Przypisy

powieści, którą na łożu śmierci dyktuje siostrzenicom — od zamieszkałej w Płocku rodzonej siostrzenicy Żmichowskiej otrzymałem następujące informacje: „(…) Rada jestem, że mogę pana dokładnie poinformować, gdzie, kiedy i w jakich okolicznościach pisała Narcyza Żmichowska ostatni swój utwór. W lipcu 1876 r. ciotka moja, czując się już niezdrową, wynajęła letnie mieszkanie w ogrodzie zw. Frascati przy ul. Wiejskiej i tam zaczęła pisać Czy to powieść?. Już wówczas ukazywały się pierwsze objawy choroby, która ją wpędziła do grobu. Zmęczona pisaniem, przywoływała więc mnie na pomoc i dyktowała pierwsze rozdziały powieści. Po dwóch miesiącach pobytu na Frascati, wróciła ciotka do miasta, ale choroba robiła szybkie postępy. Chora nie mogła już utrzymać pióra, ani cokolwiek robić rękami. Widząc, jak pragnęła dokończyć swą pracę, my, cztery siostrzenice mieszkające wówczas w Warszawie, ustanowiłyśmy dyżury i kolejno pisałyśmy, podczas gdy ciotka dyktowała swą powieść… Ciotka mówiła wolno, abym z pisaniem nadążyć mogła, ale nader płynnie i zatrzymywała się tylko, gdy bóle rąk stawały się silniejsze. Wtedy rozpaczliwym ruchem załamywała ręce i zarzucała je na głowę, jednakże ani jeden jęk, ani jedna skarga nie wychodziła z jej ust. Gdy atak minął, wracała do dalszego dyktowania, tak pracowałyśmy czasem dwie i trzy godziny. Odczytywałam następnie głośno napisane arkusze, aby sprawdzić, czy nie należy czego poprawić, co się rzadko kiedy zdarzało, po czym odsyłała rękopis do redakcji »Wieku«. W pierwszych dniach grudnia trzeba było poniechać wszelkiej pracy, a w samą wigilię Bożego Narodzenia nastąpiła śmierć. Oto co chciałam panu powiedzieć po przeczytaniu artykułu o Narcyzie i Wandzie, który z innego jeszcze względu zajął mnie i wzruszył, przenosząc myśl w odległe lata wczesnej mojej młodości; — i dla Wandy bowiem najwyższą cześć chowam w głębi serca. Matkę pana poznałam na Miodogórzu, gdzie w r. 1866 umieszczono mnie w zakładzie naukowym p. Bąkowskiej, późniejszej doktorowej Baranowskiej. Przez przyjaźń dla „cioci Narci”, panna Wanda Grabowska zaproponowała, abym poza wspólną nauką z innymi panienkami brała od niej lekcje literatury i historii. Dwa razy więc tygodniowo zbiegałam na dół na te miłe lekcje, które się odbywały w pokoju panny Wandy, i bardzo długo jako drogocenną pamiątkę przechowywałam kajet z wypracowaniami poprawianymi jej ręką. Do tych uczuć łączyć się będzie głęboka wdzięczność dla Matki pana, gdyż rozumiem dobrze, iż przez Nią i dla Niej odgrzebuje pan z niepamięci wielką postać Narcyzy, za co i panu też w imieniu rodziny poetki dziękuję… Stefania Paprocka, córka Lilii ze Żmichowskich Zalewskiej”. [przypis redakcyjny]

powietrze po koła obwodzie wiruje pierwszym ruchem popychane — Ruch powietrza, jaki tu czuć się daje, nie powstał z wyziewów ziemskich, ale, co sam poeta uprzednio wyłożył, przez ruch zawsze jednostajny gwiazdy krążącej ze wschodu na zachód. Dlatego wieje tu zawsze stały wiatr wschodni. [przypis redakcyjny]

