Przypisy

Kastor i Polluks a. Dioskurowie — w mitologii greckiej nierozłączni bliźniacy, herosi, Argonauci, uczestnicy łowów na dzika kalidońskiego, opiekunowie żeglarzy i żołnierzy. [przypis edytorski]

Kastor i Polluks (mit. gr.) — bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy, bracia Heleny. [przypis edytorski]

Kastor i Polluks (mit. rzym.) — w mit. gr. Kastor i Polideukes, Dioskurowie, bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy; tu: nierozłączni przyjaciele. [przypis edytorski]

Kastor (mit. gr.) — jeden z braci bliźniaków, mitycznych Dioskurów; drugi, gr. Polideukes, w mit. rzym. nosił uproszczone imię Polluks, niekiedy też obu braci określano mianem Kastorów. [przypis edytorski]

kastorowy (daw., z łac: castor: bóbr) — filcowy; kastor: gęsty materiał z sierści bobrowej używany do wyrobu kapeluszy. [przypis edytorski]

kastorowy — wykonany z tkaniny kastorowej, tj. z filcu przygotowanego z sierści bobrowej lub jej falsyfikatów. [przypis edytorski]

kastrametacja (łac.) — odmierzanie miejsca na obóz. [przypis edytorski]

kastrata — dziś popr. M.lp: kastrat. [przypis edytorski]

Kastur i Pulutuk (Pultuce) (mit.) — imiona, pod jakimi Etruskowie czcili greckich ubóstwionych herosów, bliźniaków Kastora i Polideukesa, przez Rzymian nazywanych Kastorem i Polluksem. [przypis edytorski]

Kastylian — dziś: Kastylijczyk. [przypis edytorski]

Kastylia — region w środkowej Hiszpanii, położony na płaskowyżu, z licznymi pasmami górskimi. [przypis edytorski]

kastylski — dziś: kastylijski, przym. od Kastylia, kraina hist. w środkowej Hiszpanii, przed zjednoczeniem z Aragonią w 1516, odrębne królestwo, największe na Płw. Iberyjskim. [przypis edytorski]

kastylski — dziś: kastylijski (przym. od: Kastylia). [przypis edytorski]

kasy chorych — ubezpieczenie zdrowotne. [przypis edytorski]

kasyda — forma poezji arabskiej, ukształtowana w okresie przedmuzułańskim; poemat monorymiczny, podzielony na ściśle ustalone części, treść najczęściej pochwalna. [przypis edytorski]

kasyno — tu: lokal zebrań towarzyskich, rodzaj klubu. [przypis edytorski]

kasy systemu Raiffeisena — kasy oszczędnościowo-pożyczkowe działające wg idei Friedricha Wilhelma Raiffeisena (1818–1888), założyciela jednej z pierwszych spółdzielni tego typu w Europie (1864); od kas zaliczkowych różniły się m.in. centralizacją całego ruchu. [przypis edytorski]

kaszasa (z port. cachaça) — popularny w Brazylii napój alkoholowy, produkowany z fermentowanego soku trzcinowego. [przypis edytorski]

kasza tatarczana — kasza gryczana. [przypis edytorski]

Kaszdim — wg Starego Testamentu Habakuk miał zanieść jedzenie Danielowi, którzy przebywał w mieście Babilon (Dn 14,33–39); nazwa kraju Kaszdim nie pojawia się ani w Biblii, ani w przekazach historycznych. [przypis edytorski]

kaszę jeść z kim (daw.) — mieć z kim do czynienia. [przypis edytorski]

kaszema (z niem. Kaschemme) — garkuchnia. [przypis edytorski]

kaszemirski — dziś: kaszmirski; nazwa od regionu Kaszmir, dziś podzielonego między Indie i Pakistan. [przypis edytorski]

kaszemir — właśc. kaszmir, rodzaj tkaniny. [przypis edytorski]

