Przypisy

żony dwie — Medea i Kreuza, córka króla Koryntu. [przypis edytorski]

żony — żoną Zeusa wg mitologii była Hera. [przypis edytorski]

żordoczka (жёрдочка; ros.) — żerdź; grzęda. [przypis edytorski]

żorżeta — lekka, przejrzysta tkanina o nieregularnie zmarszczonej powierzchni. [przypis edytorski]

Żorż — hotel i restauracja w centrum Lwowa, przy pl. Mickiewicza, funkcjonuje pod tą samą nazwą i w tym samym miejscu od połowy XIX do początku XXI w. [przypis edytorski]

żrą [mu] czas i humor psują — Mickiewicz, List do Stefana Garczyńskiego, Paryż, 12 stycznia 1833. [przypis edytorski]

żrebiec (daw.) — koń, ogier. [przypis edytorski]

żrzały — dojrzały. [przypis edytorski]

żrzetelny — dziś. popr.: rzetelny. [przypis edytorski]

żuawy — dziś popr.: żuawi, znana z bitności francuska formacja lekkiej piechoty, utworzona pierwotnie z mieszkańców Algierii; także żuawi śmierci, doborowy oddział wojskowy powstania styczniowego, sformowany z ochotników na wzór żuawów francuskich. [przypis edytorski]

żubr (tu przen.), często żubr litewski — tradycjonalista, pochodzący z terenów dzisiejszej Litwy, człowiek o zachowawczych poglądach, ceniący dawne obyczaje i kultywujący tradycyjny styl życia, a także z uporem i rozmachem broniący publicznie swoich przekonań. [przypis edytorski]

żuiserstwo (z fr. jouisseur: lubieżnik) — lubieżność, pożądliwość. [przypis edytorski]

żuiser (z fr. jouisseur) — lubieżnik. [przypis edytorski]

żuiser (z fr.) — lubieżnik. [przypis edytorski]

żująca imbir — żucie imbiru miało przywracać apetyt seksualny starszym kobietom. [przypis edytorski]

żukowate (daw. biol.) — daw. nazwa grupy chrząszczy z rodzin gnojarzowatych i poświętnikowatych, żerujących w nawozie. [przypis edytorski]

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — czołowy ros. poeta i tłumacz; odegrał wielką rolę w rozwoju literatury ros., inspirując wielu autorów swoimi parafrazami poezji zachodnioeuropejskiej. [przypis edytorski]

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — rosyjski poeta i pisarz, tłumacz dzieł literackich; odegrał wielką rolę w rozwoju literatury ros., inspirując wielu autorów swoimi parafrazami poezji zachodnioeuropejskiej. [przypis edytorski]

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — rosyjski poeta i pisarz, tłumacz dzieł literackich. [przypis edytorski]

Żukowski, Wasilij Andriejewicz (1783–1852) — rosyjski poeta i tłumacz. Przetłumaczył Odyseję Homera na rosyjski w 1849 r. [przypis edytorski]

Żukrowski, Wojciech (1916–2000) — pisarz i publicysta związany z katolicyzmem. [przypis edytorski]

Żukrowski, Wojciech (1916–2000) — prozaik, poeta, autor książek dla dzieci. [przypis edytorski]

żuława — obszar powstały z materiału naniesionego przez rzekę, bardzo urodzajny i zwykle podmokły. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — autor młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, katastrofista. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — pisarz młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, katastrofista; autor m.in. trylogii science fiction, której akcja osadzona jest na Księżycu (Na srebrnym globie, 1903; Zwycięzca, 1910; Stara Ziemia, 1911), zbiorów wierszy (wśród których wyróżnić warto debiutancki tom Na strunach duszy, 1895), dramatów (np. Eros i Psyche, 1904), a także rozpraw filozoficznych i estetycznych (Prolegomena, 1902; Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło, 1902; Szkice literackie, 1913; Przed zwierciadłem prawdy, 1914; Miasta umarłe, 1918); publikował m.in. w „Życiu”, „Krytyce”, „Chimerze” i „Słowie Polskim”. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — poeta, dramaturg i powieściopisarz; autor powieści fantastycznych Na srebrnym globie, Stara Ziemia. [przypis edytorski]

Żuławski, Jerzy (1874–1915) — poeta, dramaturg i powieściopisarz młodopolski, prekursor fantastyki naukowej w Polsce, przedstawiciel dekadentyzmu i katastrofizmu; po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów, redagował pismo „Do Broni”, zmarł w szpitalu wojskowym na tyfus. [przypis edytorski]

