Przypisy

Poszanowanie cudzej osobistości — dziś mówimy: osobowości (jednostkowych wyborów i praw). [przypis redakcyjny]

Poszedłem błądzić w nieznane mi światy — wiersz ten był ogłoszony w miesięczniku „Krytyka” (zesz. II Cz. II r. 1910). [przypis redakcyjny]

poszedłem z cesarzem Konradem — Prapradziad poety towarzyszył cesarzowi Konradowi w trzeciej jego krucjacie w roku 1147 i jako waleczny krzyżownik na Ziemi Świętej poległ śmiercią walecznych. [przypis redakcyjny]

poszedł w stronę kościoła — mowa o kościele św. Józefa (Karmelitów) na Krakowskim Przedmieściu. Wśród wielu cennych rzeźb kościelnych znajduje się tam m.in. Chrystus w grobie dłuta Oskara Sosnowskiego (1810–1886). Kościół Karmelitów ocalał w całości, a wnętrze jego zgodne jest nadal z opisem Prusa. [przypis redakcyjny]

po szelinie — [po] zaroślach. [przypis redakcyjny]

po szkodzie korzysta — domyślnie: z doświadczenia. [przypis redakcyjny]

poszła — odeszła. [przypis redakcyjny]

poszła widzieć krajów — poszła, aby widzieć (aby zobaczyć, popatrzeć na) kraje; kraje nocy wiecznej: kraina śmierci, która jest krainą ciemności (jak noc). [przypis redakcyjny]

poszło na maszt (daw.) — było podobne [do masztu], wyglądało jak maszt. [przypis redakcyjny]

poszło na (starop.) — wyglądało na (wonne cyprysy). [przypis redakcyjny]

poszlę Kamilowi Cyprianowi — Norwidowi. [przypis redakcyjny]

Poszliśmy stamtąd na Reineberk — Niepodobna wykreślić dokładnie drogi, którą wracało wojsko Czarnieckiego do ojczyzny. Naprzód nie wiadomo, czy Pasek podawał nazwy z pamięci czy z mapy, następnie nazwy te, może już przez autora zmienione, doznały dalszego zniekształcenia ze strony nieudolnego przepisywacza. Zupełnie pewne punkty tej drogi stanowią nazwy: Bersztedt, Wismar, Gustrow i Szczecin. Z pozostałych Tobel nie znajduje się ani w słowniku geogr. Eittera ani Neumanna. Reineberk mogłoby być Reinebek na wschód od Hamburga, gdyby nie to, że następne Bergstedt leży znacznie na zachód, a więc wymagało zmiany drogi w kierunku zachodnim; mogło to jednak nastąpić z niewiadomych nam przyczyn. Tomaszów, widocznie przekręcone, mogłoby być Teterów. Zuraw, gdyby było Zurow, toby powinno być wymienione po Wismar. Wittstock, choć forma niezepsuta, nastręcza wielkie wątpliwości, bo leży już w Brandenburgii; raczej mogłaby to być wieś Wittstock pod Prenzlau, choć też przedstawia pewne zboczenie na południe. [przypis redakcyjny]

poszta (daw.) — poczta. [przypis redakcyjny]

posztarz — pocztylion. [przypis redakcyjny]

poszycie — strzecha. [przypis redakcyjny]

potas — również lekki metal (ciężar właściwy 0,865 g). [przypis redakcyjny]

potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) — popiół drzewny, złożony głównie z węglanu potasu, używany do produkcji mydła, szkła, ceramiki i nawozów, ważny przedmiot eksportu w XVII i XVIII w. [przypis redakcyjny]

potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) — popiół, używany w różnych gospodarczych czynnościach, a. naczynie na popiół. [przypis redakcyjny]

potęga Makryny, nabyta zasługą męczeńską — prawdziwą postać Makryny Mieczysławskiej odkryły dopiero badania ks. J. Urbana, ogłoszone drukiem w rozprawie pt.: Makryna Mieczysławska w świetle prawdy, Kraków 1923, s. 139. [przypis redakcyjny]

potężnych zawias — dziś: potężnych zawiasów. [przypis redakcyjny]

Potem, (pokazuje) jako stolicę Ludwik z Bononiej / Przenosi — jedna z grubszych pomyłek tłumacza; w oryg.: Poi mostra il re, che di Bologna fuore / Leva la sega, e vi fa entrar le giande: „Pokazuje mu króla, który z Bononii / Wyrzuca piłę, a wprowadza żołędzie”, tj. wyrzuca Bentywolów, którzy mieli w herbie piłę, a wprowadza papieża Juliusza II, mającego w herbie dąb z żołędziami. Tymczasem tłumacz sega pomieszał widocznie z seggio (siedziba), i bałamuctwo gotowe. [przypis redakcyjny]