Kaszgar — miasto w płn.-zach. części dzisiejszych Chin, obecnie zamieszkane głównie przez Ujgurów wyznających islam. [przypis edytorski]

kaszkiet — czapka z daszkiem. [przypis edytorski]

kaszkiet — męska sztywna czapka z daszkiem. [przypis edytorski]

kaszkiet (z fr. casquette) — męskie nakrycie głowy z daszkiem z przodu i zaokrąglonym denkiem. [przypis edytorski]

kaszlać — dziś popr.: kaszleć. [przypis edytorski]

kaszmir — cienka, miękka tkanina z wełny kóz kaszmirskich, żyjących na pograniczu Indii i Pakistanu. [przypis edytorski]

kaszmir — lekka, gładka tkanina z puszystej wełny kóz kaszmirskich. [przypis edytorski]

kaszmir — miękki, wełniany materiał wysokiej jakości; nazwa pochodzi od regionu w Indiach, Kaszmiru, gdzie żyją kozy dostarczające wełny na przędzę kaszmirową. [przypis edytorski]

kaszmirowy — wykonany z kaszmiru, tj. lekkiego, gładkiego, miękkiego materiału wełnianego wysokiej jakości; nazwa pochodzi od regionu w Indiach, Kaszmiru, gdzie żyją kozy dostarczające wełny na przędzę kaszmirową. [przypis edytorski]

Kaszmir — region dziś leżący w Indiach i Pakistanie. [przypis edytorski]

kaszmir — rodzaj cienkiej tkaniny z koziej wełny. [przypis edytorski]

Kasznica, Stanisław (1874–1958) — prawnik, działacz polityczny. [przypis edytorski]

kaszrut — (z hebr. nadający się, właściwy; z jid. koszer) prawa dotyczące żywności. [przypis edytorski]

kaszta — element urządzenia drukarni: szuflada podzielona na przegródki zawierające czcionki drukarskie oraz materiał justunkowy, czyli materiał służący do wypełniania odstępów między wyrazami i wierszami. [przypis edytorski]

kasztanowaty — określenie maści (a więc barwy sierści) konia; maść kasztanowata to taka, w której włosy na ciele, w grzywie oraz ogonie konia są brązowej lub złocistej barwy; możliwe są natomiast tzw. odmastki, czyli np. biała skarpetka na nodze lub gwiazdka na czole. [przypis edytorski]

kasztanowaty — o maści konia: rudawobrązowy. [przypis edytorski]

kasztelan (daw.) — urzędnik zarządzający grodem i podległym mu okręgiem. [przypis edytorski]

kasztelania — jednostka administracyjna podziału terytorialnego w średniowiecznej Polsce, której ośrodkiem był kasztel (zamek lub dwór obronny). [przypis edytorski]

kasztelania — jednostka urzędowo-terytorialna w dawnej Polsce. [przypis edytorski]

kasztelania — urząd kasztelana. [przypis edytorski]

kasztelan kijowski — Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ok. 1599–1665), wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski. [przypis edytorski]

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]

kasztelan — w dawnej Polsce: urzędnik zarządzający w imieniu władcy zamkiem i podległym okręgiem, potem urzędnik ziemski zasiadający w radzie królewskiej, a później w senacie. [przypis edytorski]

kasztelan — w dawnej Polsce urzędnik zarządzający zamkiem albo miastem i jego okręgiem, także urzędnik ziemski zasiadający w radzie królewskiej lub w senacie. [przypis edytorski]

kasztelan — w średniowiecznej Polsce urzędnik bezpośrednio niższy rangą od wojewody, sprawujący władzę nad zamkiem lub grodem i podlegającym mu okręgiem administracyjnym średniego szczebla, tzw. kasztelanią; po wprowadzeniu w XIV w. urzędu starosty i systemu powiatowego urząd kasztelana tracił na znaczeniu. Jako tytularny urzędnik ziemski kasztelan zasiadał w radzie królewskiej, a później w senacie. Najwyższą pozycję miał kasztelan krakowski, kasztelanowie wileński i trocki zasiadali pomiędzy wojewodami; oprócz nich wyróżniano 31 kasztelanów większych, którym przysługiwały krzesła za wojewodami oraz 49 kasztelanów mniejszych, zasiadających na końcu izby senatorskiej, na wąskich ławach pod ścianą. [przypis edytorski]

