Przypisy

organizacja socjalistyczna z odcieniem narodowym — tj. Polska Partia Socjalistyczna. [przypis redakcyjny]

Organon — Organonem nazwano zbiór pism Arystotelesa, dotyczących logiki, jako narzędzia do rozbioru i udokładnienia naszych pojęć. W jednym z tych pism (Τοπικά [Topika] VIII, 14) powiedział Stagiryta, że ważną jest dla osiągnięcia poznania umiejętnego pomocą (ὄργανον [organon]), byśmy umieli wyciągać wyniki ze zdań sobie przeciwnych; a w Metafizyce (IV, 3), że do badań nad bytem rzeczywistym (ὂν ᾗ ὄν) wtedy dopiero zabrać się można, gdy się zapoznało z Analityką. Te orzeczenia posłużyły uczniom Arystotelesa do nazwania jego dzieł logicznych organonem. [przypis redakcyjny]

Organ rosyjskiej socjaldemokracji Wpieriod potępił Sorela za jego teorię mitów, nazywając ją reakcyjną. Sorel daje nam genialny wprost zarys logiki koncepcji społecznych, publicysta rosyjski sądzi, że określeniem „reakcyjny” unicestwi ten subtelny i głęboki twór myśli. Mit społeczny Sorela należy do rzędu prawdziwych kreacji filozoficznych. Sądzę, że dla bardzo wielu umysłów stać się może ta teoria prawdziwym dobrodziejstwem, czynem wyzwalającym. Socjaldemokracja rosyjska, gdyby zdawała sobie sprawę z tego, że myślenie w mitach jest koniecznością dla każdej zbiorowej akcji społecznej, mogłaby co najwyżej powiedzieć, że dla proletariatu rosyjskiego lub jego intelektualnych przewodników mit, a raczej legenda automatycznego postępu jest jeszcze niezbędna. [przypis redakcyjny]

organ (tu forma B., lp.) — dziś popr.: organy; największy dęty instrument klawiszowy. [przypis redakcyjny]

Orgilla, Orygilla — przewrotna i niewierna żona Gryfona. [przypis redakcyjny]

orientalne — wschodnie. [przypis redakcyjny]

origine et merito (łac.) — urodzeniem i zasługą. [przypis redakcyjny]

originem praetensionis (łac.) — powód urazy. [przypis redakcyjny]

Orion — po litewsku setas i setinas, toż po łotewsku, nazwany od sita; zaprzeczono temu. Jednak i na Czarnej Rusi Orion rzeszotem się zowie (Fedorowski, Lud białoruski, I, 1897, s. 150), tak samo u Finów. [przypis redakcyjny]

oris confessionem (łac.) — ustne zeznanie. [przypis redakcyjny]

orka — [tu:] potwór morski. [przypis redakcyjny]

Orland — syn Milona z Anglantu i Berty, siostry Karola Wielkiego, bohater poematu. [przypis redakcyjny]

[Orland szablę] wydarł beł wiedmie, gdy jej psował / Pyszny ogród — Wiedźma Faleryna, królowa Organi, sporządziła czarodziejską szablę, którą miała zabić Orlanda; ten jednak zabrał jej wyczarowany miecz i zniszczył nim zaczarowany jej ogród. [przypis redakcyjny]

Orland szalony — Orland szalony Ariosta jest niejako dalszym ciągiem poematu Orland zakochany, którego autor, Mateusz Maria Bojardo, nie zdołał do końca doprowadzić. Tym się tłumaczą liczne wzmianki i napomknienia, same przez się niezrozumiałe, dla tych jednak, co czytali poemat Bojarda, zupełnie jasne, i dlatego poeta nasz nie przytacza potrzebnych do zrozumienia ich okoliczności. U czytelnika polskiego nie można przypuszczać znajomości Bojardowego Orlanda, gdyż nawet tłumaczenia tego olbrzymiego poematu literatura nasza dotąd nie posiada. Podane poniżej objaśnienia mają tedy na celu oświetlić przede wszystkim owe szczegóły naszego poematu, których zrozumienie zależy od znajomości Bojardowej epopei, a następnie wytłumaczyć te niejasne wyrazy i zwroty, których pod imionami własnymi umieścić i wyjaśnić się nie dało. [przypis redakcyjny]

orlentalska strona — orientalska, [orientalna], wschodnia. [przypis redakcyjny]