Potem rękoma objął mnie za szyję — Tym uściskiem Wirgiliusza zapewne poeta chciał wyrazić wstręt, jaki w nim obudził widok potępionego za gniew porywczy. Sam Dante, ile wiemy z jego życia, będąc gwałtownym i porywczym w gniewie, snadź poczuł w tej chwili całą zgrozę kary tego grzechu i postanowił z niego się poprawić. Rozum, który powinien rządzić gniewem, tu przez uścisk Wirgiliusza (symbol rozumu) wyraża swoje zadowolenie z poprawy poety. [przypis redakcyjny]

potem uznając rzecz marną, słuchać mógł syren z większym hartem ducha — Tu poeta jest tylko wędrowcem i do ziemskiego życia stąd powracać musi. Dlatego Beatrycze daje mu tę naukę, ażeby słuchając ją z uwagą po raz drugi przez podobne pokusy nie dał się wciągnąć w grzech i błąd przeszły. [przypis redakcyjny]

Potem wjechał na piękną bohatyrów ziemię — wedle niektórych wykładaczy Orlanda ma to być wspomniana w Biblii kraina Gosen lub Gessen, którą Józef darował swemu ojcu i braciom. [przypis redakcyjny]

potencja (daw., z łac.) — moc, potęga. [przypis redakcyjny]

potens manu et consilio (łac.) — możny ręką i radą. [przypis redakcyjny]

potentaci — możni panowie. [przypis redakcyjny]

potentia (łac.) — potęga. [przypis redakcyjny]

potentiores (łac.) — możniejsi; tj. Stanisław, a po jego śmierci Józef Władysław Myszkowscy. [przypis redakcyjny]

potentissime (łac.) — jak najmocniej. [przypis redakcyjny]

potentissime (łac.) — najmocniej. [przypis redakcyjny]

potentissime (łac.) — potężnie. [przypis redakcyjny]

potentissimos impetus (łac.) — najpotężniejsze natarcia. [przypis redakcyjny]

po tercjarsku — tercjarz: członek stowarzyszenia zakonnego dla osób świeckich. [przypis redakcyjny]

potioritas — lepsza część. [przypis redakcyjny]

potitius (łac.) — polityczniej, przyzwoiciej. [przypis redakcyjny]

potkać kogo czem (starop.) — zarzucić komu coś. [przypis redakcyjny]

potkała (forma starop.) — spotkała. [przypis redakcyjny]

po tobie znam taką postawę — doznaję od ciebie takiego zachowania się. [przypis redakcyjny]

Potocki, Jędrzej — wojewoda kijowski, w r. 1684 hetman polny koronny, zm. 1691. [przypis redakcyjny]

Potocki Rewera, Stanisław — umarł 22 lutego 1667. [przypis redakcyjny]

Potocki, Szczęsny Kazimierz — starosta krasnostawski, sokalski, wojewoda sieradzki, potem krakowski, następnie kasztelan krakowski i hetman wielki koronny, zm. 1702. [przypis redakcyjny]

potoczne — powszednie, codzienne. [przypis redakcyjny]

potrafić kogoś (daw.) — spotkać się z kimś. [przypis redakcyjny]

potrafić się z kimś (daw.) — spotkać się z kimś. [przypis redakcyjny]

potraw — łąka po sianokosach. [przypis redakcyjny]

potraw — łąka po sianokosach, tu: pastwisko. [przypis redakcyjny]

potrefuje się (starop.) — zdarza [się]. [przypis redakcyjny]

Potrójnym kula ziemska nadana obrotem (…) — Przypuszcza się tu potrójny bieg ziemi: pierwszy, „około własnej osi”, dni oddaje, sprawia odmianę dni i nocy; drugi, około Słońca, „planety darzącej światłem i ciepłem”, wraca lata, jest przyczyną ustawicznie powracającej kolei pór roku; trzeci, najleniwszy, z północy ku południowi i stamtąd znowu ku północy, „Trionom”, miał „przynieść”, czyli sprawić „odmłodnienie”, odrodzenie się ziemskiego świata, to jest Ziemi i wszystkich na niej istot. Rozumowanie to umysłowe, bardziej z istoty swojej do umiejętności niż do poezji należące, umiał Trembecki tak zmysłowie wydać, łącząc filozoficzną zrozumiałość i ścisłość z okrasą poetycką, iż przytoczone miejsce zdaje się okazywać w najwyższym blasku jego talent i sztukę. [przypis redakcyjny]

