Przypisy

Aleksander II Romanow (1818–1881) — cesarz rosyjski; twórca wielu liberalnych reform, m.in. uwłaszczenia chłopów w Rosji i Królestwie Polskim; zginął w zamachu bombowym. [przypis edytorski]

Aleksander I Romanow (1777–1825) — cesarz Rosji (od 1801), król Polski od 1815 (Królestwo Polskie), syn i następca Pawła I; przeciwnik Napoleona Bonapartego podczas wielkiej inwazji na Rosję (1812). [przypis edytorski]

Aleksander IV, właśc. Rinaldo Conti (ok. 1185–1261) — bratanek papieża Grzegorza IX, papież (od 1254); walczył z rządzącym Sycylią i Neapolem Manfredem Hohenstaufem; potępił idee Joachima z Fiore, podjęte przez fraticellich franciszkańskich; poszerzył uprawnienia inkwizycji. [przypis edytorski]

Aleksander Jagiellończyk (1461–1506) — późniejszy król polski (w latach 1501–1506). [przypis edytorski]

Aleksander Kamiński (1903–1978) — pedagog, członek ruchu harcerskiego, w czasie wojny w ZWZ/AK, zasłynął opublikowaniem w czasie okupacji konspiracyjnej książki Kamienie na szaniec, w której opisał losy warszawskich harcerzy działających w podziemiu, nie ustrzegł się jednak błędów (m.in. niesłusznie posądził Henryka Ostrowskiego ps. „Heniek” o załamanie w śledztwie i zdradzenie Gestapo informacji na temat warszawskiej konspiracji). [przypis edytorski]

Aleksander Macedoński a. Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) — król Macedonii, wybitny wódz i strateg. [przypis edytorski]

Aleksander mawiał: „Iżbych nie był Aleksandrem, niczym bych nie radszy był jako Diogenesem” — „Gdybym nie był Aleksandrem, nikim chętniej bym nie chciał być niż Diogenesem”; wypowiedź często przytaczana przez autorów starożytnych, łączona jednak z inną anegdotą: król stanął przed wylegującym się filozofem, przechwalając się swoją władzą i pytając, czy ma jakieś życzenie, na co Diogenes odpowiedział, że owszem: żeby się przesunął, bo zasłania mu słońce (por. np. Plutarch,Żywoty równoległe. Aleksander 14). [przypis edytorski]

Aleksander (mit. gr.) — Parys, królewicz trojański. [przypis edytorski]

Aleksander (mit. gr.) — Parys, syn Priama, uwiódł i porwał Helenę, piękną żonę Menelaosa, wywołując w ten sposób wojnę trojańską. [przypis edytorski]

Aleksander Sewerus (208–235) — także: Aleksjan Bassianus, Aleksander Sewer; syn Julii Mamei i Gesjusza Marcjana (uważany też za nieślubnego syna Karakalli); cesarz rzymski 222–235; zaliczany do dynastii Sewerów, ponieważ w 218 r. został adoptowany przez swego brata ciotecznego, cesarza Heliogabala, zamordowanego w 222 r. z inicjatywy matki Aleksandra. Aleksander liczył sobie wówczas 13 lat, w rzeczywistości więc, mimo że został obwołany cesarzem, rządy sprawowały jego matka i babka (Julia Meza). Za czasów Aleksandra Sewera poczynione zostały zmiany prowadzące do ograniczenia przywilejów wojska (pretorianów) i przywrócenia pozycji senatu w państwie; w tych sprawach ważnym doradcą Sewera był prawnik Ulpian Domitius. Starano się też pozyskać lud rzymski poprzez obniżenie podatków publicznych, pomoc ubogim, ustanowienie świadczeń alimentacyjnych dla dzieci obu płci, a także inwestycje budowlane służące mieszkańcom Rzymu, takie jak budowa okazałych łaźni publicznych (thermae Alexandrinae), akweduktu, dokończenie budowy term Karakalli i renowacja term Nerona; Aleksander wzniósł też świątynię Jowisza Mściciela (Jovis Ultor). W 228 r. doszło jednak do krwawych zamieszek w Rzymie, podczas których zginął zamordowany przez pretorianów Ulpian. Następnie w 232 r. wybuchła wojna z Persją, której Aleksander dał odpór, pokonując w 233 r. króla Ardaszira I. Kolejna inwazja nastąpiła ze strony plemion germańskich i doprowadziła do kryzysu, gdy Aleksander w oczekiwaniu na powrót oddanych sobie legionów z wojny perskiej wdał się w rokowania z Germanami; został wówczas zamordowany przez pretorianów 21 marca 235 r.W jednym ze źródeł hist. (Historia Augustae) zachowała się wzmianka o tolerancyjnym traktowaniu chrześcijan przez Aleksandra Sewera. W Irydionie Zygmunta Krasińskiego rys ten został nadmiernie uwydatniony, aby uczynić z Aleksandra Sewera postać antycypującą pierwszego cesarza-chrześcijanina, Konstantyna Wielkiego (272–337). [przypis edytorski]

