Przypisy

wielka luka pomiędzy ptakami i gadami wypełniona została… — ptaki od końca XX w. uważa się za współczesnych potomków opierzonych dinozaurów, a zatem za linię dinozaurów, która przetrwała zagładę. [przypis edytorski]

Wielka Niedźwiedzica, Byk, Wielki Pies — nazwy gwiazdozbiorów. [przypis edytorski]

Wielkanoc — najstarsze i najważniejsze święto chrześcijańskie obchodzone na pamiątkę męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa; od 325 święto ruchome, obchodzone w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca, przypadające pomiędzy 22 marca a 25 kwietnia. [przypis edytorski]

Wielkanoc — w roku 1686 wypadała 14 kwietnia. [przypis edytorski]

Wielka Pustynia Indyjska a. Thar — pustynia położona na terenach zachodnich Indii oraz południowo-wschodniego Pakistanu. [przypis edytorski]

Wielka Rada — ateńska Rada Pięciuset (gr. bule), opracowywała wnioski Zgromadzenia Ludowego; co 1/10 część roku państwem kierowała 1/10 część członków Rady, tj. zespół 50 urzędników, prytanów. [przypis edytorski]

Wielka Rada — Rada Pięciuset (gr. bule), opracowywała wnioski Zgromadzenia Ludowego; co 1/10 część roku państwem kierowała 1/10 część członków Rady, tj. zespół 50 urzędników, prytanów. [przypis edytorski]

Wielka Rewolucja — tu: Wielka Rewolucja Francuska (1789–1799), podczas której doszło do głębokich zmian polityczno-społecznych i obalenia monarchii Burbonów. [przypis edytorski]

Wielka Warszawa — dawne określenie Warszawy w nowych granicach administracyjnych, jako miasta znacznie powiększonego o przyłączone w roku 1916 przedmieścia (m.in. Ochota, Mokotów, Czerniaków, Saska Kępa, Targówek, Bródno, Żoliborz, Młociny, Marymont, Powązki), z których dużą część stanowiły w momencie rozszerzenia obszary niezabudowane. [przypis edytorski]

Wielka Wieś — wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim. [przypis edytorski]

wielka wojna — dziś określana jako I wojna światowa (1914–1918). [przypis edytorski]

wielka wojna europejska — I wojna światowa (1914–1918). [przypis edytorski]

wielka wojna — I wojna światowa (1914–1918). [przypis edytorski]

wielka wojna — I wojna światowa (nazwa używana do wybuchu II wojny światowej). [przypis edytorski]

Wielka Wojna — określenie I wojny światowej (1914–1918) używane powszechnie w okresie międzywojennym, przed wybuchem II wojny światowej. [przypis edytorski]

wielka wojna — określenie I wojny światowej (1914–1918) używane powszechnie w okresie międzywojennym, przed wybuchem II wojny światowej. [przypis edytorski]

wielka wojna — pierwsza wojna światowa (1914–1918); tekst został wydany w roku 1918. [przypis edytorski]

Wielka Zaraza — epidemia dżumy, która nawiedziła Londyn w latach 1665–1666 i której ofiarą padło od 75 do 100 tys. ludzi, ok. 1/5 mieszkańców miasta; roznosicielami choroby były początkowo szczury (utrzymywano, że przywiezione na statkach z transportem bawełny z Holandii), zarazę powstrzymał ostatecznie dopiero wielki pożar, który strawił ogromne obszary stolicy. [przypis edytorski]

wielki 1917 rok — rok Rewolucji Październikowej. [przypis edytorski]

Wielki człowiek do małych interesów — komedia Aleksandra Fredry. [przypis edytorski]

Wielki Czwartek, Wielki Piątek — w kościele katolickim dni poprzedzające najstarsze święto chrześcijan, Wielkanoc; tzw. Triduum Paschalne: Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota to dni przeznaczone na uroczyste przeżywanie i wspominanie Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. [przypis edytorski]

wielkiémi blaski — dziś popr. forma N. lm: wielkimi blaskami. [przypis edytorski]

wielkie album — dziś r.m.: wielki album. [przypis edytorski]

