Przypisy

Piotrowy zamek — pałac zbudowany za panowania Katarzyny II przy ulicy Twerskiej, na przedłużeniu traktu do Petersburga; w 1812 zatrzymał się w nim Napoleon. [przypis edytorski]

Piotr Skarga (1536–1612) — jezuita, stał na czele pol. kontrreformacji, uzdolniony literacko krasomówca, kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor kolegium jezuickiego w Wilnie i pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego; autor Kazań sejmowych, najprawdopodobniej nigdy niewygłoszonych publicznie na sejmie; pochodził ze szlachty zagrodowej a. zamożnego chłopstwa z wsi Powązki pod Mszczonowem, został przez króla, swego protektora, obdarzony herbem Pawęża. [przypis edytorski]

Piotr Skarga — własc. Piotr Powęski herbu Pawęża (1536–1612), polski teolog, pisarz, jezuita, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. [przypis edytorski]

Piotr Szafraniec (zm. 1437) — w późniejszym okresie wojewoda sandomierski i krakowski. [przypis edytorski]

Piotr Wielki i Katarzyna — Piotr I Wielki (1672–1725): car rosyjski (od 1682) z dynastii Romanowów, pierwszy cesarz (imperator) Rosji (od 1721); Katarzyna II Wielka (1729–1796): cesarzowa Rosji (od 1762). [przypis edytorski]

Piotr z Aleksandrii — Piotr I, patriarcha Aleksandrii (300–311), uwięziony podczas prześladowań przekonywał do wyrozumiałości wobec tych, którzy w zagrożeniu złożyli ofiary bogom lub wydali księgi chrześcijańskie w ręce władz. [przypis edytorski]

Piotr z Alwastra — spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę. [przypis edytorski]

Piotr z Amiens a. Piotr Pustelnik (ok. 1050–1115) — pustelnik i kaznodzieja, organizator i przywódca nieudanej krucjaty ludowej (1096). [przypis edytorski]

Piotr z Prowansji wykradł piękną Magelonę — nawiązanie do fr. romansu rycerskiego z XV w. o przygodach Piotra z Prowansji i księżniczki neapolitańskiej Magelony (a. Magielony, jak w pierwszym pol. przekładzie anonimowy, pochodzącym z ok. 1570 r. Historia o Magielonie, królewnie neapolitańskiej; imię księżniczki odpowiada nazwie miasta Maguelonne, znajdującego się nieopodal Montpellier). [przypis edytorski]

pioupiou (fr.) — piechur. [przypis edytorski]

Pipa americana (łac.) — żaba surinamska a. grzbietoród amerykański. [przypis edytorski]

pipel — w gwarze obozowej chłopak do posług u blokowego lub kapy. [przypis edytorski]

pipel — w gwarze obozowej: chłopiec na posługi u blokowego a. kapo. [przypis edytorski]

piperment (z ang.) — likier miętowy początkowo produkowany w zakonie benedyktynów. [przypis edytorski]

pipperminth a. peppermint — kawa z miętą pieprzową. [przypis edytorski]

Piramida Cestiusza — grobowiec w formie piramidy wystawiony w końcu I. w. p.n.e. rzymskiemu ekwicie i pretorowi Gajuszowi Cestiuszowi Epulonowi (zm. 43 p.n.e.), który jako przeciwnik Marka Antoniusza zginął na mocy proskrypcji; monumentalna budowla znajdująca się w okolicy Porta Ostiensis została następnie włączona w obręb Murów Aureliańskich; stanowi jeden z popularnych zabytków w Rzymie (m.in. ze względu na niezwykłą formę wśród architektury miasta). [przypis edytorski]

piramida Kochom — znajdująca się 3 km od wioski Kahun, na skraju oazy Fajum, piramida faraona XII dynastii Senusereta II (1897–1878 p.n.e.). [przypis edytorski]

Piram i Tyzbe — historia o nieszczęśliwej miłości, znana z Metamorfoz Owidiusza. Kochankowie pochodzili z dwóch rywalizujących ze sobą rodów, a rozmawiali ze sobą poprzez szparę w murze. W drodze na umówione spotkanie wskutek nieszczęśliwego zbiegu okoliczności oboje zaczęli myśleć, że drugie zostało zabite przez lwa. Każde z rozpaczy popełniło samobójstwo. Shakespeare wykorzystał ten sam motyw w sztuce Romeo i Julia, pisanej równolegle ze Snem nocy letniej. [przypis edytorski]