kasztelan z Abbotsford — sir Walter Scott (1771–1832), szkocki powieściopisarz i poeta. [przypis edytorski]

kasztel (daw.) — zameczek, niewielka twierdza. [przypis edytorski]

kasztel (daw.) — zamek warowny, twierdza. [przypis edytorski]

kasztel — nadbudówka na dawnych żaglowcach; zwykle na statku budowano dwa kasztele: dziobowy i rufowy. [przypis edytorski]

kasztel — nadbudówka na daw. żaglowcach, znajdująca się na dziobie lub rufie statku (kasztel dziobowy i rufowy), zawierająca pomieszczenia dla oficerów oraz stanowiska lekkich dział. [przypis edytorski]

kasztel — nadbudowa na dawnych żaglowcach; kasztel rufowy stanowił miejsce dowodzenia statkiem podczas bitwy i był wyposażony w lekkie działa. [przypis edytorski]

Kasztel obronny (daw.) — zamek obronny, od łac. castellum. [przypis edytorski]

katafalk — podwyższenie, na którym stoi trumna podczas uroczystości pogrzebowych. [przypis edytorski]

kataklizm — klęska żywiołowa powodująca wielkie zniszczenia. [przypis edytorski]

katakomby — dziś: katakumby. [przypis edytorski]

katakomby — właśc. katakumby, podziemne cmentarze w staroż. Rzymie, miejsce zgromadzeń prześladowanych chrześcijan. [przypis edytorski]

katakumba — tu: grobowiec; dziś katakumby: system połączonych ze sobą podziemnych korytarzy z wnękami lub komorami grobowymi, pełniący funkcję cmentarza. [przypis edytorski]

katakumby — podziemne korytarze, w okresie wczesnochrześcijańskim często spełniające funkcje cmentarzy. [przypis edytorski]

katakumby — podziemny cmentarz. [przypis edytorski]

katakumby — system połączonych ze sobą podziemnych korytarzy z wnękami lub komorami grobowymi, pełniący funkcję cmentarza. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie ciała wskutek choroby psychicznej. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie ciała występujące czasami w chorobach psychicznych. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie. [przypis edytorski]

katalepsja — odrętwienie, zesztywnienie mięśni powodujące zastygnięcie ciała, często w nienaturalnej pozycji; występuje przy niektórych zaburzeniach psychicznych, chorobach mózgu oraz zatruciach. [przypis edytorski]

katalepsja — specyficzne zesztywnienie mięśni powodujące zastyganie ciała często w nienaturalnej pozycji. [przypis edytorski]

katalepsja — zesztywnienie mięśni, zaburzenie ruchu ciała. [przypis edytorski]

kataleptyczny — charakterystyczny dla katalepsji, to jest zesztywnienia spowodowanego wzrostem napięcia mięśniowego. [przypis edytorski]

kataleptyczny — patologicznie odrętwiały. [przypis edytorski]

katalicznie — dziś: katalitycznie. [przypis edytorski]

katalikystė — katalikybė. [przypis edytorski]

katalitycznie — tak jak działa katalizator chemiczny, tj. przyspieszając a. umożliwiając reakcję chemiczną, po zakończeniu której sam pozostaje niezmieniony; przen.: inicjując a. przyspieszając pewien proces. [przypis edytorski]

katalog Kehla — spis dzieł Wolfganga Amadeusza Mozarta. [przypis edytorski]

