Przypisy

Jachowicz, Stanisław (1796–1857) — bajkopisarz, poeta i pedagog, autor moralizatorskich wierszyków, takich jak Chory kotek („Pan kotek był chory”). Poniższy wierszyk stanowi oczywiście żartobliwą przeróbkę w stylu Jachowicza, ale o przeciwnej, niż moralizatorska, wymowie. [przypis edytorski]

jacica — owad wodny, uważany przez rybaków za świetną przynętę. [przypis edytorski]

jacica (z białorus.: jetica) — owad zbliżony do motyla, żyjący przez jedną noc podczas godów miłosnych; łowiony przez rybaków jako przynęta dla ryb. [przypis edytorski]

ja ci — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci. [przypis edytorski]

ja ci się zdaję na to — czy wyglądam ci na to. [przypis edytorski]

ja ci z płcią naszą mogę to wyrzucać — sens: mogę ci czynić te wyrzuty, bo nie spodziewałam się takiego zachowania po innej kobiecie. [przypis edytorski]

Jacka z Czesławem trudy — dominikanin św. Jacek wraz z bł. Czesławem i innymi braćmi zakonnymi-misjonarzami został posłany w 1221 r. przez św. Dominika, by nawracać ludy słowiańskie. [przypis edytorski]

Jack Cade a. John Cade — przywódca buntu ludności Kentu przeciwko uciskowi ze strony monarchii, stracony w 1450 r. [przypis edytorski]

Jack (John) Ketch (zm. 1686) — ang. kat w czasach Stuartów: Karola II i Jakuba II; jego imię stało się synonimem słów: „kat”, „szubienica”, „śmierć”, a nawet „szatan”, zaś węzeł służący do zadzierzgnięcia stryczka to po ang. „węzeł Jacka Ketcha” (Jack Ketch's knot); był wykonawcą wyroków śmierci w całym kraju podczas rozprawiania się Stuartów z opozycją w latach 80. XVII w. (wykonał wyrok m.in. na Williamie Russellu, Jamesie Scotcie księciu Monmouth), wtedy też informacje o jego poczynaniach trafiły na łamy prasy. [przypis edytorski]

Jacko Nerodycz-Borodawka (ukr. Яцько Бородавка- Неродич; zm. 1621) — hetman Kozaków Zaporoskich w latach 1619–1621. W czasie wojny z Turcją został przez Kozaków pozbawiony władzy na rzecz Sahajdacznego i stracony pod Chocimiem. [przypis edytorski]

Jackowski, Maksymilian (1815–1905) — polski działacz społeczny i gospodarczy w Wielkopolsce. [przypis edytorski]

Jackson's Island — wyspa na rzece Missisipi, w stanie Missouri. [przypis edytorski]

Jack the Ripper (ang.) — Kuba Rozpruwacz, pseudonim nadany seryjnemu mordercy kobiet działającemu w Londynie w 1888 roku; jego tożsamość nie została ustalona. [przypis edytorski]

Jacobi, Friedrich Heinrich (1743–1819) — niemiecki filozof i pisarz, za źródło poznania uznawał wiarę i odczucia intuicyjne zamiast rozumowania spekulatywnego. [przypis edytorski]

Jacobs, Aletta Henriëtta (1854–1929) — holenderska lekarka, feministka i pacyfistka, pierwsza kobieta, która skończyła studia medyczne w Holandii; założycielka pierwszej na świecie kliniki kontroli urodzeń (w Amsterdamie), w której dwa razy w tygodniu przyjmowała pacjentów bezpłatnie; prowadziła zajęcia dla kobiet dotyczące opieki nad noworodkami, higieny osobistej, a także zdrowotnych konsekwencji prostytucji. [przypis edytorski]

Jacobsen, Jens Peter (1847–1885) — duński pisarz i biolog, przedstawiciel naturalizmu wzmocnionego analizą psychologiczną. Dzieła: Niels Lyhne (1880), Pani Fønss (1882). [przypis edytorski]

Jacobsen, Jens Piotr (1847–1885) — naturalistyczny prozaik duński; w młodości tłumaczył Darwina; poza drobnym zbiorem liryk i nowel wydał tylko dwie powieści obyczajowo-psychologiczne: Fru Marie Grubbe (1876) i Niels Lyhne (1880). [przypis edytorski]

Jacopo Robusti, zwany Tintoretto (1518–1594) — włoski malarz manierystyczny, przedstawiciel szkoły weneckiej. [przypis edytorski]

Jacopo Tintoretto (1518–1594) — włoski malarz okresu manieryzmu, przedstawiciel szkoły weneckiej, autor licznych obrazów religijnych. [przypis edytorski]