Ormus — miasto w Persji. [przypis redakcyjny]

ornament (z łac.) — ozdoba. [przypis redakcyjny]

ornament (z łac.) — strój, ubiór. [przypis redakcyjny]

ornament (z łac.) — strój, ubranie. [przypis redakcyjny]

ornitologia — nauka o ptakach. [przypis redakcyjny]

O różnicy między sądami analitycznymi a syntetycznymi — różnicę między sądami analitycznymi a syntetycznymi zazwyczaj określano w sposób następujący: metoda, podnosząca się przez rozczłonkowywanie danego pojęcia od rzeczy uwarunkowanej do poznania warunków, a wreszcie zasad, jest analityczną; metoda zaś schodząca od zasad do poznania rzeczy uwarunkowanej jest syntetyczną. Kant uznał za analityczny taki tylko sąd, w którym orzeczenie jest rozwinięciem jeno pojęcia, zawartego w podmiocie według prawidła scholastyków: Quid in subiecto est implicite, in praedicato est explicite. Ale ponieważ w podmiot można włożyć, w miarę rozwinięcia umysłu, mniej albo więcej; zatem dla jednych sąd może być w tym znaczeniu jeszcze analitycznym, kiedy dla innych musi się wydawać już syntetycznym. Zob. E. Adickes w wydaniu Krytyki czystego rozumu s. 45, 46. Przedmiotowego czynnika, który by nas zmuszał do ścisłego rozróżnienia sądów analitycznych od syntetycznych, dopatrzyć trudno. Dla przykładu dość będzie powołać się na fakt, że toż samo zdanie, które Kant poczytuje za analityczne (wszystkie ciała są rozciągłe), Trentowski uważa za syntetyczne. Oto jego słowa: „Mówiąc np. wszelkie ciało jest rozciągłe; wszelka myśl jest duchowej natury; każda idea jest jednym i tymże samym umysłem, — wydaję zdania składnicze [syntetyczne], bo rozciągłość jest pojęciem, w którym rzeczy; duchowa natura pojęciem, w którym myśli; a umysł pojęciem, w którym idee składają się w metafizyczną jedność. Składnicze zdania, jako zdania zestroju wszystkości w jedność, i jako przeciwniki empirycznych zdań rozkładniczych, są zdaniami metafizycznymi. Kant i filozofia niemiecka, uważając zdania rozkładnicze za zdania a priori, byli zniewoleni przez loiczną awożność [konsekwencję] do ujrzenia w zdaniach składniczych zdań a posteriori. Stąd powstało owo sławne pytanie: Wie sind die synthetischen Urtheile a priori möglich? które Kant postawił na czele swej Krytyki rozumu i usiłował rozwiązać z wielką pracą, potem i mozołem. Pytanie to ulęgło się przez błędne pojęcie zdań rozkładniczych i składniczych. Jakkolwiek Krytyka rozumu Kantowska jest czcigodnym, pożytecznym i słusznie sławnym dziełem; opiera się przecież na oczywistym niezrozumieniu swego zadania” (Myślini II, s. 115). Zresztą sam Kant w Nauce o metodzie […] dał przykład, jak sądy syntetyczne, mianowicie empiryczne, mogą być różne u różnych ludzi, stosownie do stopnia ich wiedzy i bystrości; jeden np. w pojęciu „złota” może mieścić więcej znamion niż drugi, bo jeden będzie je znał lepiej, dokładniej niż drugi. [przypis redakcyjny]

O romantyczna muzo na kolana… — bo poeta wobec Parnasu reprezentuje nie tylko poezję romantyczną, ale i całą literaturę polską: Jana Kochanowskiego, autora Trenów (śpiewaka dzieci); Krasickiego (śpiewaka tonsury ze względu na Monachomachię); Trembeckiego autora Zofiówki (ogrojca Potockich), a wreszcie ojca swego, Euzebiusza Słowackiego, autora drobnych utworów klasycznych. [przypis redakcyjny]

Oron — miasto w Algierze. [przypis redakcyjny]

Oront — Orontes, rzeka w Syrii. [przypis redakcyjny]

Oront — rzeka w Syrii. [przypis redakcyjny]

Orosman — bohater Zairy Woltera. [przypis redakcyjny]

o rozkazanie — na poczekanie. [przypis redakcyjny]

orszada — napój chłodzący z migdałów tartych, gotowanych z cukrem. [przypis redakcyjny]

„O Rus, quando ego te aspiciam!” — „Kiedyż cię, wsi, zobaczę”. Cytat z Horacego (Satyry, II,6); tu użyty na zasadzie gry słów: rus (wieś) wymawia się po francusku tak jak Russe (Rosjanin). [przypis redakcyjny]