„Katalog okrętów” — tradycyjna nazwa fragmentu II księgi Iliady (II 479–779), w którym Homer wymienia zgromadzone na wyprawę trojańską wojska achajskie z różnych krain i miast, ich wodzów i liczbę okrętów. [przypis edytorski]

katalożek — tu: notatnik nauczycielski z ocenami. [przypis edytorski]

katanka (z węg.) — kurtka. [przypis edytorski]

kataplazm (daw.) — okład leczniczy. [przypis edytorski]

kataplazm — gorący, wilgotny okład. [przypis edytorski]

kataplazm — gorący, wilgotny okład rozgrzewający z nasion oleistych, papki mącznej itp. [przypis edytorski]

kataplazm — gorący, wilgotny okład z nasion oleistych, piasku, papki kartoflanej. [przypis edytorski]

katarakta — próg rzeczny, głównie w Afryce. [przypis edytorski]

katarakta — próg rzeczny. [przypis edytorski]

katarakta — próg skalny w łożysku rzeki utrudniający spływ i powodujący nagły spadek wód; tu: zapora. [przypis edytorski]

katarakta — zaćma, zmętnienie soczewki ocznej, jedna z przyczyn ślepoty. [przypis edytorski]

katarakta — zaćma, zmętnienie soczewki ocznej. [przypis edytorski]

kataraktów — dziś popr. forma D. lm: katarakt. [przypis edytorski]

katarzy a. katarowie (z gr. καθαροί, katharoi: czyści) — także: Albigensi; członkowie ruchu religijnego, powstałego i rozwijającego się w XI–XIII w. na obszarze płd. Francji i płn. Włoszech; dualistyczna filozofia katarów skierowana była przeciw ustrojowi feudalnemu i hierarchii kościelnej, katarzy głosili i praktykowali zasadę dobrowolnego ubóstwa, nie uznawali składania przysiąg, służby w wojsku, oddawania czci krzyżowi i idei czyśćca. [przypis edytorski]

katarzy — inaczej albigensi: dualistyczny ruch chrześcijański w XII–XIV w. działający na terenach Langwedocji (ob. płd. Francja). [przypis edytorski]

Katarzyna Aleksandryjska — legendarna męczennica chrześcijańska z IV w., święta Kościoła katolickiego i prawosławnego; patronka filozofów, uczonych i uczniów, jedna z najpopularniejszych świętych katolickich; postać inspirowana losami Hypatii z Aleksandrii (zm. 415), neoplatońskiej uczonej zajmującej się matematyką, astronomią i filozofią, zamordowanej przez tłum fanatycznych chrześcijan. [przypis edytorski]

Katarzyna Cornaro (1454–1510) — ostatnia królowa Cypru (od 1474); w 1489 zmuszona przez Republikę Wenecką do abdykacji, otrzymała w zamian zamek w Asolo w płn. Włoszech, gdzie mieszkała do końca życia. [przypis edytorski]

Katarzyna Howard (ok. 1523–1542) — piąta żona króla Anglii Henryka VIII, którego poślubiła mając 17 lat; po dwóch latach małżeństwa została ścięta za zdradę z powodu cudzołóstwa. [przypis edytorski]

Katarzyna II; Moskwy — w wydaniu z 1816 r. tę wzmiankę zamieniono na ogólniki: ci, którzy (…) czynią; dworu północnego itd. [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — cesarzowa Rosji (od 1762). [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji. [przypis edytorski]

Katarzyna II Wielka (1729–1796) — żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji; zaprowadziła rządy absolutyzmu oświeconego, polegała na swoich doradcach i faworytach; w życiu prywatnym znana z bogatego życia seksualnego, miała wielu kochanków. [przypis edytorski]

Katarzyna Medycejska (1519–1589) — księżna z rodu włoskich Medyceuszy, żona króla Francji Henryka II, po śmierci swego męża w 1559 wywierała decydujący wpływ na politykę swych synów, kolejnych królów Francji: Franciszka II, Karola IX i Henryka III Walezego. [przypis edytorski]

Katarzyna Medycejska (1519–1589) — księżna z rodu włoskich Medyceuszy, żona króla Francji Henryka II, po śmierci swego męża w 1559 wywierała decydujący wpływ na politykę swych synów, kolejnych królów Francji: Franciszka II, Karola IX i Henryka III Walezego. [przypis edytorski]