Jacquard, Joseph-Marie (1752–1834) — francuski tkacz i wynalazca, w 1805 udoskonalił krosno przez skonstruowanie programowalnego urządzenia, znanego dziś jako maszyna Jacquarda (Żakarda), do wielobarwnego tkania wielowzorzystego. [przypis edytorski]

Jacquemart — mechaniczna figurka sprzężona z zegarem na wieży kościoła lub ratusza; człowieczek z drzewa lub metalu, który o pełnych godzinach bije młotem w dzwon. Jedna z najstarszych tego typu rzeźb znajduje się na wieży kościoła Notre-Dame w Dijon. Zainstalowana w 1383 r., imię Jacquemart nosi od 1458 r. W 1651 r. dodano figurkę kobiecą, żonę Jacquemarta, Jacqueline. Później dodano również dzieci: w 1714 syna Jacquelineta, a w 1884 córkę Jacquelinette. Dzieci wybijają kwadranse na małych dzwonkach. [przypis edytorski]

Jacqueminot, Jean-François (1787–1865) — generał napoleoński, polityk i przemysłowiec francuski. [przypis edytorski]

Jacquemont, Victor (1801–1832) — przyrodnik i podróżnik francuski. [przypis edytorski]

Jacques-Bénigne Bossuet (1627–1704) — fr. biskup i pisarz. [przypis edytorski]

Jacques Boucher de Perthes (1788–1868) — francuski antropolog; badał kulturę druidów na podstawie wykopalisk. [przypis edytorski]

Jacques Delille (1738–1813) — francuski poeta i tłumacz, autor poematu Ogrody, jego pompatyczny styl był wzorem dla polskich poetów klasycystycznych. [przypis edytorski]

Jacques le fataliste — w przekładzie na pol. Tadeusza Boya-Żeleńskiego: Kubuś fatalista i jego pan; wyd. w 1796 r. powiastka filozoficzna autorstwa Denisa Diderota (1713–1784). [przypis edytorski]

Jacques Necker (1732–1804) — finansista i polityk genewski, minister finansów, a potem minister stanu Ludwika XVI. [przypis edytorski]

Jacques Necker (1732–1804) — finansista i polityk z Genewy, pierwszy minister Ludwika XVI Burbona; porównanie może być złośliwe z uwagi na jego rażącą nieskuteczność w okresie Rewolucji Francuskiej. [przypis edytorski]

Jacques Paul Migne (1800–1875) — fr. duchowny, wydawca pism Ojców Kościoła i innych średniowiecznych tekstów (znanych we Francji pod tytułem Patrologies latine et grecque de Migne). [przypis edytorski]

jacy (daw.) — tylko. [przypis edytorski]

jaczejka (daw.) — komórka partii komunistycznej. [przypis edytorski]

jaczejka (daw.) — określenie komórki rosyjskiej partii komunistycznej. [przypis edytorski]

jaczejka (ros. ячейка) — dosł. komórka; tu w domyśle: podstawowa komórka partii komunistycznej w ZSRR. [przypis edytorski]

jadący — dziś popr.: jadąc. [przypis edytorski]

jadący poczwórnie — jeżdżący karotą zaprzężoną w cztery konie; czworokonną karetą miał prawo jeździć prowincjał (tj. przełożony zakonników na terenie całego kraju) dominikanów i jezuitów. [przypis edytorski]

Jadę całą noc. Iskry za szybą lecą — opis jazdy pociągiem ciągniętym przez lokomotywę parową, opalaną węglem, w której podczas jazdy przez komin wylatywał z paleniska dym i iskry. [przypis edytorski]

jadem (…) napuszczone (starop.) — zatrute. [przypis edytorski]

jadłowiec (gw.) — jałowiec. [przypis edytorski]

jadny — tu: jadowity, trujący. [przypis edytorski]

j'adoube (fr.) — dostosowuję (formuła wypowiadana w szachach przy dotknięciu figury, jeśli nie wykonuje się jeszcze właściwego ruchu). [przypis edytorski]

jadowić się (daw.) — złościć się, irytować się. [przypis edytorski]

jad (starop.) — trucizna. [przypis edytorski]

jad (starop.) — tu: trucizna. [przypis edytorski]

jad — tu: złość. [przypis edytorski]

ja duszu by zhubyw (ukr.) — duszę bym zgubił. [przypis edytorski]