Potrójnym płynem martwe skrapia zwłoki — Antygona skropiła ciało płynem zmieszanym z wina, mleka i oliwy. [przypis redakcyjny]

potrociny — odpadki, rzeczy nic niewarte, marności. [przypis redakcyjny]

potrzeba (daw.) — walka, potyczka. [przypis redakcyjny]

potrzeba metafizyki, którą Schopenhauer odnajduje w ludziach, wychodząc ze siebie samego — Schopenhauer, Werke II, 184, (Grisebach); [wychodząc ze siebie samego dziś raczej: wychodząc (w rozumowaniu) od siebie samego; red. WL]. [przypis redakcyjny]

potrzebami — dodatkami. [przypis redakcyjny]

potrzebny — tu: potrzebujący, ubogi. [przypis redakcyjny]

potrzeby i imprezy (daw.) — walki i przedsięwzięcia. [przypis redakcyjny]

po trzecie — po raz trzeci. [przypis redakcyjny]

poturczeniec (daw.) — człowiek, który przyjął wiarę i kulturę turecką. [przypis redakcyjny]

potuszyć (daw.) — dać znać. [przypis redakcyjny]

potuszyć (daw.) — dodać otuchy. [przypis redakcyjny]

potuszyć (daw.) — dodać serca, odwagi, otuchy. [przypis redakcyjny]

potwór skrzydlaty — Sfinks. [przypis redakcyjny]

potwora (daw.) — [dziś r.m.:] potwór. [przypis redakcyjny]

potwora (daw.forma r.ż.) — potwór. [przypis redakcyjny]

po Tyberiuszu i Kaprei — Tyberiusz spędził ostatnie lata swego panowania na Capri (Kaprea), prowadząc tam wielce nieobyczajny tryb życia. [przypis redakcyjny]

potycze (starop.) — rodzaj sideł. Znaczenie to jednak w tem miejscu wcale nie stosowne. Bodaj czy nie należy czytać po tycze, a właściwie po tyce; w takim razie miejsce to byłoby jasne: Wiąz podcięty „do ziemie kochany krzak (winną macicę) na dół ciągnie za sobą po tyce” tj. po swoim pniu. [przypis redakcyjny]

potyka — potyczka. [przypis redakcyjny]

po tym gwałcie — przywrócenie władzy stathoudera [namiestnika kraju; Red. WL] przez wkroczenie wojsk pruskich do Holandii w r. 1787 i upadek ustroju republikańskiego. [przypis redakcyjny]

„Po tym [wszyscy] poznają, żeście uczniami moimi, jeśli się wzajem miłować będziecie” — wg Ewangelii w Nowym Testamencie słowa te wyrzekł Jezus do swych apostołów podczas ostatniej wieczerzy (por. np. J 13, 35). [przypis redakcyjny]

potztausend (niem. przekręcone Gotts tausend Sakrament) — przekleństwo: do stu diabłów itp. [przypis redakcyjny]

poufałych czerńców — zaufanych mnichów. [przypis redakcyjny]

Pour le Mérite (fr.) — „za zasługi”, pruski order wojskowy. [przypis redakcyjny]

pour passer le temps (fr.) — dla zabicia czasu. Kazimierz Tetmajer napisał oktawą poemat Pour passer le temps (Poezje, Seria III, 1898 r.). [przypis redakcyjny]

poveretto (wł.) — biedak. [przypis redakcyjny]

Po w. 70: „Już Maciej nie mościwym i panem, i bratem. / Zjaśniewielmożniał Maciej, drugich teraz braci; / A gdy go płatny wielbiacz górnie koligaci, / Stryjeczny Bolesławów i Piastów, i Wazów, / Zna szacunek krwi wielkiej i respekt wyrazów.” [przypis redakcyjny]

powątpliwość (daw.) — wątpliwość. [przypis redakcyjny]

Powązki — w północno–zachodniej części Warszawy; dzielnica cmentarzy (największy i najstarszy z nich — cmentarz katolicki, założony w 1791). W latach 1877–1881 śmiertelność wynosiła w Warszawie 36,8%; a po wybudowaniu wodociągów i kanalizacji spadła do 19,5%. [przypis redakcyjny]

powagi używa — pokazuje, jaki jest ważny. [przypis redakcyjny]

poważenie — poważanie, szacunek. [przypis redakcyjny]

poważnić — upoważniać. [przypis redakcyjny]

poważniejąc w twarzy — dziś popr. poważniejąc na twarzy. [przypis redakcyjny]

poważność (starop.) — powaga. [przypis redakcyjny]

