Przypisy

metempsychoza — u Słowackiego stale forma: metampsychoza. [przypis edytorski]

metempsychoza — wędrówka dusz, reinkarnacja. [przypis edytorski]

metempsychoza — wędrówka dusz; wielokrotne odradzanie się duszy po śmierci biologicznej ciała przez wcielanie się w inne ciało, nowo narodzonego dziecka a. innej istoty żywej. [przypis edytorski]

metempsychoza — wędrówka dusz; wielokrotne odradzenie się człowieka po śmierci biologicznej przez wcielanie się jego duszy w inne ciało. [przypis edytorski]

meteora — dziś popr. forma D.lp: meteoru. [przypis edytorski]

Methymna — miasto na wyspie Lesbos, w starożytności znane z doskonałych win. [przypis edytorski]

metier (fr.) — fach. [przypis edytorski]

metodą różne — różniące się pod względem stosowanej metody. [przypis edytorski]

metoda łacińska z Port-Royal — według podręcznika dla dzieci Nouvelle méthode pour apprendre la langue latine (Nowa metoda nauki łaciny, 1644), napisanego przez związanego z Port-Royal gramatyka Claude'a Lancelota (ok. 1615–1695); zasady gramatyczne autor podawał w postaci rymowanek, niezbyt udanych i trudno zrozumiałych. [przypis edytorski]

metoda sokratyczna — przypisywany Sokratesowi specyficzny sposób prowadzenia dialogu, mający na celu wydobycie prawdy. [przypis edytorski]

Metodiusz (zm. 311) — chrześcijański autor, biskup, męczennik; przeciwnik poglądów Orygenesa. [przypis edytorski]

metonimia — zamiennia; figura stylistyczna, w której dane słowo zastępuje się innym, pozostającym z nim w uchwytnej zależności. [przypis edytorski]

metonimia — zamiennia; figura stylistyczna, w której dane słowo zastępuje się innym, pozostającym z nim w związku logicznym. [przypis edytorski]

metonimia — zastępnia; odmiana metafory; figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności; np. lubię czytać Miłosza (zam. utwory Miłosza). [przypis edytorski]

metrampaż (daw.) — składacz czcionek w drukarni. [przypis edytorski]

metrampaż — pracownik drukarni (zecerni) zajmujący się składem stron publikacji. [przypis edytorski]

metrampaż (z fr. metteur en pages: składający w stronice) — łamacz, składacz; daw. pracownik drukarni zajmujący się składem tekstu i grafik w kolumny i strony. [przypis edytorski]

metrampaż (z fr. mettre en page) — pracownik drukarni układający tekst na stronie. [przypis edytorski]

metrampaż (z fr. mettre en pages: umieszczać na stronach) — łamacz, pracownik zecerni formujący kolumny druku ze szpalt złożonych przez zecera. [przypis edytorski]

metr (daw., z fr. maître) — mistrz; nauczyciel, zwłaszcza muzyki, tańca, języków. [przypis edytorski]

metr (daw., z fr. maître) — mistrz; nauczyciel, zwł. muzyki, tańca, języków. [przypis edytorski]

metr (daw., z fr. matîre) — nauczyciel. [przypis edytorski]

metresa — kochanka i utrzymanka władcy. [przypis edytorski]

metresa (przestarz.) — utrzymanka, kochanka. [przypis edytorski]

metresa (przestarz.) — utrzymanka, kochanka. [przypis edytorski]

metresa (z fr. maîtresse: pani, mistrzyni) — kochanka, utrzymanka; początkowo: faworyta królewska. [przypis edytorski]

Metr korbo siur ę arbr pęszy… (fonet. zniekszt. fr.) — Pan Kruk, na wysokim drzewie, w dziobie trzymał ser. Pan Lis, zapachem zwabiony, przemówił w te słowa (początek wierszowanej bajki La Fontaine'a Kruk i lis: Maître Corbeau, sur un arbre perché, Tenait en son bec un fromage…). [przypis edytorski]

metr ów znacznie się różnił od swego (…) platynowego pierwowzoru z Towarzystwa Miar i Wag w Paryżu — dawniej jeden metr był definiowany jako odległość pomiędzy odpowiednimi kreskami na wzorcu wykonanym ze stopu platyny i irydu, przechowywanym Międzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sèvres koło Paryża. Od roku 1960 wzorzec ten ma charakter historyczny, metr definiuje się na podstawie stałych fizycznych. [przypis edytorski]