Żuławski, Marek (1908–1985) — malarz i grafik. [przypis edytorski]

Żuławy — tu: Romney Marsh, tereny na płd. wybrzeżu Anglii, w hrabstwach Kent i Sussex, na wschód od Pevensey; żuława — urodzajne, zalewowe ziemie przy ujściu rzeki do morza. [przypis edytorski]

żulik (gw.) — łobuz. [przypis edytorski]

żupa (daw.) — kopalnia soli. [przypis edytorski]

żupa — kopalnia soli a. kruszców. [przypis edytorski]

żupan — daw. ubiór męski noszony przez szlachtę; długa suknia z wąskimi rękawami, ze stójką, z przodu zapinany na haftki lub liczne drobne guziki. [przypis edytorski]

żupanik — zdr. od żupan: szlachecki ubiór męski o kroju długiej, zapinanej sukni. [przypis edytorski]

żupan — męska suknia z długimi rękawami w żywym kolorze, zapinana na rząd guzików. [przypis edytorski]

żupan — naczelnik żupy, czyli okręgu; odpowiednik kasztelana a. (w Europie Zach.) komesa. [przypis edytorski]

żupan — okrycie noszone przez szlachciców, zapinane na guziki, sięgające do kolan, z wąskimi rękawami i kołnierzem w formie stójki. [przypis edytorski]

żupan — okrycie noszone przez szlachciców, zapinane na guziki, sięgające do kolan, z wąskimi rękawami i kołnierzem w formie stójki. [przypis edytorski]

żupan — staropolska szata męska w kształcie długiej sukni z długimi rękawami, zapinana na rząd guzików. [przypis edytorski]

żupan — staropolski męski ubiór szlachecki, przypominający suknię z guzikami lub męski płaszcz. [przypis edytorski]

żupan — starop. ubiór męski, długi obcisły płaszcz zapinany na guziki, ze stojącym kołnierzem i wąskimi rękawami. [przypis edytorski]

żupan — starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami. [przypis edytorski]

żupan (z czes.) — starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami. [przypis edytorski]

żupan (z czes.) — w daw. Polsce suknia męska z długimi wąskimi rękawami, zwykle ze stójką lub małym kołnierzem, zapinana z przodu pod szyję na liczne guziczki, haftki a. szamerowana, sięgająca za kolano, noszona pod kontusz, często od niego dłuższa. [przypis edytorski]

żupica (daw.) — płaszcz, długa kurtka. [przypis edytorski]

żupica — krótki płaszcz do jazdy konnej. [przypis edytorski]

żurachwina — dziś popr.: żurawina. [przypis edytorski]

żurawiana studnia — studnia z żurawiem, tj. taka, z której wodę wyciągano za pomocą żurawia, czyli dźwigni, na której jednym ramieniu zawieszone było na sznurze wiadro do czerpania, zaś naciskanie drugiego ramienia pozwalało wydobyć wypełnione wodą wiadro ze studni; archaiczny ten przyrząd został następnie zastąpiony kołowrotkiem. [przypis edytorski]

Żuraw Ibikusa — aluzja do ballady Schillera Die Kraniche des Ibikus. Ibikus, grecki poeta, został zamordowany przez zbójców; zbrodnię tę odkryły żurawie, stając się narzędziem zemsty. [przypis edytorski]

„żurawiec” — określenie z Wesela Stanisława Wyspiańskiego, akt I, sc. 25. [przypis edytorski]

żurawiów — dziś popr. forma D. lm: żurawi. [przypis edytorski]

Żurawski, Józef — polski wojskowy epoki wojen napoleońskich; od 1809 kapitan 17. pułku piechoty. [przypis edytorski]

żuraw studzienny — rodzaj prostej dźwigni umożliwiającej wyciąganie wiadrem wody ze studni. [przypis edytorski]

żuraw — tu: rodzaj prostej dźwigni umożliwiającej wyciąganie wiadrem wody ze studni. [przypis edytorski]

„Żurnal Damskich Mód” — zapewne „Дамский журнал” (Damskij Żurnał), wyd. 1823–1833 przez Piotra Iwanowicza Szalikowa, lub fr. czasopismo „Journal des dames et des modes”, wyd. 1801–1839. [przypis edytorski]

żurnal (daw.) — czasopismo. [przypis edytorski]

żurnalista (daw., z fr.) — dziennikarz. [przypis edytorski]

żurnal mód — czasopismo poświęcone modzie. [przypis edytorski]

„żur” (neol.) — z fr. jour: dzień. [przypis edytorski]