Jadwiga Andegaweńska (1373 a. 1374–1399)— król Polski z dynastii Andegawenów (Anjou), córka Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki, święta katolicka, patronka Polski. W 1384 r. została koronowana na króla, ponieważ królowej polskie prawo nie zapewniało dziedziczności tronu. W dzieciństwie (1378) zaręczona z Wilhelmem Habsburgiem, pod naciskiem możnowładców małopolskich po objęciu tronu Polski zaręczyny zostały zerwane, by mógł odbyć się jej ślub z wielkim księciem litewskim Jagiełłą. Była osobą wykształconą, znającą języki obce, gromadziła wokół siebie elitę intelektualną Polski; zleciła pierwsze pol. tłumaczenie Księgi Psalmów (tzw. Psałterz floriański), fundowała kościoły i szpitale, troszczyła się o rozwój nauki (w 1397 r. założyła bursę dla polskich i litewskich studentów przy uniwersytecie w Pradze oraz uzyskała zgodę papieża na utworzenie fakultetu teologii w Krakowie). Zmarła 1399 r. w wyniku gorączki połogowej, po urodzeniu córki Elżbiety Bonifacji (dziecko również nie przeżyło), swój majątek zapisała w testamencie Akademii Krakowskiej. 31 V 1979 r. została beatyfikowana, a 8 VI 1997r. kanonizowana przez papieża Jana Pawła II. [przypis edytorski]

Jadwiga Jagiellonka (1457–1502) — drugie dziecko Kazimierza IV, żona księcia bawarskiego. [przypis edytorski]

Jadwiga (ok. 1374–1399) — córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej. [przypis edytorski]

Jadwiga, Salomea i Kinga — Jadwiga (ok. 1178–1243), żona Henryka Brodatego; Salomea (1211/12–1268), siostra Bolesława Wstydliwego, królowa Halicza i Węgier; Kinga a. Kunegunda (1234–1292), żona Bolesława Wstydliwego. Każda z nich opuściła męża, by osiąść w klasztorze. [przypis edytorski]

jad żmii, która wkradła się do jej raju, był oto w jej mocy, a łeb gadu prawie że pod jej stopą — Por. Rdz 3, 15: Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę. [przypis edytorski]

jadzie — dziś popr.: jedzie. [przypis edytorski]

jäsige — faulend, eiternd. [przypis edytorski]

Jaeger, Hans (1854–1910) — pisarz norweski; zwolennik pseudonaukowej teorii antagonizmu płci; wywołał dyskusję powieściami Fra Kristiania-Bohêmen (1885) i Syk kjaerlihet (1893), w których daje naturalistyczne opisy życia seksualnego studentów i propaguje wolną miłość. [przypis edytorski]

Jaeger, Hans (1854–1910) — pisarz norweski; zwolennik pseudonaukowej teorii antagonizmu płci; wywołał dyskusję powieściami Fra Christiania-bohemen, 1885, i Sykkjaerlighed, 1893, w których daje naturalistyczne opisy życia seksualnego studentów i propaguje wolną miłość. [przypis edytorski]

jaegery (z niem. Jäger: strzelec, myśliwy) — element męskiego stroju. [przypis edytorski]

Jael i Judyta — postaci biblijne, morderczynie wodzów wojsk zagrażających Izraelitom: Jael (Jahela) występuje w Księdze Sędziów (Sdz 4–5), wsławiła się zabiciem we śnie Sisery (Sysary), wodza Kananejczyków, który po klęsce schronił się w jej namiocie; tytułowa bohaterka Księgi Judyty podstępem wkradła się w łaski Holofernesa, dowódcy asyryjskiego, i odcięła mu głowę, przez co uratowała oblężone miasto Betulię i w konsekwencji cały kraj. [przypis edytorski]

Ja Faraon — «Tylko ja nie podlegam twojej władzy», zob. Rabeinu Bachja do 41:44. [przypis edytorski]

jafer — borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski). [przypis edytorski]

Jafet — nie istnieje w Biblii nałożnica Dawida o takim imieniu. [przypis edytorski]

Jafet — postać biblijna z Księgi Rodzaju, jeden z synów Noego; trzej synowie Noego: Sem, Cham i Jafet, dali początek trzem grupom ludów, zamieszkujących trzy części świata i składających się na całą ludzkość; w XVII w. często prezentowany był pogląd, że szlachta to potomkowie Jafeta, a chłopi pochodzą od Chama. [przypis edytorski]

Jafet — postać biblijna z Księgi Rodzaju, jeden z synów Noego; trzej synowie Noego: Sem, Cham i Jafet, dali początek trzem grupom ludów, zamieszkujących trzy części świata i składających się na całą ludzkość; Jafet miał być przodkiem ludów indoeuropejskich, podczas gdy Sem przodkiem ludów semickich, w tym Żydów. [przypis edytorski]