Metrodoros z Lampsakos (ok. 330–277 p.n.e.) — filozof grecki, uczeń Epikura. [przypis edytorski]

Metrodoros z Lampsakos (V w. p.n.e.) — grecki filozof, uczeń Anaksagorasa, autor alegorycznych interpretacji dzieł Homera. [przypis edytorski]

Metropolis — niem. film science fiction z 1927 r. w reż. Fritza Langa, zrealizowany w stylu ekspresjonizmu niem. i ceniony gł. za walory estetyczne oraz wartość historyczną; film prezentuje dystopijną, futurystyczną wizję organizacji społeczeństwa na przykładzie metropolii, w której funkcjonują dwie odrębne kasty: uprzywilejowana elita intelektualistów (stanowiących rodzaj mózgu w organizmie społecznym: „rozum”) oraz masę mieszkających w podziemiach robotników utrzymujących miasto przy życiu („ręce” społeczności); krytykowany za naiwność i nadmierną prostotę scenariusz powstał we współpracy reżysera z Theę von Harbou, autorką powieści pod tym samym tytułem, napisanej na potrzeby filmu: akcja koncentruje się wokół wątku miłosnego (gł. bohater, Freder, członek nadrzędnej kasty myślicieli odwiedza podziemny świat miasta, zamieszkały przez kastę podrzędną, i zakochuje się w Marii, jednej z robotnic), a główne przesłanie brzmi: „Pomiędzy rozumem a rękami musi być serce” (w oryg. niem.: Mittler zwischen Hirn und Händen muss das Herz sein). [przypis edytorski]

[metr stanowi] trzy stopy, jedenaście linii i dwieście dziewięćdziesiąt sześć tysięcznych linii — tak długość metra definiowała ustawa fr. Zgromadzenia Narodowego z 19 frimaire'a roku VIII (10 grudnia 1799). [przypis edytorski]

metr — tu: metrum, wzorzec rytmiczny w poezji. [przypis edytorski]

Metryka litewska — pochodzący z XV w. zbiór odpisów wszystkich dokumentów wychodzących z kancelarii wielkoksiążęcej oraz dokumentów sejmowych. [przypis edytorski]

metryka — świadectwo urodzenia. [przypis edytorski]

metr — z fr. maître: mistrz, nauczyciel. [przypis edytorski]

metr (z fr. maître) — mistrz; nauczyciel, zwł. muzyki, tańca, języków. [przypis edytorski]

metr (z fr. maître) — nauczyciel. [przypis edytorski]

metr (z fr. maître) — tu: maître d'hôtel, szef służby hotelowej. [przypis edytorski]

metr (z fr.) — nauczyciel. [przypis edytorski]

mets le (fr.) — tu: zamieść, opublikuj. [przypis edytorski]

Metternich (1773–1859) — austr. wybitny dyplomata i polityk; wywierał znaczący wpływ na politykę europejską przez niemal pół wieku (szczególnie od czasu kongresu wiedeńskiego w 1815 r.). [przypis edytorski]

Metternich, Bismarck, Rhodes i Chamberlain — konserwatywni, imperialistyczni europejscy politycy XIX w.: Klemens von Metternich (1773–1859): austriacki mąż stanu, minister spraw zagranicznych i kanclerz, przewodniczył kongresowi wiedeńskiemu, zwalczał ruchy narodowe i demokratyczne, sfinansował austriacką ekspedycję do Brazylii; Otto von Bismarck (1815–1898): niemiecki polityk, jako premier Prus doprowadził do zjednoczenia państw niemieckich, prowadził politykę antypolską, doprowadził do utworzenia niemieckich terytoriów kolonialnych w Afryce; Cecil Rhodes (1853–1902): brytyjski polityk, główny organizator kolonizacji brytyjskiej w Afryce południowej; Joseph Chamberlain (1836–1914): brytyjski polityk, minister kolonii, działał na rzecz rozbudowy brytyjskiego imperium kolonialnego. [przypis edytorski]