Aleksander Sewer, właśc. Severus Alexander (208–235) — ostatni cesarz rzymski z dynastii Sewerów, zamordowany przez legionistów; po jego śmierci nastąpił głęboki, trwający pół wieku kryzys państwa. [przypis edytorski]

Aleksander Sewer, właśc. Severus Alexander (208–235) — ostatni cesarz rzym. z dynastii Sewerów, zamordowany przez legionistów; po jego śmierci nastąpił głęboki, trwający pół wieku kryzys państwa. [przypis edytorski]

Aleksander — tj. Parys. [przypis edytorski]

Aleksander — tu: Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.), król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium, które rozpadło się po jego śmierci. [przypis edytorski]

Aleksander VI (1431–1503) — papież od 11 sierpnia 1492 do śmierci; był dobrym dyplomatą i politykiem, ale zarzucano mu bardzo niemoralne życie. [przypis edytorski]

Aleksander VI — Rodrigo Borgia (1431–1503), papież od 1492 r., nie przebierający w środkach polityk. [przypis edytorski]

Aleksander VI — właśc. Rodrigo Borgia (1430 lub 1431–1503), papież od 1492; oceny jego pontyfikatu są skrajne, jest uznawany za jednego z najgorszych papieży w historii. [przypis edytorski]

Aleksander VI, właśc. Rodrigo Borgia (1431–1503) — papież od 1492; odznaczył się jako władca świecki, skuteczny polityk, dążący do budowy potęgi Państwa Kościelnego; wyróżnił się również nepotyzmem, gł. na rzecz swoich dzieci. [przypis edytorski]

Aleksander Wielki (356–323 p.n.e) — Aleksander III Macedoński; od 336 p.n.e. król Macedonii, uczeń Arystotelesa, zwycięzca w wojnie z Persją; jego podboje zainicjowały epokę hellenistyczną. [przypis edytorski]

Aleksander Wielki a. Aleksander Macedoński (356–323) — król Macedonii z dynastii Argeadów w latach 336–323 p.n.e. [przypis edytorski]

Aleksander Wielki powiedają, iż się nigdy nie układł, aż pirwej miecz pod poduszkę włożył, a z drugiej strony księgi, bo barzo rad wiele czytał — wg popularnego zbioru biografii autorstwa Plutarcha, Aleksander dużo czytał, a jego ulubioną lekturą była Iliada, której otrzymany od Arystotelesa egzemplarz trzymał zawsze obok sztyletu pod poduszką (Żywoty sławnych mężów. Aleksander Wielki 8). [przypis edytorski]

Aleksander Wielki został nawet mordercą i następnie dał sobie chętnie usprawiedliwić swoją winę jakiemuś sofiście — po pokonaniu imperium perskiego, podczas jednej z uczt królewskich w 328 Aleksander Wielki był krytykowany przez Klejtosa, jednego ze swoich najbliższych towarzyszy, który kilka lat wcześniej uratował mu życie podczas bitwy. Aleksander wpadł w furię, wyrwał włócznię jednemu z żołnierzy i przebił nią Klejtosa. Po uczcie król zamknął się w swym namiocie, przez kilka dni głośno lamentując. Do porzucenia żałoby przekonał go filozof Anaksarchos z Abdery, argumentując, że Aleksander jako władca świata sam jest prawem i miarą sprawiedliwości dla innych, tak jak wszystko, co czyni król bogów Zeus, jest zgodne z prawem i sprawiedliwe. [przypis edytorski]