Żurowski, Maciej (1915–2003) — tłumacz, profesor romanistyki Uniwersytetu Warszawskiego. [przypis edytorski]

żurzyć się (daw.) — złościć się. [przypis edytorski]

żużel — tu: grudka spieczonego popiołu. [przypis edytorski]

żwawe wojowniki — dziś popr. forma M. lm: żwawi wojownicy. [przypis edytorski]

żwawie — dziś popr.: żwawo; szybko. [przypis edytorski]

żwawie — dziś popr.: żwawo, tj. szybko, energicznie. [przypis edytorski]

żwawo — szybko. [przypis edytorski]

żwawy — szybki, energiczny. [przypis edytorski]

żwawy — szybki; tu: ostry, dotkliwy. [przypis edytorski]

żwirami nasute — zasypane żwirem. [przypis edytorski]

Żwirko i Wigura — pilot Franciszek Żwirko (1895–1932) oraz jego przyjaciel, konstruktor lotniczy i lotnik, Stanisław Wigura (1903–1932), wspólnie zdobyli w 1932 w zawodach „Challenge” pierwsze miejsce i puchar międzynarodowy dla Polski; zginęli w katastrofie lotniczej. [przypis edytorski]

żyć nad stan — żyć rozrzutnie, wydawać więcej, niż się ma. [przypis edytorski]

życiam zbył (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: pozbyłem (się) życia; pozbawiłem się życia. [przypis edytorski]

życia przędzę (mit. gr.) — odwołanie do Mojr, bogiń losu i przeznaczenia, które znały przyszłość zarówno bogów, jak i ludzi; tradycyjnie przedstawiano je jako prządki. [przypis edytorski]

życie dających synów Inacha, co Argos opływa — Ajschylos, Ksantriai (niezachowany dramat). [przypis edytorski]

Życie i praca w Londynie — tyt. oryg. Life and Labour of the People in London, 1889–1903. [przypis edytorski]

„Życie” — literacko-artystyczno-społeczne ilustrowane czasopismo (tygodnik, dwutygodnik, wreszcie miesięcznik) zał. w 1897 przez Ludwika Szczepańskiego, ukazujące się w Krakowie i Lwowie do 1900 r.; początkowo skupiało publicystów o poglądach socjalistycznych (jak Kazimierz Kelles-Krauz, Iza Moszczeńska, Wilhelm Feldman) oraz utwory autorów uznanych, jak Konopnicka, Dygasiński czy Asnyk, jak również młodego pokolenia: Przybyszewskiego, Tetmajera, Kasprowicza i Zapolskiej, a karty czasopisma zdobiły ilustracje w stylu impresjonizmu i symbolizmu; wkrótce redakcję „Życia” przejął redakcję Przybyszewski, stronę plastyczną pisma oddał w ręce Stanisława Wyspiańskiego, a łamy utworom współczesnym (takich jak Przybyszewski, Wyspiański, Zawistowska, Brzozowski, Żuławski, Rittner) oraz przekładom z nowej literatury zagranicznej, m.in. francuskiej, czeskiej i skandynawskiej; w 1898 r. na łamach „Życia” odbyła się dyskusja o nowej sztuce: w odpowiedzi na artykuł Stanisława Szczepanowskiego Dezynfekcja prądów europejskich ze „Słowa Polskiego” zostały sformułowane i opublikowane w czasopiśmie wystąpienia teoretyczne, m.in. Młoda Polska (cykl artykułów Artura Górskiego pseud. Quasimodo) i Confiteor Przybyszewskiego. [przypis edytorski]

życiem dać gotów — przykład konstrukcji eliptycznej z przestawną końcówką czasownika; znaczenie: „życie [jeste]m dać gotów” a. „jestem gotów dać życie”. [przypis edytorski]

życiem darowywał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: życie darowywałem. [przypis edytorski]

życiem im darował — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; znaczenie: życie im darowałem. [przypis edytorski]

życiem ofiarny — sens: zdolny do ofiarowania życia. [przypis edytorski]

Życie moje było skazaniem na tracenie dla setek — tj. byłem skazany na to, aby tracić (a. być straconym) dla dobra setek (innych ludzi). [przypis edytorski]

Życie paryskie — popularna operetka fr. kompozytora Jacquesa Offenbacha (1819–1880). [przypis edytorski]

Życie Reja przez współczesnego jemu Trzecieskiego skreślone tu się znajduje — tekst biografii Reja autorstwa Andrzeja Trzecieskiego znajduje się na końcu, poza głównym korpusem dzieła. [przypis edytorski]