Metternich, Klemens (1773–1859) — austriacki polityk i dyplomata. [przypis edytorski]

Metternich, Klemens Lothar Wenzel von (1773–1859) — austriacki polityk, książę i dyplomata, zwolennik tradycjonalistycznego konserwatyzmu, legitymizmu i bezwzględnej rozprawy z ruchami rewolucyjnymi i niepodległościowymi w Europie; jeden z najważniejszych polityków na kongresie wiedeńskim (18 września 1814 – 9 czerwca 1815) kończącym okres rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich, pracował na rzecz restauracji zachwianych monarchii europejskich, jeden z projektantów Świętego Przymierza; jako ceniony przez cesarza Franciszka I doradca, działał na rzecz utrzymania rozdrobnienia Niemiec i Włoch oraz zaboru Rzeczypospolitej Polskiej, aby zapewnić Austrii dominującą rolę w Niemczech i we Włoszech, zwolennik europejskiej równowagi sił, dążył do osłabienia pozycji Francji, Rosji i Prus, przeciwnik powstania zjednoczonej konstytucyjnej Rzeszy Niemieckiej; lata 1821–1848 określane są jako „epoka Metternicha”, podczas której Austria stała się krajem rządów policyjnych, cenzury i wszechstronnej kontroli państwowej; w czasie Wiosny Ludów został zmuszony do ustąpienia z urzędu, na kilka lat znalazł się w Londynie; po powrocie do Austrii w 1851 r. nie odgrywał już większej roli w oficjalnej polityce. [przypis edytorski]

Metternich, Klemens von (1773–1859) — austriacki mąż stanu, minister spraw zagranicznych (1809–1848) i kanclerz Austrii (1821–1848); przewodniczył kongresowi wiedeńskiemu (1814–1815), gdzie prezentował pogląd o istnieniu szerokiego spisku od dekad dążącego do obalenia istniejącego porządku i monarchii; na kolejnych konferencjach i kongresach organizował wspólne działania przeciwko wszelkim ruchom narodowym i demokratycznym, mogącym zagrażać istniejącemu porządkowi politycznemu. [przypis edytorski]

Metternich, Klemens von (1773–1859) — austriacki minister spraw zagranicznych (1809–1848) i kanclerz Austrii (1821–1848); tu: wypowiedź nawiązuje do niezwykłej zręczności i sprytu Metternicha w realizacji swych celów politycznych. [przypis edytorski]

mettre á point (fr.) — dopracować. [przypis edytorski]

Metydrion — staroż. miasto greckie w środkowej Arkadii. [przypis edytorski]

Metylda — zob. tekst Tadeusza Boya-Żeleńskiego ze zbioru Zmysły, zmysły… [przypis edytorski]

Metymna — miasto na płn. wybrzeżu wyspy Lesbos; ob. Moliwos. [przypis edytorski]

Metyska — tu ogólnie: kobieta o mieszanym pochodzeniu, mająca rodziców lub przodków z różnych ras (odmian) człowieka. [przypis edytorski]

metys — osoba, której jedno z rodziców jest białe, a drugie należy do Indian. [przypis edytorski]

Metys — osoba, której jedno z rodziców jest Indianinem/Indianką, a drugie rasy białej; tu przen.: mieszaniec (rasowy). [przypis edytorski]

Metys — potomek białego mężczyzny i Indianki lub białej kobiety i Indianina. [przypis edytorski]

Metys — potomek Indianki i białego mężczyzny albo białej kobiety i Indianina. [przypis edytorski]