Pirandello, Luigi (1867–1936) — dramaturg, pisarz, włoski laureat literackiej Nagrody Nobla. [przypis edytorski]

pirata (daw.) — dziś popr. forma: pirat. [przypis edytorski]

pirata (daw.) — forma rzeczownika r.m. z końcówką -a w M lp (podobnie jak sędzia, poeta, cieśla i in.) dziś ustąpiła formie o końcówce zerowej: pirat. [przypis edytorski]

Pireneje — łańcuch górski na granicy Francji i Hiszpanii. [przypis edytorski]

Pireneje — łańcuch górski znajdujący się w północno-wschodniej części Półwyspu Iberyjskiego; rozciągają się pomiędzy Atlantykiem na zachodzie i Morzem Śródziemnym na wschodzie. [przypis edytorski]

Pireus — główny port staroż. Aten. [przypis edytorski]

Pireus — główny port starożytnych Aten, położony ok. 10 km na płd.-zach. od centrum miasta. [przypis edytorski]

Pireus — główny port starożytnych Aten. [przypis edytorski]

Pireus — miasto portowe w Grecji, główny port starożytnych Aten, położony ok. 10 km na płd.-zach. od centrum miasta. [przypis edytorski]

Pireus — port morski oddalony 8 km od Aten, w pewnym okresie połączony z miastem murami. [przypis edytorski]

Pireus — w Pireusie znajdowały się główne porty Aten, m.in. jeden z dwu portów wojennych. Silnie ufortyfikowany Pireus połączono z Atenami Długimi Murami, zapewniającymi bezpieczne połączenie pomiędzy oboma miastami, odległymi o ok. 6 km. Mury zostały zburzone przez Spartan po klęsce Aten w wojnie peloponeskiej w 404 p.n.e., a następnie odbudowane podczas wojny korynckiej, w l. 395–391 p.n.e., przy finansowym i militarnym wsparciu perskim. [przypis edytorski]

Piritous a. Pejritoos (mit. gr.) — królewicz tesalski, przyjaciel Tezeusza, wraz z nim próbował porwać z Hadesu Persefonę. Przyjaciele nie byli jednak w stanie stamtąd wrócić, a przybyły na pomoc Herakles zdołał uwolnić jedynie Tezeusza. Z niejasnych powodów Horacy zamienia Tezeusza na Perseusza. [przypis edytorski]

Piritous — inny Lapita, na Prozerpinę, za karę w Hadesie został przykuty do skały. [przypis edytorski]

piróg (r.m.) — dziś popr.: piroga (r.ż.), D. lm: piróg; indiańska łódź wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

piroga — długa łódź rdzennych mieszkańców Ameryki lub Polinezji wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

piroga — indiańska łódź wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

piroga — płaskodenna łódź wykonana z wydrążonego pnia. [przypis edytorski]

pirogów — dziś popr. forma D. lm: pirog. [przypis edytorski]

piroksylina (chem.) — nitroceluloza, mieszanina estrów celulozy i kwasu azotowego, stanowiąca silny materiał wybuchowy; nitroceluloza o wysokiej zawartości azotu, tzw. bawełna strzelnicza, służy do produkcji prochów bezdymnych. [przypis edytorski]

piroksylina zapala się(…) przy stu siedemdziesięciu stopniach, a nie przy dwustu czterdziestu — autor używa tutaj dawnej skali termometrycznej wprowadzonej przez fr. fizyka Réaumura: temperatura zapłonu piroksyliny to 170° Réaumura, czyli ok. 200° Celsjusza, zaś zapłon czarnego prochu strzelniczego następuje przy 240° Réaumura, czyli ok. 300° Celsjusza. [przypis edytorski]

pirop — czerwony kamień półszlachetny; granat. [przypis edytorski]

piroscafo (wł.) — parowiec. [przypis edytorski]

pirożek municypalny — dwurożny kapelusz, powszechny w XVIII i XIX w., szczególnie w wojsku i w marynarce, kojarzony często z Napoleonem Bonaparte. [przypis edytorski]

pirożyńskość — pruderia, obskurantyzm; od nazwiska ks. Mariana Pirożyńskiego, autora broszurki Poradnik dla czytających książki — Co czytać. [przypis edytorski]

pirrusowe zwycięstwo — właśc. Pyrrusowe zwycięstwo, odniesione w sposób, który wyniszcza zwycięzcę, od imienia Pyrrusa, króla Epiru (319–272 p.n.e), ponoszącego w zwycięskich bitwach olbrzymie straty. [przypis edytorski]

pirryjski taniec — obrzędowy taniec wojenny, wykonany wg mit. gr. po raz pierwszy przez Atenę po bitwie z gigantami. [przypis edytorski]