Powietrze słodkie (…) niezmienne, świeże jak powiew majowy — Niezmienne i stale wiejące powietrze oznacza pełną życia i zawsze jednostajną wolę dobra, jaką w nas uzupełnione oczyszczenie od namiętności i grzechu rozbudza. Powietrze wieje od wschodu, a zatem ze wschodem i po zachodzie słońca zarówno ta wola zgodna jest ze skłonnością do dobra, jaką sam Bóg w nas zaszczepił: taż sama wola towarzyszy nam aż do ostatecznego swego rozwoju przy zachodzie ziemskiego życia. Ale ta wola nie przeszkadza nam bynajmniej używać niewinnych ziemskich uciech; często nawet objawia ich tajemniczą harmonię z sobą, podobnie jak tu w raju ziemskim powietrze i szmer liści śpiewaniu ptasząt wtórują. [przypis redakcyjny]

powietrze — tj. morowe powietrze, czyli zarazę. [przypis redakcyjny]

powinien (starop.) — na zawołanie [wszystkim za grosz]. [przypis redakcyjny]

powinien (starop.) — [tu:] wdzięczny. [przypis redakcyjny]

powinien — zawdzięcza. [przypis redakcyjny]

Powinna z nią [Julią Gonzagą] — Izabella Kolonna, żona Ludwika Gonzagi „Rodomonta”, wspomniana już XXXVII 9–12. [przypis redakcyjny]

powinni być mamy — [mamy być] podlegli, posłuszni. [przypis redakcyjny]

powinnie (starop.) — koniecznie. [przypis redakcyjny]

powinnością jak każdego powinowatego — dotyczy prób Kaliksta Ponińskiego zamącenia Sejmu, aby brata zdrajcę uchronić przed sądem i karą [powinowaty: osoba z rodziny a. bliski znajomy]. [przypis redakcyjny]

powinny (starop.) — obowiązany. [przypis redakcyjny]

powinowacić (starop.) — ujmować, obowiązywać. [przypis redakcyjny]

powinowaci (starop.) — wdzięczni, obowiązani. [przypis redakcyjny]

Powinowactwo cieni i kwiatów o zmierzchu — wiersz ten, zamieszczony w „Życiu”, odbiegający nastrojową ulotnością skojarzeń od ówczesnych kanonów poezji, wywołał trudne dziś do pojęcia oburzenie krytyki i długi czas zapełniał łamy dzienników, podobnie jak kilka lat wcześniej Cieplarnie Maeterlincka. Oryginał wiersza znajduje się w zbiorze poezji Wincentego Brzozowskiego Dusza mówiąca. [przypis redakcyjny]

powinowat (starop.) — obowiązany. [przypis redakcyjny]

powinowat (starop.) — [tu:] wdzięczen, obowiązany. [przypis redakcyjny]

powinowaty — należący do rodziny, ale nie krewny. [przypis redakcyjny]

powłokiem (daw.) — przeciągle. [przypis redakcyjny]

Powód dawał głos swoim świadkom, aby ustalić swoje żądanie: pozwany dawał głos swoim, aby się usprawiedliwić; sędzia zaś szukał prawdy w jednych i drugich świadectwach — Tak jak dziś jeszcze praktykuje się w Anglii. [przypis redakcyjny]

powód (daw.) — lejce. [przypis redakcyjny]

powodować — prowadzić na powodzie (lejcu). [przypis redakcyjny]

powodować — prowadzić na powodzie. [przypis redakcyjny]

po woli (daw.) — zgodnie ze swą wolą. [przypis redakcyjny]

po woli (starop.) — według woli, posłuszny komuś; por. daw.: powolny. [przypis redakcyjny]

po woli — tu: powolnie, bez oporu. [przypis redakcyjny]

powolność i chuć prawa (starop.) — uległość i prawdziwa namiętność. [przypis redakcyjny]

powolny (daw.) — posłuszny, podporządkowujący się czyjejś woli. [przypis redakcyjny]

powolny — zgodny, uległy. [przypis redakcyjny]