Metzell, Ludwik Chrystian (1764–1848) — polski oficer wojsk koronnych, inżynier wojskowy i budowlany, architekt, przedstawiciel klasycyzmu, od 1827 r. członek warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; projektant i wykonawca parku krajobrazowego Zofiówka pod Humaniem w latach 1796–1802 w dobrach Szczęsnego Potockiego, z którym był spowinowacony (nosząc nazwisko męża swej matki Adelajdy, a będąc naturalnym synem Fryderyka Alojzego Brühla, ożenionego z Marią Klementyną Potocką, siostrą Szczęsnego). [przypis edytorski]

Meudon — położone na wzgórzach przedmieście Paryża. [przypis edytorski]

Meulen, Adam Frans van der (1632–1690) — malarz flamandzki, nadworny malarz Ludwika XIV, znany szczególnie ze scen batalistycznych. [przypis edytorski]

meum (łac.) — moje. [przypis edytorski]

Meung a. Meun, Jean de (ok. 1240–ok. 1305) — francuski pisarz, poeta i tłumacz; zasłynął z dokończenia poematu Guillaumea de Lorrisa Powieść o Róży (Le Roman de la Rose). [przypis edytorski]

Meunier, Constantin Émile (1831–1905) — belgijski malarz i rzeźbiarz słynący z przedstawiania wizerunków klasy robotniczej. [przypis edytorski]

M-eur et M-me Tout-le-monde właśc. Monsieur et Madame Tout-le-monde (fr.) — tu przen.: postępować jak wszyscy. [przypis edytorski]

Me voilà (fr.) — Jestem; oto ja. [przypis edytorski]

Meyerbeer, Giacomo (1791–1864) — niemiecki kompozytor operowy. [przypis edytorski]

Meyerhold, Wsiewołod Emilewicz (1874–1940) — rosyjski aktor i nowatorski reżyser. [przypis edytorski]

Meyfart, Johann Matthäus (1590–1642) — niemiecki teolog luterański, pastor nauczyciel akademicki, autor hymnów; przeciwnik procesów czarownic. [przypis edytorski]

Meyrink, Gustav, właśc. Gustav Meyer (1868–1932) — austriacki pisarz epoki modernizmu; urodził się w stolicy Austro-Węgier jako nieślubne dziecko wirtemberskiego dyplomaty Karla von Varnbülera i aktorki Marii Meyer; jeden z czołowych twórców fantastyki grozy, dandys, okultysta i mistyk, buddysta, znawca kabały i amator fenomenów parapsychicznych; uznawany niekiedy za prekursora surrealizmu oraz powieści egzystencjalnej; autor powieści Noc Walpurgii i Golem. [przypis edytorski]

mezalians — małżeństwo nierówne, z osobą z niższego stanu. [przypis edytorski]

mezalians — małżeństwo, w którym jedna ze stron pochodzi z niższej sfery. [przypis edytorski]

mezalians — małżeństwo z osobą biedniejszą lub niższego pochodzenia. [przypis edytorski]

mezalians — małżeństwo z osobą nieodpowiednią ze względu na pochodzenie lub majątek. [przypis edytorski]

mezalians — małżeństwo z osobą niższego stanu. [przypis edytorski]

mezalians (z fr.) — małżeństwo, w którym jedna strona jest niższego stanu a. biedniejsza od drugiej. [przypis edytorski]

mezanin (archit., z wł.) — półpiętro lub międzypiętro, zwłaszcza między parterem a pierwszym piętrem; antresola. [przypis edytorski]

Mezembria — Mesembria, kolonia grecka założona w VI w. p.n.e. na zach. wybrzeżu M. Czarnego. [przypis edytorski]