Poważny starzec szedł jeden i śpiący (…) we śnie twarz miał (…) natchnioną — św. Jan [tak opisany] z powodu swego objawienia. [przypis redakcyjny]

powerek — drążek do noszenia cebrów. [przypis redakcyjny]

powiada inny krytyk — Valerius Maximus: „Summi moeroris acerbitatem arte esprimi non posse onfessus est”; lib. VIII cap. 11. [przypis redakcyjny]

powiada Pliniusz (…) malarz zwątpił, czy potrafi nadać ojcu wyraz twarzy jeszcze smutniejszy — Plinius, Nat. hist., lib. XXXV sec. 5: „Cum moestos pinxisset omnes, praecipue patruum, et tristitiae omnem imaginem comsumpsisset, patris ipsius vultum velavit, quem digne non poterat ostendere”. [przypis redakcyjny]

powiastki, które się pod jego nazwiskiem ukazywały w „Rozmaitościach lwowskich” — Pierwsza ukazała się Ifigenia czyli Skutki niewierności (Nr. 85, w sobotę 29 lipca 1820 r.). Potem Atenais (19 września), wreszcie Podroż (Nr. 33, 20 marca 1821). Pełnym nazwiskiem: Ant. Malczewski — podpisana jest tylko Podróż, inne noszą podpis: Ant, Mal…i. [przypis redakcyjny]

powiat Montferański — okolica miasta Montferrand, połączonego za Ludwika XIII z Clermontem (Jasną Górą) w jedną całość pod nazwą Clermont-Ferrand. [przypis redakcyjny]

powiatowe chorągwie — chorągwie zaciągane w zastępstwie pospolitego ruszenia przez poszczególne ziemie (powiaty) i opłacane z podatków ustalonych przez sejmiki ziemskie; nazwane są tu one nowo zaciężnymi, ponieważ dopiero w 1652 r. sejm powiększył w ten sposób liczbę wojska, nakładając na poszczególne powiaty województw obowiązek utrzymania dodatkowych chorągwi. [przypis redakcyjny]

po wiechach — po karczmach; wiecheć słomy był znakiem karczmy. [przypis redakcyjny]

Po wieczerzy fajerwerk — sztuczne ognie, rzecz często bardzo kosztowna, były ulubionym sposobem uświetniania większych uroczystości bogatej szlachty i magnaterii. [przypis redakcyjny]

Powiedziano tam, że król zachowa swobody, jakich jego ojciec i dziad użyczyli kościołom — Mówiłem w poprzedzającej księdze, rozdz. XXI, o tych wolnościach, które były ustąpieniem praw sądowych i które zabraniały sędziom królewskim pełnić jakichkolwiek czynności na owym terytorium; były one równoznaczne z ustanowieniem lenna. [przypis redakcyjny]

Powiedz mi, czy mam do Juliusza — Juliusza Słowackiego. [przypis redakcyjny]

powienny (daw.) — powiewny. [przypis redakcyjny]

powierzchnie — powierzchownie, pozornie. [przypis redakcyjny]

powierzchowność — tu: pozór. [przypis redakcyjny]

powieść p. Ducray-Duminil będzie dokumentem naszych obyczajów — Stendhal nieraz cytuje tego modnego autora sentymentalnych powieści. [przypis redakcyjny]

„Powieść pod tytułem Mór zmieniła się w dwie, jedną pod tytułem Książka o starej kobiecie, a druga w pewien rodzaj polskiego Sartor Resartusa o nieokreślonym na razie tytule”. (2 grudnia 1909). „Mór (Książka o starej kobiecie) może być sensacyjna — gdyż właściwie jest gwałtownym atakiem na idealizm w polityce, na entuzjazm i kult rozpaczy, kultury porażki życiowej, a więc dostaje się wszystkim „świętościom”— a wiele rzeczy „potępionych”, „reakcyjnych” ukazuje swoją rationem essendi. Sądzę, że jest naszym obowiązkiem walczyć całą siłą z tą psychiką klęski i rozbicia; i tworzyć przeciwwagę na gwałt! Podnosić choćby brutalnie „pozytywną wartość życia, zdolności do niego”. (List ze stycznia 1910). [red. WL].

[przypis redakcyjny]

powieść — tu: opowieść, informacja. [przypis redakcyjny]

powieść — tu: opowieść, plotka. [przypis redakcyjny]