Wielkiego ciała, którego jest głową — państwa (zastosowanie metafory obrazującej państwo jako ciało, a władcę jako jego głowę). [przypis edytorski]

wielkiego człowieka o podobnym nazwisku — być może chodzi o Roberta Devereux (kochanka królowej Anglii, Elżbiety I). [przypis edytorski]

wielkiego króla z tiarą na głowie… — tj. władcę imperium perskiego, który posługiwał się tytułem Wielkiego Króla i nosił tiarę, stożkowate nakrycie głowy, będące symbolem jego władzy. [przypis edytorski]

wielkiego prawie jak Syriusz Canopusa — Kanopus, niewidoczny z Polski, jest drugą po Syriuszu pod względem jasności gwiazdą nocnego nieba. Natomiast fizycznym rozmiarem (średnicą) przewyższa kilkadziesiąt razy Syriusza, znajdującego się znacznie bliżej Słońca. [przypis edytorski]

Wielkie Księstwo Badeńskie a. Wielkie Księstwo Badenii (niem. Großherzogtum Baden) — historyczne państwo w płd.-zach. Niemczech, na prawym brzegu Renu; istniało w latach 1806–1918. [przypis edytorski]

Wielkie Księstwo Badenii — dawne państwo w płd.-zach. Niemczech, na prawym brzegu Renu, istniejące w latach 1806–1918. [przypis edytorski]

Wielkie Księstwo Poznańskie — autonomiczne księstwo wchodzące w skład Prus, istniejące w latach 1815–1848; zastąpione utworzoną z niego Prowincją Poznańską państwa pruskiego. [przypis edytorski]

wielkiem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: wielkim. [przypis edytorski]

wielkie mecyje (daw., pot.) — też mi coś. [przypis edytorski]

wielkie mecyje (daw., pot.) — też mi coś! [przypis edytorski]

wielkiemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: wielkimi. [przypis edytorski]

wielkiemi — daw. forma N. i Msc. lm przymiotników r.ż. i r.n.; dziś tożsama z r.m.: wielkimi. [przypis edytorski]

wielkiemi dobrodziejstwy (daw.) — dziś: wielkimi dobrodziejstwami. [przypis edytorski]

wielkiem „Łado” zawrzasła — wzniosła wielki okrzyk, krzyknęła głośno „łado!”; Łado a. Łada — domniemane bóstwo słowiańskie, wymieniane przez chrześcijańskich kronikarzy jako bóstwo wojny (męskie) lub płodności (żeńskie); dziś badacze powątpiewają w autentyczność tych przekazów. [przypis edytorski]

wielkiem niczem — dawn. forma dla r. ż. i n.; dziś popr.: wielkim niczym; chodzi o wielką nicość grobów, o której mówi podmiot liryczny. [przypis edytorski]

wielkie mnóstwo, jak Homer powiada — w oryg.: μάλα μυρίοι; Homer, Odyseja XVI 121; XVII 422; XIX 78. [przypis edytorski]

Wielkie Niemcy — pojęcie funkcjonujące w idei niemieckiego imperializmu od XIX wieku. Adolf Hitler w roku 1932 sformułował ideę nowych Wielkich Niemiec: Niemcy miały przyłączyć do siebie Czechy, Morawy, zachodnią Polskę oraz Austrię. [przypis edytorski]

Wielkie odezwy (…) — mowa o odezwie głównodowodzącego armii rosyjskiej Mikołaja Mikołajewicza Romanowa do Polaków, wydanej w czerwcu 1914 roku. Zawierała ona obietnicę częściowej autonomii dla Polski. Skromny zakres obietnic kontrastował z patetycznym tonem tekstu. [przypis edytorski]

wielkie piramidy i Sfinks — chodzi o trzy największe piramidy w Egipcie (z najsławniejszą piramidą Cheopsa na czele) oraz największy i najbardziej znany posąg Sfinksa; budowle te znajdują się w Gizie, mieście położonym w odległości ok. 20 km od Kairu. [przypis edytorski]

wielkie pobojowisko za miastem z pamiątkowym kamieniem Cesarza — upamiętniającym wielką bitwę pod Lipskiem (16–19 października 1813), zwaną „bitwą narodów”, w której wojska francuskie pod dowództwem Napoleona Bonapartego poniosły klęskę w starciu z wojskami koalicji antyfrancuskiej złożonej z Austrii, Prus, Rosji i Szwecji. Na miejscu bitwy w 1898 położono kamień węgielny pod monumentalny pomnik, ukończony w 1913. [przypis edytorski]