Powraca, ciągnąc mnie za swoją nogą — Tu poeci wstępują na most prowadzący do ósmego oddziału. [przypis redakcyjny]

powrót Regulusa do Kartaginy — Marcus Attilius Regulus, wódz rzymski, wzięty do niewoli przez Kartagińczyków odradził pomimo to senatowi rzymskiemu wymianę jeńców wojennych i zginął z ręki wroga. [przypis redakcyjny]

powszechna opinia tak obrusza się na despotyzm i zdaje się dążyć do ustanowienia narodów wolności na złączeniu szlachty z miastami — wzorem fr. Zgromadzenia Narodowego. [przypis redakcyjny]

powszechna wiara — katolicka. [przypis redakcyjny]

powszechne dni — wyd. lwowskie ma: powszedne. [przypis redakcyjny]

Po wszystkiey prawie nad którego ziemi/ Sroższego wieki tamteczne nie miały (starop.) — zamiast: Nad którego wieki tamteczne nie znały sroższego po wszystkiej prawie ziemi. [przypis redakcyjny]

Powtarzam raz jeszcze: za byt uważa dana grupa społeczna, dana formacja kulturalna takie usystematyzowanie doświadczenia, które uzasadnia w oczach świadomości pojęcia prawne, określenia świadomości prawnej danej grupy. Oczywiście te ostatnie wyrastają z samego życia, a nie są dowolnym wymysłem intelektualnym. [przypis redakcyjny]

powytykano dziesięcinę — zginął co dziesiąty; dziesięcina: co dziesiąty snop zboża, przeznaczony (wytykany na polu) dla duchownego. [przypis redakcyjny]

powziąć — w pierwodruku: powziąść. [przypis redakcyjny]

poździć (daw.) — opóźniać. [przypis redakcyjny]

poźrymy — dziś popr. forma 1.os.lm trybu rozk.: spójrzmy. [przypis redakcyjny]

pożądna — pożądana. [przypis redakcyjny]

pożądnej — pożądanej, upragnionej. [przypis redakcyjny]

pożądne — [tu:] pożądane. [przypis redakcyjny]

pożądny (daw.) — pożądany. [przypis redakcyjny]

pożądny (daw.) — pożądany [upragniony]. [przypis redakcyjny]

pożądny (starop.) — pożądany, upragniony. [przypis redakcyjny]

pożałować (z ros.) — zlitować się [przypis redakcyjny]

pożałowanie — politowanie, darowanie życia. [przypis redakcyjny]

Pożałuj dla Chrysta Spasa, dla Pereczystoj Boharodyce, dla Mikuły Cudotworce (z rus.) — Zmiłuj się, przez Chrystusa Zbawiciela, przez przeczystą Bogurodzicę, przez Mikołaja Cudotwórcę. [przypis redakcyjny]

pożegnanim (starop. forma N.) — pożegnaniem; za tym nieodpowiednim pożegnanim: z powodu tego nie zapowiedzianego, niewłaściwego pożegnania. [przypis redakcyjny]

pożenie — pogoni; od ż. formy żonę, żeniesz itd.; b. częste w pomnikach w. XIV i XV i u pisarzy w. XVI. [przypis redakcyjny]

pożerca ogień — pożerczy ogień. [przypis redakcyjny]

pożerca ognień — pożerczy ogień. [przypis redakcyjny]

pożoga (przen.) — dramatyczne wydarzenia, zwykle wojenne, niosące zniszczenie i cierpienie. [przypis redakcyjny]

pożyć (starop.) — pokonać. [przypis redakcyjny]

pożyć (strop.) — zniszczyć, pokonać. [przypis redakcyjny]

po żyle uparać (upruwać) — o wielkim lęku i bólu. [przypis redakcyjny]

poza kraty — co oznaczało kratę na sali sądowej, wyjaśnia Koźmian: „Na drugiej stronie stołu od drzwi, w małym ustępie, na trzech wyniosłych stopniach, miejsce wszerz całego stołu dla mecenasów, to jest obrońców prawników, które to miejsce nazywano kratką, że wyniosłością swoją przed ich piersiami półka przesłaniała ich od sędziów” (K. Koźmian, Pamiętniki, Warszawa 1907, cz. I, s. 30). [przypis redakcyjny]