Aleksander Wielki zostawił za sobą Bagdad — miasto Bagdad, obecna stolica Iraku, położone nad rz. Tygrys, zostało założone w średniowieczu, po podboju muzułmańskim, zaś Aleksander Wielki wkroczył do wielkiego starożytnego miasta Babilonu, położonego nad rz. Eufrat, ok. 85 km dalej na południe. [przypis edytorski]

Aleksander z Aleksandrii (ok. 250–326) — biskup Aleksandrii, poprzednik Atanazego; święty chrześcijański, oponent Ariusza. [przypis edytorski]

Aleksander ze szkoły Platona — Aleksander Peloplaton, grecki retoryk, sekretarz Marka Aureliusza. [przypis edytorski]

Aleksandra Macedońskiego (…) kiedy zmiótłszy Dariusza szedł podbijać Indie — Aleksander Macedoński (356–323 p.n.e.), król Macedonii 336–323 p.n.e.; w 331 r. p.n.e. pokonał pod Gaugamelą w płn. Mezopotamii wojska perskie pod wodzą Dariusza III (ostatniego króla Persji z dynastii Achemenidów), następnie zajął Babilon i zdobył skarbiec perski w Suzie; w 330 p.n.e. ponowne zwycięstwo Macedończyków doprowadziło do zdobycia stolicy kraju Persepolis, które najeźdźcy złupili i spalili; w pościgu za Dariuszem armia macedońska dotarła na tereny dzisiejszego Iranu i Afganistanu (staroż. Baktria), a gdy Dariusz został zabity przez swych przeciwników politycznych i nowym królem perskim został Bessos, Aleksander Wielki kontynuował marsz w głąb Azji, po ciężkich walkach podbił Baktrię i Sogdianę (na pograniczu Afganistanu i Uzbekistanu), poślubił księżniczkę baktryjską Roksanę, a następnie w 327 r. p.n.e. ruszył na podbój Indii; z tej kampanii był jednak zmuszony wycofać się, jeszcze podczas odwrotu utracił wielu ludzi z armii macedońskiej, a sam został ranny. [przypis edytorski]

Aleksandra Olgierdówna (ok. 1370–1434) — córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV. [przypis edytorski]

Aleksandria — miasto założone przez Aleksandra Wielkiego po podboju Egiptu, położone nad Morzem Śródziemnym, w zachodniej części delty Nilu. [przypis edytorski]

Aleksandria — starożytne i współczesne miasto egipskie. [przypis edytorski]

Aleksandrów Kujawski — miasto powiatowe w woj. kujawsko-pomorskim; powstałe ok. 1860 jako osiedle kolejowe przy dworcu granicznym kolei warszawsko-bydgoskiej, na granicy pomiędzy Prusami a Rosją (Królestwem Polskim). [przypis edytorski]

aleksandrycy — tu: twórcy należący do epoki hellenistycznej. [przypis edytorski]

Aleksandrydas — popr. Anaksandridas II, król Sparty (555–520 p.n.e.), ojciec Leonidasa, obrońcy Termopil. Autor używa imienia „Aleksandrydas” powtarzając mylne odczytanie Plutarcha. [przypis edytorski]

aleksandryn — dwunastozgłoskowiec; w literaturze fr. ta miara wiersza stosowana jest w gatunkach wysokich, operujących wzniosłością, takich jak epopeja, poemat, tragedia. [przypis edytorski]

aleksandryn — dwunastozgłoskowy wiersz ze średniówką po szóstej sylabie, dominujący w poezji francuskiej. [przypis edytorski]

aleksandryn — forma wierszowa, w której szósta sylaba wersu i szósta sylaba po średniówce stanowią ostatnie sylaby akcentowane półwersów; dodatkowym wymogiem w pisaniu aleksandrynem bywa zgodność z formą heksametru jambicznego. Aleksandrynem pisze się utwory o charakterze heroicznym, np. tragedie czy epopeje. [przypis edytorski]