Wielkie Przedmurze Lodowe — dawna (do 1947) nazwa Lodowca Szelfowego Rossa, największego lodowca szelfowego Antarktyki (487 000 km²), pierwotnie nazywanego Barierą (ang. The Barrier) lub Przedmurzem, z dodatkiem różnych przymiotników. [przypis edytorski]

Wielkie rzeczy (…) były nam narzucone — parafraza zdania z Szekspira, Wieczór Trzech Króli, akt III, scena 4. [przypis edytorski]

wielkie słupy — Słupy Heraklesa, czyli Gibraltar i wyspa Ceuta. [przypis edytorski]

wielkie twierdzenie Fermata — sformułowane przez Fermata w 1637 twierdzenie, że dla wykładnika potęgowania większego niż 2 nie da się przedstawić potęgi żadnej liczby naturalnej w postaci sumy dwóch liczb naturalnych podniesionych do tej samej potęgi; przez pokolenia przeprowadzenie dowodu wielkiego twierdzenia Fermata stanowiło jedno z największych wyzwań w matematyce; udawało się podać tylko rozwiązania cząstkowe, dla wybranych wartości wykładników (n=3, n=5, n=7); dzięki pracom z 2 poł. XX w. w roku 1994 problem został ostatecznie rozwiązany przez angielskiego matematyka Andrew Johna Wilesa, a jego dowód zajmował ponad 100 stron. [przypis edytorski]

Wielkie Zgromadzenie — rada żydowska utworzona w V w. p.n.e. po powrocie z wygnania babilońskiego. [przypis edytorski]

Wielkie Zimbabwe — kompleks ruin na południowo-wschodnich wzgórzach Zimbabwe. [przypis edytorski]

Wielki Inkwizytor — główny inkwizytor nie był obecny podczas procesu Galileusza. [przypis edytorski]

Wielki Inkwizytor — tytuł używany przez zwierzchników hiszpańskiej inkwizycji. [przypis edytorski]

Wielki Inkwizytor — tytuł używany przez zwierzchników hiszpańskiej inkwizycji. [przypis edytorski]

Wielki Kanał (wł. Canal Grande) — jeden z głównych kanałów Wenecji, o dł. ok. 4 km i szer. 30–60 m, przepływając przez środek Wenecji dzieli ją na dwie części; wzdłuż jego brzegów powstały w XIII–XVIII w. liczne, znane budowle. [przypis edytorski]

wielki kniaź — chodzi o Witolda Kiejstutowicza. [przypis edytorski]

Wielki Komitet — Wielkim Komitetem nazywano Komitet Ocalenia Publicznego (fr. Comité de salut public) w okresie władzy Robespierre'a. Komitet sprawował władzę wykonawczą, jego zadaniem było opanowanie kryzysu wywołanego wojną z Austrią i Prusami oraz zapaścią gospodarki. [przypis edytorski]

Wielki Kondeusz, właśc. Ludwik II de Bourbon-Condé (1621–1686) — francuski arystokrata, książę krwi, książę de Condé, marszałek Francji, wybitny dowódca wojskowy. [przypis edytorski]

Wielki Król — tytuł królów perskich. [przypis edytorski]

wielki książę Konstanty Mikołajewicz (1827–1892) — drugi syn Mikołaja I, generał i namiestnik Królestwa Polskiego, prezes Rady Stanu Królestwa Kongresowego, admirał floty. [przypis edytorski]

Wielki Książę — Konstanty Pawłowicz Romanow (1779–1831), wielki książę rosyjski, brat Aleksandra I, naczelny dowódca armii Królestwa Polskiego, faktyczny namiestnik cara w Królestwie. [przypis edytorski]

Wielki Książę — Konstanty Pawłowicz Romanow (1779–1831), wódz naczelny Wojska Polskiego i faktyczny wielkorządca Królestwa Polskiego, za sprawą ślubu z Polką, Joanną Grudzińską, zrzekł się prawa do dziedziczenia tronu rosyjskiego. [przypis edytorski]

Wielki Ług (ukr. Великий Луг) — dosł.: Wielki Step, ukraińska nazwa Dzikich Pól, czyli Zaporoża, stepowej krainy nad dolnym Dnieprem. [przypis edytorski]

Wielki Lama — dalajlama, religijny przywódca buddyzmu tybetańskiego, sprawował równocześnie najwyższą władzę polityczną w Tybecie. Wolter odnosi się tutaj do papieża, stojącego na czele kościoła katolickiego i będącego równocześnie władcą Państwa Kościelnego, obejmującego znaczną część Włoch. [przypis edytorski]

wielki los zrobić może — sens: może uśmiechnąć się do niego fortuna, również w sensie finansowym. [przypis edytorski]