Orygenes — pisarz kościelny w II wieku w Aleksandrii, z ascetycznej gorliwości dał się wykastrować. [przypis redakcyjny]

Orygilla, Orgilla — przewrotna i niewierna żona Gryfona. [przypis redakcyjny]

oryginalność włoska, już zagrożona mocno zdobyciem Florencji w roku 1530 — mowa o długotrwałym oblężeniu Florencji przez papieża Klemensa VII i cesarza Karola V. [przypis redakcyjny]

Oryl — olbrzym-zbójca, przylepiający sobie do ciała ucięte członki. [przypis redakcyjny]

o ryżą kosę — o rudy warkocz; tj. o ładną kobietę. [przypis redakcyjny]

orzeł buja w rozkosznej wolności swojej, a inni się ptacy zlatują około niego, służąc mu a prowadząc go — mniemanie dawnych, że orła, gdy wzrok jego wiekiem już był osłabiony, inne ptaki, ulatując koło niego, prowadziły. [przypis redakcyjny]

Orzeł z Polenty wziął ją w dziób swój orli — Gwido z Polenty panował w Rawennie i władzę swą rozciągał aż do miasteczka Cerwii. Herb Polenty był orzeł srebrny w polu złotym lub błękitnym. [przypis redakcyjny]

ość a. oścień — drąg z ostrzem o kilku zębach, do nabijania ryb. [przypis redakcyjny]

oś krystalizacji — linia przechodząca przez środek kryształu. [przypis redakcyjny]

Ośmid — w oryginale: Osmida, imię własne saraceńskie. [przypis redakcyjny]

(…) o śmierci słynnego aktora komicznego Pertica — aktor ten zmarł jakoby pod wpływem strachu przed zemstą karbonariuszy. [przypis redakcyjny]

ośm tysięcy wywędzonych do Francji wróciło — w r. 1742 po zakończeniu pierwszej wojny śląskiej, w której Francja była sprzymierzeńcem Prus przeciwko Austrii; marszałek fr. Belle-Isle wywiódł z Pragi 14 tys. swego wojska i z trudem przebił się do Francji; wywędzonych — wychudłych. [przypis redakcyjny]

O Świętojańskiej powiedz mi owczarni — To jest: o Florencji, której św. Jan jest patronem. [przypis redakcyjny]

oświeca — nadaje blasku. [przypis redakcyjny]

oświecony — tytuł „jaśnie oświeconego” przysługiwał książętom oraz senatorem i ministrom. [przypis redakcyjny]

o sądnym dniu tak powiedają, że złe uczynki chwalić będą, a dobre ganić — nawiązanie go Biblii, do Apokalipsy a. do Księgi Izajasza (Iz. 5, 20): „Biada tym, którzy nazywają złe dobrem, a dobre złem”. [przypis redakcyjny]

Osądzą może że to twór mojej wyobraźni, a jednak wyjdzie on z mojego serca — utwór ten wyszedł pt.: Ułomek z dawnego rękopisu słowiańskiego w Warszawie 1830. Zob. t. I str. 74 in. [przypis redakcyjny]

osacznik — członek nagonki myśliwskiej, pomocnik myśliwego, naganiacz, obławnik. [przypis redakcyjny]

osacznik — osaczający zwierza, obławnik. [przypis redakcyjny]

Osady Rolne — Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych (dla małoletnich) urządziło na swoje cele w czasie wielkiego postu 1879 r. cykl płatnych odczytów. [przypis redakcyjny]

os de ossibus (łac.) — kość z kości. [przypis redakcyjny]

os de ossibus nostris (łac.) — kość z kości naszych. [przypis redakcyjny]

osiąść (tu: daw. forma 3 os. lp cz. przysz.: osiędzie) — posiąść. [przypis redakcyjny]

osiąść — tu: zająć,. [przypis redakcyjny]

osiędzie — zaludni się (por. pokrewne: osiąść gdzieś na stałe; osadnik). [przypis redakcyjny]

osiec (starop.) — poobcinać. [przypis redakcyjny]

osiedle — tu: siedlisko. [przypis redakcyjny]

osiemnaście granów — ok. 1 gram. [przypis redakcyjny]

osikowy — tj. trzęsący się. [przypis redakcyjny]