aleksandryn (lit.) — forma wierszowa, w której szósta sylaba wersu i szósta sylaba po średniówce stanowią ostatnie sylaby akcentowane półwersów; aleksandrynem pisze się utwory o charakterze heroicznym, np. tragedie czy epopeje. [przypis edytorski]

aleksandryn (lit.) — forma wierszowa, w której szósta sylaba wersu i szósta sylaba po średniówce stanowią ostatnie sylaby akcentowane półwersów; dodatkowym wymogiem w pisaniu aleksandrynem bywa zgodność z formą heksametru jambicznego. Aleksandrynem pisze się utwory o charakterze heroicznym, np. tragedie czy epopeje. [przypis edytorski]

aleksandryn (lit.) — parzyście rymowany dwunastozgłoskowy wiersz ze średniówką po szóstej sylabie, stosowany w utworach o charakterze heroicznym, np. w epopejach lub tragediach, popularny w poezji francuskiej. [przypis edytorski]

aleksandryn (lit.) — wiersz dwunastozgłoskowy ze średniówką po sylabie szóstej. [przypis edytorski]

aleksandryn, śloka, heksametr — metrum wiersza;aleksandryn: parzyście rymowany dwunastozgłoskowy wiersz ze średniówką po szóstej sylabie, stosowany w utworach o charakterze heroicznym, np. w epopejach lub tragediach, popularny w poezji francuskiej; śloka: zwrotka złożona z dwóch wersów liczących po 16 sylab, klasyczne metrum poezji pisanej w sanskrycie, w śloce napisano większość utworów literatury staroindyjskiej, m.in. eposy Mahabharata i Ramajana; heksametr: miara antycznego wiersza bohaterskiego, składająca się z sześciu stóp; heksametrem napisano Iliadę, Odyseję i Eneidę. [przypis edytorski]

Aleksiejew, Piotr Aleksiejewicz (1859–1891) — jeden z pierwszych rosyjskich robotników-rewolucjonistów; aresztowany w 1875, sądzony w tzw. procesie 50 (1877), wygłosił podczas rozprawy płomienne przemówienie, skazany na 10 lat katorgi. [przypis edytorski]

Aleksiewna Pietrowna — zapewne bł. druku, gdyż w ros. nie ma imienia „Aleksiewna”, być może powinno być: Aleksandra Pietrowna. [przypis edytorski]

Alek, właśc. Aleksander Goldberg — członek żydowskiego ruchu oporu; zginął 29 kwietnia 1943. [przypis edytorski]

ale (lenk.) — bet. [przypis edytorski]

Alelujach — dziś popr. pisownia: alleluja. [przypis edytorski]

alembik — dawne naczynie laboratoryjne służące do destylacji cieczy. [przypis edytorski]

alembik — dawne naczynie laboratoryjne w kształcie zbiornika z długą szyjką. [przypis edytorski]

alembik — dawne naczynie służące do destylacji płynów. [przypis edytorski]

alembik — daw. przyrząd do destylacji. [przypis edytorski]

alembik — daw. sprzęt laboratoryjny służący do destylacji (metalowe lub w postaci szklane naczynie zamknięte pokrywą z długą szyjką). [przypis edytorski]

alembik — daw. sprzęt laboratoryjny; szklane a. metalowe naczynie służące do destylacji cieczy. [przypis edytorski]

alembik — destylator; aparat destylacyjny. [przypis edytorski]

alembik — naczynie laboratoryjne służące do destylacji. [przypis edytorski]

alembik — naczynie służące do destylacji cieczy. [przypis edytorski]

alembik — tu: wódka domowej produkcji wytwarzana ze spirytusu, wody i mocno przepalonego cukru (nazwa pochodzi od naczynia do destylacji). [przypis edytorski]

alem był — przykład ruchomej końcówki czasownika; inaczej: ale byłem. [przypis edytorski]

alem — dziś: ale ja. [przypis edytorski]

alem nie słyszał (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: ale nie słyszałem. [przypis edytorski]

Ale może ty taki i szalony (z gw. ukr.) — Ale może ty faktycznie jesteś szalony. [przypis edytorski]

alem się doczekał — dziś: ale się doczekałem. [przypis edytorski]

alem się już strasznie spieszyła — inaczej: ale się już strasznie spieszyłam. [przypis edytorski]