pirsy (gw.) — pierwszy. [przypis edytorski]

pirwego (starop.) — pierwszego. [przypis edytorski]

pirwy (gw.) — pierwej, najpierw. [przypis edytorski]

pirwy (gw.) — pierwszy. [przypis edytorski]

piryt — minerał żelaza z gromady siarczków, występujący w różnych rodzajach skał, wykorzystywany jako surowiec do otrzymywania półproduktów, z których wytwarza się kwas siarkowy i żelazo. [przypis edytorski]

piśmienny egzamin — dziś popr.: egzamin pisemny. [przypis edytorski]

piśmienny — tu: pisemny. [przypis edytorski]

piśmo wid starosty (z ukr.) — list od starosty. [przypis edytorski]

pisać na Berdyczów (żart.) — pisać donikąd; używane, by kpiąco oznajmić komuś chęć zaprzestania z nim wszelkich kontaktów; od położonego daleko na Ukrainie (w czasach przedrozbiorowych w Koronie Polskiej) miasta Berdyczów, punktu kontaktowego wędrownych kupców. [przypis edytorski]

Pisać na czole: „Zmiłuj się nad nami!” — na drzwiach domów dotkniętych zarazą umieszczano napis „Panie, zmiłuj się nad nami”. [przypis edytorski]

pisać na drzwiach prócz inicjałów trzech królów czcigodnych: Kaspra, Melchiora i Baltazara — tradycyjnie przyjmowane imiona legendarnych królów-mędrców ze Wschodu, którzy mieli przynieść dary dla nowo narodzonego Jezusa; zgodnie z katolicką tradycją w dniu święta Trzech Króli (oficjalnie: dzień Objawienia Pańskiego) na drzwiach domu wypisuje się kredą „K+M+B”, przy czym litery interpretuje się jako inicjały imion królów; pierwotnie pisano „C+M+B”, co jest skrótem od łacińskiej formuły „Christus Mansionem Benedicat” (Niech Chrystus błogosławi temu domowi), a po literach umieszczano kolejny znak krzyża i zapisywano aktualny rok. [przypis edytorski]

pisać się (starop.) — stawać do popisu; prezentować się. [przypis edytorski]

Pisacane, Carlo (1818–1857) — włoski rewolucjonista, historyk; bohater walk narodowo-wyzwoleńczych, w 1849 naczelny dowódca sztabu armii Republiki Rzymskiej. [przypis edytorski]

pisałem prozą odjemną, mówi Tygodnik — w recenzji w „Tygodniku Literackim” w 1839 r. styl Anhellego został określony jako „odjemny”, tj. negatywny, ciemny. [przypis edytorski]

pisało o tym w gazecie — dziś popr.: było napisane w gazecie a. napisano w gazecie. [przypis edytorski]

pisało — popr.: było napisane. [przypis edytorski]

pisało (pot.) — popr.: było napisane. [przypis edytorski]

Pisał też żywot i sprawy onego Józefa, żydowskiego patriarchy — dramat Mikołaja Reja z 1545 r. zatytułowany Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka. [przypis edytorski]

pisał też zasię do kmiotków, wojta z panem a z plebanem — Mikołaja Reja Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem, wyd. w Krakowie w 1543, w drukarni M. Szarffenberga. [przypis edytorski]

pisał zajmująco (…) — aluzja do książki Curzio Malapartego Legenda Lenina, wyd. 1930. [przypis edytorski]

Pisander, gr. Peisandros — generał spartański, podczas wojny korynckiej, w 395 p.n.e., otrzymał od swego szwagra, króla Agesilaosa II, dowództwo floty; zginął w pierwszym starciu, w bitwie koło przylądka Knidos (394 p.n.e.), zakończonej całkowitą klęską. [przypis edytorski]

Pisanello, właśc. Antonio Pisano (ok. 1395– ok. 1455) — włoski malarz i rysownik; autor m.in. studiów fauny i flory. [przypis edytorski]

pisanie (daw.) — coś napisanego, pismo, list itp. [przypis edytorski]

pisanie — pismo. [przypis edytorski]

pisanie — tu: napis, pismo. [przypis edytorski]

pisany (daw.) — tu: malowany, ozdobny. [przypis edytorski]

pisarczyk (daw.) — pomocnik pisarza w urzędzie. [przypis edytorski]

pisarek (daw.) — urzędnik zatrudniony do przepisywania dokumentów. [przypis edytorski]