Osjan — jest to jedyna wzmianka o Osjanie w I. części Wertera, w której na ogół dominują wzmianki o lekturze Homera. O znaczeniu zastąpienia w „sercu” Wertera Homera Osjanem pisze Z. Zagórowski: „Homer to dobry, niezawodny przyjaciel. A przecież żegna go Werter, z serca jego wypiera go Osjan. Osjan przemówił do niego głęboką swą melancholją, dał mu możność roztopienia się w ponurych myślach, kierował jego duszę w mroki niebytu. Gorące odczucie przyrody, prawie jej uosobienie, było tym mostem, po którym cienie osjanowych bohaterów wkraczały w duszę Wertera i mrokiem ją osłaniały, prowadząc ku bramie śmierci. Osjan wyrwał go z ramion Homera. Przejście od rozkoszowania się patriarchalnymi obrazami życia homerowych bohaterów do odczuwania i przeżywania cierpień i smutków bohaterów Osjana dokonywa się w miarę zaciemniania się horyzontu uczuć i myśli Wertera. Samobójstwo poprzedza długie rozkoszowanie się w tonach Pieśni Selmy, a z epilogu Berzathonu zapożycza Werter frazesów w przedśmiertną godzinę. Kult Homera i kult Osjana dzielą cały utwór na dwie części. Tylko przez krótką chwilę wpływ ten się splata, — wpływ Osjana jest jednak potężniejszy. Osjana, nie Homera, Werter tłumaczy. Osjan zwycięża: Werter ginie…” (Z. Zagórowski, Wstęp do Cierpień…, s. XVI). [przypis redakcyjny]

Osjan — syn Fingala, król Selmy. [przypis redakcyjny]

oskard — 2. przyp. [D.] lm. [dziś: oskardów]. [przypis redakcyjny]

oskubać się (starop.) — [tu:] opatrzyć. [przypis redakcyjny]

osła (starop.) — osełka; tj. specjalny kamień służący do ostrzenia noży, broni, kos i in. narzędzi. [przypis redakcyjny]

osława (daw.) — [tu:] dobra sława [zwykle: zła]. [przypis redakcyjny]

osława (daw.) — zła sława. [przypis redakcyjny]

osława (starop.) — niesława. [przypis redakcyjny]

osławić — zniesławić. [przypis redakcyjny]

O słodkie światło — Patrz przypisek o świetle w pieśni VII. Światło występuje tu zamiast anioła, który, jak niżej widzieć będziemy, prowadzić będzie poetę na wyższe kręgi tej góry. [przypis redakcyjny]

osłuchawać (starop.) — słyszeć. [przypis redakcyjny]

O służących — owa rzecz O służących była, zdaje się, jedynym pozytywnym wynikiem nieraz proponowanej przez Narcyzę współpracy. Wanda nadesłała jej rozprawkę pod tym tytułem. Narcyza skrytykowała ją życzliwie, po czym sama obrobiła ten temat. O umieszczenie tej pracy w „Bluszczu” pod pseudonimem Filipiny toczy się dalsza korespondencja. Rozprawka Żmichowskiej znajduje się w piątym tomie jej Pism (1885). [przypis redakcyjny]

o służących — Rzecz o służących, w opracowaniu Żmichowskiej. [przypis redakcyjny]

osły (starop. forma) — [tu:] kamienie [młyńskie]. [przypis redakcyjny]

osoba, o której ci raz pisałam z Włocławka — Izabella Zbiegniewska, przyjaciółka Żmicbowskiej, z którą obfita i zajmująca korespondencja znajduje się w trzytomowym wydaniu listów. (Tom II, Do Elli). Zbiegniewska mieszkała we Włocławku, gdzie była przełożoną pensji i gdzie, otoczona powszechną czcią, zmarła w roku 1914. [przypis redakcyjny]

osobistość — tu: osobowość, charakter człowieka. [przypis redakcyjny]

osobistością — prywatą, działaniem samolubnym ze szkodą ogółu. [przypis redakcyjny]

osobliwy — tu: własny. [przypis redakcyjny]

osobniejszy (starop.) — szczególniejszy. [przypis redakcyjny]

osobny (starop.) — ochoczy, posłużny, wdzięczny. [przypis redakcyjny]

osobny (starop.) — przystojny, piękny. [przypis redakcyjny]

osobny (starop.) — wyborny. [przypis redakcyjny]

osoby — dziś popr. forma N. lm: osobami. [przypis redakcyjny]

Osowo — tak brzmi nazwa tej wsi w Pawińskiego Polsce w. XVI, t. V, Mazowsze, dziś: Osowice. [przypis redakcyjny]

ospany (starop.) — ospały; [tu:] zaspany. [przypis redakcyjny]

ostateczna (…) szczęśliwość — Bóg jako ostateczny kres szczęśliwości naszej. [przypis redakcyjny]

ostateczny* — tu: ostatni. [przypis redakcyjny]

ostatek na Boga przypuszczę — resztę zdam na Boga. [przypis redakcyjny]