Wielkim ludziom, wdzięczna ojczyzna (fr. Aux grands hommes, la Patrie reconnaissante) — inskrypcja na frontonie paryskiego Panteonu, mauzoleum wybitnych Francuzów. [przypis edytorski]

Wielki Mogoł — tu: wielki diament o burzliwej historii, ważący 280 karatów, odkryty ok. 1650 roku w regionie Golconda w płd. Indiach; był własnością dynastii Wielkich Mogołów (stąd nazwa), później stał się łupem wojennym, następnie zaginął. [przypis edytorski]

Wielki Mogoł — tytuł muzułmańskich władców pochodzenia turecko-mongolskiego, rządzących potężnym imperium w Indiach od XVI do XIX w. [przypis edytorski]

wielki monarcha — tu: Aleksander I Pawłowicz z dynastii Romanowów, cesarz Rosji 1801–1825, król Polski od 1815 r. (w ramach Królestwa Polskiego). [przypis edytorski]

Wielki Mufti Jerozolimy — najwyższy sunnicki muzułmański duchowny sprawujący opiekę nad islamskimi miejscami świętymi Jerozolimy. [przypis edytorski]

wielkim zaś w epoce dzisiejszej jest duch czysty, oswobodzony, ciałem władnący — Współudział Adama Mickiewicza w sprawie Andrzeja Towiańskiego. Listy i przemówienia, Paryż 1877, t. 1, s. 125. [przypis edytorski]

wielki nasz bohater… — chodzi o Aleksandra Wielkiego, który w świątyni Amona usłyszał wróżbę o swojej przyszłej sławie i władzy. [przypis edytorski]

Wielki Piątek — piątek przed niedzielą wielkanocną, w chrześcijaństwie upamiętniający śmierć Jezusa Chrystusa na krzyżu. [przypis edytorski]

wielki, pieszy — dawne nazwy uroczystego polskiego tańca, wzmiankowanego od 2. poł. XVI i pocz. XVII w., obecnego poloneza. [przypis edytorski]

Wielki Proletariat — także: Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat a. Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat; pierwsza polska partia robotnicza opierająca się na założeniach marksizmu i anarchizmu, zw. z ideologią ros. Narodnej Woli; założona w Warszawie 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego (1856–1889); jako metody działania zakładano zarówno strajki i manifestacje, jak terror mający na celu likwidację prowokatorów i carskich agentów; partia Waryńskiego stawiała sobie za cel aktywną walkę klasową, internacjonalną; uważając państwo jako takie za narzędzie klasowej opresji, „proletariatczycy” sprzeciwiali się dążeniom niepodległościowym; głosili hasła równości społecznej, likwidacji własności prywatnej i wprowadzenia bezpłatnej oświata; organami partii było pismo „Proletariat” oraz wyd. na emigracji w Genewie „Walka Klas” i „Przedświt”; partia działała do 1886 r. [przypis edytorski]

Wielki Sędzia — rzekomy przyszły dyktator; według oskarżeń wysuwanych przeciw grupie działaczy politycznych, których nazwano hebertystami (od nazwiska publicysty Jacquesa Bené Héberta), zamierzało ono wprowadzić we Francji dyktaturę. Pierwszym Wielkim Sędzią wg tych oskarżeń miał zostać mer Paryża, Jean-Nicolas Pache (1746–1823). [przypis edytorski]

Wielki Synhedrion a. Wielki Sanhedryn — żydowska rada starszych. [przypis edytorski]

wielki szatny — w zakonie krzyżackim urzędnik zajmujący się składami odzieży, a także pancerzami i zbrojownią. [przypis edytorski]

wielki szpitalnik — urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski. [przypis edytorski]

Wielki Testament — obszerny poemat dygresyjny przeplatany balladami, napisany przez francuskiego poetę François Villona, ukończony w 1462. [przypis edytorski]

Wielki Testament — utwór Franciszka Villona, wyróżniający się na tle literatury średniowiecznej swoim osobistym charakterem. [przypis edytorski]

Wielki Tydzień — tydzień poprzedzający Wielkanoc. [przypis edytorski]