Jafet — syn Noego, brat Sema i Chama (Rdz 7,13). Wg Biblii jeden z trzech protoplastów ludzi na ziemi. [przypis edytorski]

Jaffa — starożytne miasto portowe w Izraelu, do poł. XX w. jeden z głównych portów Palestyny; w 1950 połączone z sąsiadującym z nim Tel Awiwem w jedno miasto, ob. Tel Awiw-Jaffę. [przypis edytorski]

Jaffę — Piękną — hebr. słowo jafa oznacza „piękna”. [przypis edytorski]

Jagadis Chandra Bose (1858–1937) — wszechstronny uczony indyjski, fizyk, biolog, biofizyk, autor fantastyki naukowej. [przypis edytorski]

Jagamasti (lenk.) — Jo didenybe. [przypis edytorski]

Ja, ganz gut (niem.) — Tak, wszystko dobrze. [przypis edytorski]

jagem jest, prawie (gw.) — jaki jestem naprawdę (rzeczywiście, prawdziwie a. w prawie, mający prawo do czegoś). [przypis edytorski]

jagem wom zesypoł (gw.) — jak wam zasypałem (nasypałem). [przypis edytorski]

jageś jesce była (gw.) — jak jeszcze byłaś (konstrukcja z przestawną końcówką czasownika). [przypis edytorski]

Jag (gw.) — jak; udźwięcznienie k w sąsiedztwie samogłoski lub spółgłoski dźwięcznej. [przypis edytorski]

Jagiełło (ok. 1362–1434) — właśc. Jogaila Algirdaitis; wielki książę litewski w latach 1377–1381 i 1382–1392, król Polski i najwyższy książę litewski w latach 1386–1434. Na tron polski wstąpił w 1386 r. po przyjęciu chrztu (przejściu z prawosławia na katolicyzm), przybraniu imienia Władysław i poślubieniu Jadwigi Andegaweńskiej, córki Ludwika Węgierskiego, koronowanej na króla Polski w 1384. Na mocy unii w Krewie (1385) chrzest wraz ze swym władcą przyjęła cała Litwa. Władysław II Jagiełło był założycielem dynastii Jagiellonów. [przypis edytorski]

Jagiełłowi — dziś popr. forma C.: Jagielle. [przypis edytorski]

Jagielle dać xięztwo i władzę utracić — tj. Jagiełłó powinien oddać księstwo i utracić władzę. [przypis edytorski]

Jagiellony — dziś popr. forma M. lm: Jagiellonowie. [przypis edytorski]

jagła (daw.) — kasza jaglana. [przypis edytorski]

jagły — kasza jaglana. [przypis edytorski]

jagły — kasza. [przypis edytorski]

jagły — obłuszczone ziarna prosa; kasza jaglana. [przypis edytorski]

jaglica — ciężka, przewlekła choroba oczu, której powikłania prowadzą do ślepoty; zapalenie rogówki i spojówek połączone z charakterystycznym występowaniem na spojówce tarczkowej (szczególnie powieki górnej) tzw. jagieł, czyli grudek wypełnionych ropną treścią, otoczonych przekrwieniem; jaglica, zw. też egipskim zapaleniem spojówek jest chorobą bakteryjną, wywoływaną przez chlamydie. [przypis edytorski]

jagnie — dziś popr.: jagnię. [przypis edytorski]

jagoda (daw.) — dowolny drobny owoc. [przypis edytorski]

jagoda (daw.) — policzek. [przypis edytorski]

jagoda (daw.) — tu: policzek. [przypis edytorski]

jagoda (daw.) — tu: policzek; twarz. [przypis edytorski]

jagoda — policzek. [przypis edytorski]

jagoda po świętym Marcinie — jagoda po dniu św. Marcina, tj. po 11 listopada. [przypis edytorski]

jagody (daw. a. poet.) — policzki. [przypis edytorski]

jagody (daw.) — policzki. [przypis edytorski]

jagody — daw. policzki. [przypis edytorski]

jagody (daw.) — tu; policzki. [przypis edytorski]

jagody (daw.) — tu: policzki. [przypis edytorski]

jagody — dziś popr. forma N.lm: jagodami. [przypis edytorski]

jagody — policzki; dziś popr. forma N.lm: jagodami. [przypis edytorski]

jagody — policzki. [przypis edytorski]

jagody (przestarz.) — policzki, twarz. [przypis edytorski]

jagody (starop.) — policzki. [przypis edytorski]

jagody (starop.) — policzki; twarz. [przypis edytorski]

jagody (starop.) — policzki, twarz. [przypis edytorski]