Pozbawił szlachtę jej urzędów — Chcąc powściągnąć szlachtę, wziął za pokojowca niejakiego Benarda, który do reszty przywiódł ją do rozpaczy. [przypis redakcyjny]

pozbawiony przez najwyższą przez siebie uznawaną władzę prawa stwierdzenia swej niewinności — cała historia znajduje się w Aktach Komitetu Ogółu Emigracji Polskiej w Londynie, tyczących się korespondencji 1836 r. w Bibliotece Polskiej w Paryżu. [przypis redakcyjny]

pozbyta — popr.: pozbawiona. [przypis redakcyjny]

pozdychali (starop.) — poumierali. [przypis redakcyjny]

pozew (z 9 marca 1615 r.) Andrzeja i Henryka Firlejów (…) — [por.] Rel. castri crac. t. 546, p. 341. [przypis redakcyjny]

pozierać (daw.) — patrzeć, spozierać. [przypis redakcyjny]

poziome ostatki — ścielące się po ziemi pędy. [przypis redakcyjny]

Po złagodzonej białości spostrzegłem, że już na szóstą gwiazdę nieba wbiegłem — Planeta Mars zwykle kiedy wschodzi, świeci blaskiem czerwonym, a planeta Jowisz blaskiem białym. [przypis redakcyjny]

poznają, jakimi to żołnierzami w obronie swych ognisk są ci ludzie pokoju, którzy nie umieją napadać na ogniska drugich i którzy zapomnieli wartości pieniądza — trzy następujące ustępy, aż do: „…żeby miała zdrajcę na czele rządu”, zostały opuszczone w pierwszym wydaniu na żądanie Wielhorskiego. Pojawiły się w druku dopiero w wydaniu z 1801 r. Wydawca zaznacza, że wziął je z rękopisu, należącego do Mirabeau. [przypis redakcyjny]

Poznaję ślady dawnego płomienia — Wiersz zastosowany tu dosłownie z Eneidy Wirgiliusza księgi IV: Agnosco veteris vestigia flammae. [przypis redakcyjny]

poznański — biskup Wojciech Tulibowski herbu Nałęcz (1654–1665). [przypis redakcyjny]

poznanie nasze zaczyna się wraz z doświadczeniem — „doświadczenie” (Erfahrung) jest to według Kanta „poznanie” (Erkenntniss) przedmiotów (Gegenstände), ukazujących się nam w przestrzeni i czasie; mogą to być poznania poszczególne lub też ich zbiór cały. Poznania takie wyróżnić trzeba od prostych wrażeń zmysłowych, które wcale nie są jeszcze poznaniami i nie tworzą doświadczenia; to bowiem wówczas dopiero powstać może, gdy do wrażeń dołączymy pojęcia powszechności i konieczności, zaczerpnięte z umysłu naszego. Tego atoli zasadniczego twierdzenia, że samo doświadczenie nigdy by nam nie dało pojęcia powszechności i konieczności, Kant nigdzie nie dowodzi, uważając je z góry za pewnik. [przypis redakcyjny]

poznasz, wartość ślubu jak wysoka (…) — Kto przed Bogiem ślubuje, nie może już używać wolnej woli, tylko musi przeciw woli zadość czynić ślubowi. Stąd ta wysoka wartość ślubów, przez które największy z bożych darów, wolną wolę, na ofiarę poświęcamy. [przypis redakcyjny]

poznego — późnego. [przypis redakcyjny]