Mezja (łac. Moesia) — prowincja rzym. rozciągająca się na płd. od Dunaju w jego dolnym biegu (dziś: obszary położone w Bułgarii, Serbii i Rumunii) aż do wybrzeża Morza Czarnego; Mezja graniczyła z Macedonią, Ilirią, Tracją, i Dacją; najważniejszymi miastami były: Singidunum (dziś: Belgradw Serbii) i Odessos (dziś: Warna w Bułgarii); w 86 r. n.e. za czasów Domicjana prowincja została podzielona na Mezję Górną (Moesia Superior) ze stolicą w Naissus (dziś: Nisz w Serbii) oraz Mezję Dolną (Moesia Inferior) ze stolicą w Tomis (dziś: Konstanca w Rumunii). [przypis edytorski]

mezony — cząstki elementarne należące do hadronów. [przypis edytorski]

mezyza właśc. mezuza (z hebr. dosł: odrzwia) — schowany w niewielkim pojemniku kawałek pergaminu z zapisem dwóch fragmentów z Księgi Powtórzonego Prawa (6,4–9; 11,13–21), zwyczajowo umieszczany w futrynie drzwi domu żydowskiego; wchodzący do domu z szacunkiem dotykali ręką mezuzy. [przypis edytorski]

mezzi divini (wł.) — tu: bogowie pośredniczący. [przypis edytorski]

Mezzofanti, Giuseppe Gasparo (1774–1849) — kardynał włoski, ur. w Bolonii w niezamożnej rodzinie, kształcił się w szkole piarów; zyskał sławę jako hiperpoliglota. [przypis edytorski]

mezzo Tedesco, e mezzo Lombardo (wł.) — pół po niemiecku, pół po lombardzku. [przypis edytorski]

mezzo termine (wł.) — dosł.: termin średni, wypośrodkowany. [przypis edytorski]

mezzo voce (wł.) — półgłos; mezza voce (muz.): półgłosem, ze stonowaną, umiarkowaną głośnością. [przypis edytorski]

mgławe — lekko zamglone. [przypis edytorski]

mgławica Sobieskiego właśc. tarcza Sobieskiego (łac. Scutum, daw. Scutum Sobiescianum) — gwiazdozbiór nieba południowego, leżący w pobliżu równika niebieskiego; jeden z najmniejszych (piąty od końca pod względem wielkości), wprowadzony przez Jana Heweliusza w 1684 r. i nazwany dla upamiętnienia protektora gdańskiego astronoma, króla Jana III Sobieskiego, po jego wiedeńskiej wiktorii; pierwsza informacja o gwiazdozbiorze, z ryciną i opisem, pojawiła się w 1684 r. w niem. czasopiśmie „Acta Eruditorum”; jeden z 88 współcześnie rozróżnianych gwiazdozbiorów, obecnie znany po prostu jako Tarcza. [przypis edytorski]

mgławicę z gwiazdozbioru Woźnicy — w wersji z 1804 r. mowa jest o „mglistym pasie Andromedy”; dokonana przez autora poprawka w wersji z 1810 r. przybliża obraz senny do rzeczywistości mapy nieba: Woźnica (Auriga) to gwiazdozbiór przecięty Drogą Mleczną (owym pasem), w sąsiedztwie gwiazdozbioru Bliźniąt. [przypis edytorski]

mgłość — właśc. mdłość, tj. słabość. [przypis edytorski]

mgleć (daw.) — dziś popr.: mdleć. [przypis edytorski]

mgleć (gw.) — mdleć, tracić siły. [przypis edytorski]

mgleć, mglejący (daw.) — dziś popr.: mdleć, mdlejący. [przypis edytorski]

mgleć (starop.) — mdleć. [przypis edytorski]

mglić (daw.) — dziś popr.: mdlić. [przypis edytorski]

mglić (daw., reg.) — mdlić, tj. osłabiać. [przypis edytorski]

mglić — dziś: mdlić. [przypis edytorski]

mgli — dziś popr.: mdli. [przypis edytorski]

mgli (gw.) — mdli. [przypis edytorski]

mglistem — daw. forma dla r.ż. i r.n.; dziś popr.: mglistym. [przypis edytorski]

mgnienie (daw.) — bardzo krótki odcinek czasu. [przypis edytorski]

Miączyński, Józef (1743–1793) — generał francuski związany z Charlesem François Dumouriezem, po jego zdradzie oskarżony o udział w próbie przywrócenia monarchii, został skazany na śmierć. [przypis edytorski]