życie się stawi — życie się ryzykuje. [przypis edytorski]

Życie Szczepańskiego to jeszcze widok (…) będzie Przybyszewski — cytat z Polskiej literatury współczesnej Antoniego Potockiego (Warszawa 1912, t. II, s. 150). [przypis edytorski]

życie — tu: jedzenie. [przypis edytorski]

„Życie” — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Na początku była CHUĆ… (rys. E. Muncha z „Życia” Przybyszewskiego). [przypis edytorski]

Życie twarde i bezlitosne… — ślad rosyjskiej składni, pomijającej orzeczenie; po polsku raczej: życie jest twarde i bezlitosne. [przypis edytorski]

życie wśród grobów się znaczy — sens: zmarli ożywają. [przypis edytorski]

życie wszystkim było (…) — tj. dla wszystkich życie było. [przypis edytorski]

Życiorys pana Beyle przez niego samego — są to dwa autobiograficzne szkice samego Stendhala, zwykle traktowane jako uzupełnienie do Pamiętnika egotysty. Datuje się je na r. 1822 oraz 1837; wiadomo, że zawierają pewne nieścisłości. [przypis edytorski]

życiu (…), / Które utracić zbrodnią swą zasłużył — inaczej: życiu, na którego utratę zasłużył, popełniając zbrodnię. [przypis edytorski]

życzenia (…), które „pies” filozof miał wobec wielkiego Aleksandra: usuń się cokolwiek ze słońca — nawiązanie do anegdoty o Diogenesie i Aleksandrze Wielkim, który miał odwiedzić sławnego filozofa-cynika, znanego ze swego umiłowania wolności i natury. [przypis edytorski]

życzliwość, którą po niem znała (starop.) — życzliwość, z której go znała. [przypis edytorski]

życzność (daw.) — życzliwość, przychylność. [przypis edytorski]

życzył — tu: użyczył. [przypis edytorski]

Żyda Tułacza a. Żyd Wieczny Tułacz — legendarna postać Żyda, który rzekomo znieważył Chrystusa, za co został ukarany wieczną tułaczką po świecie. [przypis edytorski]

żyd (daw., pot.) — kleks. [przypis edytorski]

Żyd nawet byłby płakał, patrząc na nasze rozstanie — odzwierciedlone panujące w epoce Szekspira uprzedzenia o moralnej niższości Żydów w porównaniu z chrześcijanami, tu: o braku współczucia. [przypis edytorski]

Żydówka! a tam policjant czeka — wiersz opisuje sytuację Żydówki ukrywającej się w czasie Zagłady po tzw. aryjskiej stronie. Pierwsze rozporządzenie, w którym nazistowskie Niemcy zakazały Żydom opuszczania gett, a jednocześnie zabroniły udzielania im jakiejkolwiek pomocy, wydano w październiku 1941 roku, po nim pojawiły się kolejne regulacje. W efekcie osoby uznane za Żydów (według nazistowskich kryteriów) nie mogły bezpiecznie przebywać po tzw. aryjskiej stronie. Mimo to ludzie ukrywali się poza gettami, w których panowały głód i choroby. Największa fala ucieczek z zamkniętych dzielnic miała miejsce przed i zaraz po akcjach deportacji do obozów zagłady, czyli w drugiej połowie 1942 r., kiedy mieszkańcy gett zdali sobie sprawę, jaki jest cel tych „wysiedleń”. Część ucieczek była poprzedzona długimi przygotowaniami dla znalezienia miejsca przyszłego ukrycia i zorganizowania wsparcia ze strony tych, którzy mogli dostarczać żywności. Jednak część ucieczek była spontaniczna, na przykład z transportów do obozów. „Gdy Żyd znalazł się po aryjskiej stronie, miał przed sobą dwie ewentualności: zostać »na powierzchni« albo pójść pod ziemię”, pisał Emanuel Ringelblum, historyk, założyciel Podziemnego Archiwum Getta Warszawy. Obie strategie pociągały za sobą ryzyko wykrycia i donosu, zwłaszcza od połowy 1942, gdy trwało tzw. „polowanie na Żydów” (niem. Judenjagd), w którym istotną niechlubną rolę odegrali Polacy. Można wyróżnić kilka postaw wśród tych „polujących”, jedną z nich, tzw. szmalcownictwo, opisuje wiersz. Ofiarą Judenjagd według danych podawanych przez Muzeum Polin mogło paść od kilkudziesięciu tysięcy do ponad stu kilkudziesięciu tysięcy Żydów. [przypis edytorski]