Pozno puklerza przebici macają — gdy już pierś jest przebita, za późno chwytać za puklerz. [przypis redakcyjny]

pozór (daw.) — wygląd. [przypis redakcyjny]

pozór — daw. wygląd, współ. łudzące wrażenie, zob. na pozór, pod pozorem, z pozoru. [przypis redakcyjny]

pozór — tu: wygląd. [przypis redakcyjny]

pozorne (daw.) — pokaźne, świetne. [przypis redakcyjny]

pozorne — okazałe, słuszne. [przypis redakcyjny]

pozorniejszy — tu: wyglądający zewnętrznie zachęcająco, sprawiający robiące wrażenie pozory. [przypis redakcyjny]

pozorny — tu: okazały, widowiskowy. [przypis redakcyjny]

pozorny — wspaniały, świetny. [przypis redakcyjny]

pozostający (…) pod wpływem dusznej atmosfery rodzinnej — zob. Życiorys Schopenhauera. [przypis redakcyjny]

pozostanie nam jeszcze możność próbowania, czy w poznaniu praktycznym nie znajduje się danych, by określić owo transcendentne pojęcie Bezwarunkowości (…) dostać się poza granicę wszelkiego możliwego doświadczenia — jest to zapowiedź zużytkowania idei Boga, wolności i nieśmiertelności w Krytyce praktycznego rozumu, korzystającej z owego swobodnego pola, jakie rozum teoretyczny zostawia poznaniu nadzmysłowemu, z samych czystych pojęć. [przypis redakcyjny]

pozostawa (przestarz.) — pozostaje. [przypis redakcyjny]

pozrzeć — zjeść. [przypis redakcyjny]

Pozwanie na sąd było aktem przemocy i jak gdyby rodzajem fizycznego przymusu — Rapit in jus, Horat, lib. I sat. IX. Dlatego to nie można było pozywać przed sąd tych, którym się byto winnym niejaki szacunek. [przypis redakcyjny]

po związku — tj. po rozwiązaniu związku. [przypis redakcyjny]

po zwierzęcem śledzie (starop.) — zamiast: [po zwierzęcym] śladzie; por. obiad, po obiedzie. [przypis redakcyjny]

Pozwolę sobie załatwić tu pewną sprawę osobistą. P. Emil Haecker napisał, że ja wziąłem mojego Nieczajewa (z Płomieni) od Dostojewskiego. Pan Haecker albo nie czytał Biesów, albo nie umie w ogóle czytać (tzn. rozumieć), albo spekuluje na analfabetyzmie swoich czytelników. W Biesach Dostojewski przedstawił Nieczajewa jako Piotra Wierchowieńskiego. Kto zechce wziąć do ręki Biesy i przeczytać je, zrozumie, że moje twierdzenia co do p. Haeckera są całkiem słuszne i grzeszą tylko zbytecznym umiarkowaniem. [przypis redakcyjny]

pozwolić więcej w miastach — dom szlachcica był prawnie wolny od obowiązku dostarczania wojskowych kwater, dom mieszczanina podlegał mu; przeciwko wybrykom żołnierstwa miasta pomniejsze nie miały w praktyce środka obrony, szlachcic zaś poza skargą do Komisji Radomskiej, miał otwartą drogę do skargi na sejmiku i w Sejmie; dodać należy, że wojsko stało po miastach; stąd nieustanne zatargi. [przypis redakcyjny]

pozytura (daw.) — położenie. [przypis redakcyjny]

pozytura (daw., z łac.) — położenie. [przypis redakcyjny]

pozytura — położenie. [przypis redakcyjny]

pozyturze — postawie. [przypis redakcyjny]

pozytywka — rodzaj małej katarynki, samogrającej po nakręceniu. [przypis redakcyjny]

prątek (starop.) — pręcik. [przypis redakcyjny]

prababka psalmisty — Ruth, prababka króla i psalmisty Dawida. [przypis redakcyjny]

pracę do dostąpienia obywatelstwa naznaczając — czyniąc z pracy warunek używania praw obywatelskich. [przypis redakcyjny]

pracej — pracy. [przypis redakcyjny]

prace podstawowe i minimalne… — Witold, jako przedstawiciel młodego pokolenia pozytywistów, zapoznaje Marynię z głównymi założeniami nowego prądu, zalecającego ograniczenie się do „małego” programu reform, zwanego inaczej programem pracy od podstaw i pracy organicznej. Sprowadzał się on przede wszystkim do haseł gospodarczego rozwoju kraju i podniesienia oświaty wśród ludu w ramach ustroju kapitalistycznego. [przypis redakcyjny]