po francusku; autorka m.in. powieści Catherine-Paris (1927), o nonkonformistycznej rumuńskiej księżniczce mieszkającej w Paryżu, która zostaje żoną potomka starej polskiej rodziny książęcej. [przypis edytorski]

bibi, bibo, bibam (łac.) — piłem, piję, będę pił. [przypis edytorski]

Bibiński — jednoaktowa komedia Mariana Gawalewicza (1852–1910). [przypis edytorski]

bibka — pijatyka. [przypis edytorski]

bibka — pijatyka (z łac. bibo, bibere — pić). [przypis edytorski]

Biblia a. Pismo Święte — zbiór ksiąg, spisanych po hebrajsku, aramejsku i grecku, uznawanych przez żydów i chrześcijan za natchnione przez Boga. [przypis edytorski]

Biblia a. Pismo Święte — zbiór starożytnych ksiąg, uważanych przez żydów i chrześcijan za święte. [przypis edytorski]

Biblia Dorégo — jedno z licznych XIX-wiecznych wydań Biblii z rycinami Gustave'a Dorégo (1832–1883), francuskiego grafika należącego do najbardziej znanych mistrzów ilustrujących motywy biblijne. [przypis edytorski]

Biblia ludzkości — fr. La Bible de l'humanité (1864), szkic poświęcony historii porównawczej religii, autorstwa Julesa Micheleta (1798–1874), francuskiego historyka cenionego przede wszystkim za dzieła Historia Francji (1833–1867) oraz Historia rewolucji francuskiej (1847–1853). [przypis edytorski]

biblia pauperum (łac.) — Biblia dla ubogich (treści biblijne przekazywane nie słowami, lecz poprzez obraz, rzeźbę itp.). [przypis edytorski]

Biblia Wujka — tj. Biblia w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka (1540–1597), wyd. w 1599 r. [przypis edytorski]

biblijny rzeźbiarz Becalel — Becalel syn Uriego, doskonały rzemieślnik obrabiający szlachetne metale, kamień i drewno, powołany imiennie przez Boga do wykonania Arki Przymierza, miedzianego ołtarza i innych przedmiotów liturgicznych (zob. Wj 31, 1n; 2Krn 1, 5). [przypis edytorski]

biblijotekarz — dziś popr.: bibliotekarz (wydłużenie o jedną sylabę ze względu na rytm). [przypis edytorski]

Biblioteka Aleksandryjska — największa biblioteka starożytnego świata, założona przy Muzejonie, ówczesnym instytucie naukowym, przez władców egipskich z rodu Ptolemeuszów, którzy nakazali kopiować każdy zwój (czyli książkę), z którym ktokolwiek chciał wyjechać z Aleksandrii. Skupowano też lub wypożyczano do kopiowania pisma z całego ówczesnego świata. W czasie inwazji rzymskiej na Egipt pod wodzą Juliusza Cezara część zbiorów Biblioteki spłonęła, w ramach rekompensaty władczyni Egiptu, Kleopatra, otrzymała zbiory biblioteki ze zdobytego przez Rzymian Pergamonu. [przypis edytorski]

Biblioteka Aleksandryjska — największa biblioteka starożytnego świata, założona w III w. p.n.e. przy Muzejonie, ówczesnym instytucie naukowym; zawierała kilkaset tysięcy ksiąg. [przypis edytorski]

Biblioteka Ambrozjańska (wł. Biblioteca Ambrosiana) — biblioteka w Mediolanie, we Włoszech, zawierająca wiele wartościowych dzieł literackich kultury światowej, zał. w 1609; w 1618 do biblioteki dołączono zbiory obrazów i rzeźb, które utworzyły galerię sztuki znaną jako Pinakoteka Ambrozjańska. [przypis edytorski]

Biblioteka Jagiellońska — polska biblioteka akademicka, znajdująca się w Krakowie i będąca główną biblioteką Uniwersytetu Jagiellońskiego. [przypis edytorski]

„Biblioteka Warszawska” — miesięcznik literacko-naukowy wyd. w Warszawie w latach 1841–1914. [przypis edytorski]

biblioteki — dla rytmu wiersza należy wymawiać jak słowo pięciosylabowe: biblijoteki. [przypis edytorski]