Pisariew, Dmitrij Iwanowicz (1840–1868) — rosyjski krytyk literacki i publicysta. [przypis edytorski]

pisarza — tu: notariusz bądź kopista, osoba przepisująca dokumenty. [przypis edytorski]

pisarzów — dziś popr. forma D. lm: pisarzy. [przypis edytorski]

pisarzów — dziś popr.: pisarzy. [przypis edytorski]

pisarzów — dziś raczej: pisarzy. [przypis edytorski]

Pisarz powrócił (…) — przed tym zdaniem opuszczone: Nach geraumer Zeit kam Sophie zurück, tj. po dłuższym czasie Zofia wróciła. [przypis edytorski]

pisarz — tu: poborca podatków. [przypis edytorski]

pisarzu — dziś popr. forma C. lp: pisarzowi. [przypis edytorski]

Piscator, Erwin (1893–1966) — niemiecki reżyser teatralny, twórca teatru społeczno-politycznego. [przypis edytorski]

Piscator, Erwin (1893–1966) — wybitny reżyser niemiecki, twórca koncepcji teatru proletariackiego. W okresie narastającego faszyzmu wyjechał z kraju i pracował na różnych scenach europejskich. W 1951 r. powrócił do Niemiec. [przypis edytorski]

piscina (łac.) — sadzawka. [przypis edytorski]

piscis (łac.) — ryba. [przypis edytorski]

pisęcy (gw.) — pisząc. [przypis edytorski]

piskać (starop.) — tu: grać. [przypis edytorski]

piskórz — dziś popr.: piskorz. [przypis edytorski]

piskorz — ryba o brązowym, wydłużonym ciele, żyjąca w słabo natlenionych wodach. [przypis edytorski]

piskorz — ryba słodkowodna o zwinnym ciele. [przypis edytorski]

pisły — dziś popr.: pisnęły. [przypis edytorski]

pismak — marny dziennikarz, tu: w odniesieniu do pisarza. [przypis edytorski]

pisma lwowskie z pierwszych dni po zajściach robią dziwne wrażenie; szuka się w nich opisów, relacji, wiadomości, a znajduje się odezwy — mowa o krwawo stłumionych zamieszkach antyrządowych we Lwowie w kwietniu 1936, mających początek w spacyfikowaniu przez policję demonstracji bezrobotnych i śmierci jednego z nich; podczas gwałtownych starć dwa dni później, w dniu pogrzebu jednej z ofiar, policja używała szabel i broni palnej, spokój zaprowadzono dopiero po wprowadzeniu na ulice wojska; zginęły dziesiątki ludzi, setki aresztowano; doniesienia prasowe ze Lwowa na temat tych zdarzeń podlegały ścisłej cenzurze rządowej. [przypis edytorski]

pisma największych mędrców, którzy to samo mówią, że to, co podobne, z konieczności lgnie zawsze do podobnego. To tamci, co to o przyrodzie i o wszechświecie rozprawiają i piszą — stworzona przez Empedoklesa (494–434 p.n.e.) koncepcja czterech żywiołów, które wskutek działania dwóch pierwotnych sił: miłości i nienawiści, mieszają się ze sobą i tworzą różnorodne rzeczy. [przypis edytorski]

pisma periodyczne — dziś: czasopisma. [przypis edytorski]

pisma wyznania Konfucjusza: (…) pięć King i Szu cztery — Pięcioksiąg konfucjański (Wujing), zestaw przypisywanych Konfucjuszowi klasycznych dzieł literatury chińskiej, oraz Czteroksiąg konfucjański (Sishu), opracowany przez szkołę neokonfucjańską i zebrany w XII w. jako uzupełnienie Pięcioksięgu; łącznie stanowią klasyczne dzieła etyki i filozofii, pełniące w konfucjanizmie rolę podobną do Biblii w społeczeństwach zachodnich. [przypis edytorski]

pismie — dziś popr. pisownia: piśmie. [przypis edytorski]

pismo demotyczne — rodzaj staroegipskiego pisma. [przypis edytorski]

pismo hieroglificzne — najstarsza i najdłużej stosowana forma pisma egipskiego, którą charakteryzują znaki mające postać obrazkową. [przypis edytorski]

pismo klinowe — jedna z najstarszych na świecie odmian pisma, powstała na Bliskim Wschodzie; jego nazwa pochodzi od kształtu znaków odciskanych na glinianych tabliczkach za pomocą kawałka trzciny. [przypis edytorski]

pismo koptyjskie — pismo powstałe na podstawie alfabetu greckiego; jego rozwój związany był z przyjęciem chrześcijaństwa i tłumaczeniem tekstów biblijnych. [przypis edytorski]