Ostatnia prelekcja — Mickiewicza w Collège de France, z dnia 1 lipca 1842 r. [przypis redakcyjny]

ostatnie (daw.) — ostatni raz. [przypis redakcyjny]

ostatnie (daw. przysłówek) — ostatnio, na końcu. [przypis redakcyjny]

Ostatniej nocy księżyc był okrągły — Księżyc, który wczoraj wieczorem był w pełni, zachodzi na granicy wschodniej i zachodniej półkuli: a więc nadchodzi ranek drugiego dnia pielgrzymki poety po piekle. [przypis redakcyjny]

Ostatniej śmierci próżne być nie mogą — nie mogą ostatecznie być wolne od zagłady. [przypis redakcyjny]

ostatniej — tu: ostatecznej; śmierć jest ostatnim kresem człowieka. [przypis redakcyjny]

[Ostatnie notaty] — w grudniu 1924 r. otrzymał Żeromski dedykowany sobie egzemplarz książki prof. Witołda Rubczyńskiego Filozofja życia duchowego (Poznań, 1925). 12 grudnia dziękował autorowi: „Dziś otrzymałem…książkę p. t. Filozofia życia duchowego — z dedykacyą, która mię głęboko poruszyła. Każde słowo tej dedykacyi jest dla mnie zrozumiałe. Teraz dopiero pobieżnie rzuciłem okiem na książkę Czcigodnego Pana, ale z pewnością będę ją pilnie czytał, gdyż i książka ta będzie, równie, jak dedykacya, zrozumiała. Niewielu może będzie czytelników, którzy, jak ja, będą mogli do niej mówić słowem Wyspiańskiego: — «Pociecho moja, ty książeczko, — pociecho smutna…»”. Dzieło Rubczyńskiego poświęcone jest zagadnieniu niezniszczalności ducha, a podjęte było pod wrażeniem bolesnej straty osobistej — śmierci syna młodzieńca. O tej genezie książki mówi zarówno przedmowa, jak dołączony do niej portret młodo zgasłego harcerza. Mówiła o niej i dedykacja, zwracająca się do Żeromskiego, jako poety bólu ojcowskiego, autora Złego spojrzenia. Wedle świadectwa rodziny i najbliższych znajomych, Żeromski czytał tę książkę pilnie wiosną 1925 r., a wracał do niej jeszcze w czasie choroby. O jej lekturze, jako świeżej, mówił jeszcze z p. I. Deutscherem na tydzień przed śmiercią (por. „Nasz Przegląd” 21 listopada 1925 r., Nr. 320). Notatki z niej — i w związku z nią — spisane były najprzód na jednej kartce (28 cm x 21 cm), a potem przegrupowane, przeredagowane i z numeracją porządkową wpisane do oprawnego zeszytu (23 cm x 18 cm), gdzie zapełniają ośm stronic. (Załączamy ich facsimile). — Ponieważ Żeromski mówił wówczas często o dalszym ciągu Przedwiośnia (pod tytułem przez niektórych nawet słyszanym, mianowicie: Wiosna), a zwyczajem jego było (jak najbliżsi stwierdzają) nad jednym tylko na raz utworem pracować, nasuwa się przypuszczenie, że do tej właśnie powieści owe notaty miały być zużytkowane. [przypis redakcyjny]

ostatnie (starop.) — ostatecznie. [przypis redakcyjny]

ostatnie (starop.) — po raz ostatni. [przypis redakcyjny]

ostatnie wyznanie intraty — nakazane przez Sejm 6 kwietnia 1789 r. zeznania zaprzysiężone dochodu dóbr szlacheckich, zebrane od lipca do listopada 1789 r. przez wyznaczonych z ramienia Sejmu Komisarzy Dziesiątego Grosza. [przypis redakcyjny]

ostatni świecznik majestatu — Na Fryderyku II, który był synem Henryka VI, z powyższego małżeństwa, a trzecim z panujących Hohensztaufów szwabskich, zakończył się ich ród. [przypis redakcyjny]

ostępem — obstąpiwszy, okrążywszy. [przypis redakcyjny]

Ostenda — port i znane kąpielisko w Belgii, nad Morzem Północnym. [przypis redakcyjny]

osteologia — część anatomii obejmująca naukę o kościach. [przypis redakcyjny]