Bibliothèque Nationale (fr.) — biblioteka narodowa. [przypis edytorski]

bibosz (łac. bibo bibere: pić) — ktoś opiły, nadużywający alkoholu; pijanica. [przypis edytorski]

bibosz (z łac. bibo, bibere: pić) — opój, smakosz trunków. [przypis edytorski]

bibosz (z łac. bibo, bibere: pić) — pijak. [przypis edytorski]

bibosz (z łac. bibo, bibere: pić) — pijak. [przypis edytorski]

bibosz (z łac. bibo, bibere: pić) — tu: pijak. [przypis edytorski]

bibosz (z łac.) — człowiek lubiący pić alkohol w wesołym towarzystwie; opój, pijak. [przypis edytorski]

bibosz (z łac.) — pijak. [przypis edytorski]

bibuła — atrament, którym dawniej pisano, sechł długo, więc aby przyspieszyć schnięcie, przykładano do świeżo zapisanego papieru bibułkę, by wchłonęła nadmiar wilgoci. [przypis edytorski]

bibuła (pot.) — nielegalne ulotki, prasa i broszury. [przypis edytorski]

bibuła — tu: broszura. [przypis edytorski]

bibuła — tu: pijak. [przypis edytorski]

bibuła — w czasach, gdy pisano piórem, bibuła służyła do osuszania atramentu. [przypis edytorski]

bibuła (z łac. bibo, bibere: pić) — pijak. [przypis edytorski]

bibuła (z łac. bibo bibere: pić) — tu: pijanica, bibosz. [przypis edytorski]

bibuła (z łac. bibo, bipere: pić) — pijak. [przypis edytorski]

bibula (łac.) — pijaczka; tu B. lp. bibulam: pijaczkę. [przypis edytorski]

bić je będziecie (starop.) — pobijecie ich. [przypis edytorski]

bić się z wałami (starop.) — bić się z falami; właśc.: być narażonym na uderzenia fal. [przypis edytorski]

Bicêtre — dawny zakład pod Paryżem, założony w XVII w.; jako oddział państwowej instytucji odosobnienia zwanej „Szpitalem Ogólnym Paryża” (Hôpital général de Paris) stanowił jedno z miejsc przetrzymywania różnego rodzaju wyrzutków społeczeństwa: żebraków, włóczęgów, obłąkanych, chorych na syfilis i rozmaitych przestępców, oraz tymczasowe więzienie dla osób skazanych na zesłanie do kolonii karnej; w XVIII w. uważany za straszniejsze miejsce uwięzienia niż Bastylia. [przypis edytorski]

bicia będzie dosyć — nie powinno zabraknąć chłosty (w oryginale niem.: es an Züchtigungen nicht fehlen soll). [przypis edytorski]

bicorne (ang.) — dwuróg, zwierzę dwurożne. [przypis edytorski]

bicykl — dawny typ roweru o dwóch kołach różniących się wielkością. [przypis edytorski]

bicykl — nazwa pierwszych rowerów. [przypis edytorski]

Bicz Boży — przydomek, jaki Rzymianie nadali wodzowi Hunów Attyli (zm. 453), twórcy imperium, najgroźniejszemu z przeciwników cesarstwa rzymskiego swojej epoki. [przypis edytorski]

biczownicy — członkowie bractw religijnych, istniejących w XIII–XV w., praktykujących publiczne biczowanie się jako formę pokuty. [przypis edytorski]

bida — bidka, mały wóz, najczęściej dwukołowy, ciągnięty przez jednego konia. [przypis edytorski]

Bi den rôsen er wol mac tandaradei!/ merken wa mir'z houbet lac… — pieśń autorstwa Walthera von der Vogelweide (1170–1230). W przekładzie Leopolda Staffa powyższy fragment brzmi: [Śmiałby się może/ Ktoby czasem/ Przechodził i przystanął tam]/ Zaraz by po różach zgadł/ Tandaradei!/ Mej leżącej głowy ślad. [przypis edytorski]

biédna — daw. forma z é (tzw. e pochylonym), tu: wymawianym jak i. [przypis edytorski]