Wielki Tydzień — w tradycji chrześcijańskiej okres przed Wielkanocą, trwający od Niedzieli Palmowej do Wielkiej Niedzieli. W tym samym okresie w tradycji judaistycznej obchodzone jest jedno z głównych świąt, Pesach (Święto Wolności). Pesach upamiętnia wyjście Żydów z egipskiej niewoli, trwa 7 lub 8 dni. Powstanie w getcie warszawskim rozpoczęło się 19 kwietnia 1943, co przypadało na poniedziałek Wielkiego Tygodnia i okres Pesach. Bezpośrednią przyczyną zrywu była kolejna fala deportacji z getta. Największa miała miejsce od lipca do września 1942, druga w styczniu 1943, kiedy miała miejsce pierwsza akcja zbrojnego oporu. Wiosną 1943 mieszkanki i mieszkańcy getta byli już zorganizowani w ramach Żydowskiej Organizacji Bojowej, mieli też zgromadzoną broń. Za symboliczny koniec tego powstania uznaje się 16 maja 1943, kiedy Niemcy wysadzili Wielką Synagogę. Teren getta został przez nich doszczętnie zniszczony, jeszcze w trakcie powstania naziści umyślnie podpalali domy, by zmusić ukrywających się tam ludzi do wyjścia lub wyskoczenia z okien, a następnie zamordować ich na miejscu lub w obozach zagłady. Tematyce powstania w warszawskim getcie i reakcjom na nie Jerzy Andrzejewski poświęcił opowiadanie Wielki Tydzień (pisane na gorąco pod wrażeniem wydarzeń 1943 r., wyd. 1945 r. ekranizacja w reż. Andrzeja Wajdy 1995 r.). [przypis edytorski]

wielki wezyr — naczelny dowódca armii tureckiej. [przypis edytorski]

wielki wikariusz — tu: generalny wikariusz, duchowny wyznaczony przez biskupa diecezjalnego do pomocy w zarządzaniu całą diecezją jako jego pełnomocnik. [przypis edytorski]

wielki Wódz [Francji], który już nie żyje, a którego wspaniałą chatę oglądałem — Ludwik XIV (1638–1715), król Francji od 1643; rezydował w pałacu w Wersalu, zbudowanym na jego polecenie. [przypis edytorski]

wielki zbiorowy portret rodziny królewskiej — Rodzina Karola IV (hiszp. La familia de Carlos IV), zbiorowy portret olejny namalowany przez Goyę w latach 1800–1801. [przypis edytorski]

wielkoduszny Temidy (…) synu (mit. gr.) — w istocie Prometeusz był synem tytana Japeta i okeanidy Klimene a. okeanidy Azji (bratem Atlasa i Epimeteusza, męża Pandory), tytanida Temida była siostrą ojca Prometeusza, a więc jego ciotką; Hefajstos, określając go jako „wielkodusznego”, docenia wartość umysłu i ducha Prometeusza. [przypis edytorski]

wielkomyślność — wspaniałomyślność. [przypis edytorski]

wielkoruski (hist.) — dotyczący Wielkiej Rusi, czyli Wielkorusi a. Wielkorosji, co pierwotnie odnosiło się do północno-wschodnich ziem ruskich, następnie do ziem Carstwa Rosyjskiego i Imperium Rosyjskiego. [przypis edytorski]

wielkorządca — urzędnik zarządzający dochodami z miast i dóbr na poziomie prowincji, regionu etc. [przypis edytorski]

wielkoście (daw. forma) — dziś M.lm: wielkości. [przypis edytorski]

wielkoxiążęcy — dziś popr. pisownia: wielkoksiążęcy. [przypis edytorski]

wielmi (daw.) — bardzo. [przypis edytorski]

wielmi (starop.) — wielce; bardzo. [przypis edytorski]

wielmi (starop.) — wielce. [przypis edytorski]

wielmożny (daw.) — przemożny, potężny. [przypis edytorski]

wielogłowę (daw. forma) — dziś B. lp r.ż.: wielogłową. [przypis edytorski]

Wieloimienny, coś z Kadmosa domu (…) — piąta pieśń chóru, obejmująca wersy 1115–1154 tekstu oryginalnego, stanowiąc hymn do Bachusa, opiekuna miasta Teby. [przypis edytorski]

wielokropek — dziś popr. forma D. lm: wielokropków. [przypis edytorski]

wielolity — różnorodny. [przypis edytorski]

wielomowny — dziś: wymowny, wielosłowny; gadatliwy. [przypis edytorski]