Przypisy

czym wiek leciał — inaczej: czy wiek leciałem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

czymże się stało, że (…) (daw. składnia) — jak to się stało, że. [przypis edytorski]

czymże się to dzieje (starop.) — daw. konstrukcja składniowa; dziś: czemuż tak się dzieje, dlaczego tak się dzieje. [przypis edytorski]

Czymże to było wobec nieszczęść narodowych i społecznych! (por. s. 107) — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; w tym przypadku we wskazanym miejscu znajduje się fragment rozdziału V: „a do zupełnego otrzeźwienia go przyczyniła się powódź (…) w sam czas”. [przypis edytorski]

czymżeż (…) jest — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że; znaczenie: czym zatem jest, czym więc jest. [przypis edytorski]

czym z niego obfitujecie (daw.) — w co obfitujecie dzięki niemu. [przypis edytorski]

Czyń jak Orygenes — Orygenes wykastrował się, by nie czuć ziemskich pokus. [przypis edytorski]

czyna (starop. forma) — dziś popr. D.lp: czynu. [przypis edytorski]

czynel — perkusyjny instrument muzyczny złożony z dwóch metalowych talerzy, które, uderzane o siebie, wydają dźwięki. [przypis edytorski]

czynel (z wł. cinelle) — perkusyjny instrument muzyczny złożony z dwóch metalowych talerzy, które, uderzane o siebie, wydają dźwięki. [przypis edytorski]

Czyngis-chan (1162–1227) — władca mongolski, jeden z największych zdobywców w historii, twórca imperium mongolskiego; znany z brutalności swoich kampanii wojennych. [przypis edytorski]

Czyngis-chan (1162–1227) — władca mongolski, jeden z największych zdobywców w historii, twórca imperium mongolskiego; znany z brutalności swoich kampanii wojennych, podczas których mordowano oporne plemiona, wsie i miasta. [przypis edytorski]

Czyngis-chan (1162–1227) — władca mongolski, twórca imperium mongolskiego; prowadził politykę podbojów, prąc na zachód, m.in. w 1223 r. w bitwie nad Kałką jego wojska pokonały siły ruskie sprzymierzone z Połowcami, zaś najazdy wojsk jego wnuków zakończyły się zdobyciem Kijowa, upadkiem Wielkiego Księstwa Kijowskiego i trwającym 200 lat panowaniem Mongołów na Rusi. [przypis edytorski]

Czyngiskan — właśc. Czyngis-chan a. Dżyngis-chan (1162–1227), do 1206 r. nosił imię Temudżyn, władca mongolski, twórca Imperium Mongolskiego; prowadził politykę podbojów (zajął m.in. północne Chiny); w 1223 r. w bitwie nad Kałką jego wojska pokonały siły ruskie sprzymierzone z Połowcami. [przypis edytorski]

czyniąc bezpieczne powątlone mury (starop. kostrukcja) — czyniąc bezpiecznymi nadwątlone mury. [przypis edytorski]

czyniać (daw.) — czynić (robić) coś zwykle, stale. [przypis edytorski]

czyniać — zwykle czynić (robić) coś. [przypis edytorski]

czynić (daw.) — walczyć, potykać się. [przypis edytorski]

czynić kwoli komuś (daw.) — postępować zgodnie z czyjąś wolą. [przypis edytorski]

czynić mieli (starop.) — tu: mieli walczyć. [przypis edytorski]

czynić (starop.) — tu: bić się. [przypis edytorski]

czynić (starop.) — tu: walczyć, atakować; aby (…) czynił wstępnem bojem: aby rozpoczął atak. [przypis edytorski]

czynić (starop.) — tu: walczyć; mieć do czynienia. [przypis edytorski]

czynić (starop.) — tu: walczyć. [przypis edytorski]

czynić — tu: działać. [przypis edytorski]

czynić — tu: sądzić. [przypis edytorski]

czynić — tu: walczyć. [przypis edytorski]

czynięli co nieprzystojnego (starop. forma) — konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: jeśli czynię coś nieprzystojnego (tj. nieodpowiedniego, niewłaściwego). [przypis edytorski]

Czy nie byliby o nich dbali — przykład użycia czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą niż opisana czasem przeszłym lub niezrealizowaną możliwość, jak w tym przypadku; dziś: czy nie dbaliby o nich. [przypis edytorski]

Czy nie edukujesz młodzieniaszka w wielkim domu na szczycie góry? — w późn. wyd. popr. tłumaczenie na: „Czy nie edukujesz młodzieniaszków w wielkim domu na szczycie góry?”. [przypis edytorski]

czynienie (starop.) — tu: walka, pojedynek. [przypis edytorski]

czynienie (starop.) — tu: walka. [przypis edytorski]

czynim — dziś popr. forma 1 os. lm cz.ter.: czynimy. [przypis edytorski]

czyniwać — często (zwyczajowo, zazwyczaj) coś czynić (robić). [przypis edytorski]

czyniwać (daw.) — czynić regularnie, co jakiś czas. [przypis edytorski]

czyniwać — zwykle czynić (robić) [przypis edytorski]

czyniwa — zwykle czyni (robi, postępuje). [przypis edytorski]

Czyn jako owoc ofiary ducha jest najwyższą rzeczą, do której każdy z nas powołany…. — Współudział Adama Mickiewicza w sprawie Andrzeja Towiańskiego. Listy i przemówienia, Paryż 1877, t. 1, s. 221. [przypis edytorski]

czynniki sprzeczne (…) proszę porównać moje rozumowania na s. 131 — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; w tym przypadku we wskazanym miejscu znajduje się fragment rozdziału VII: „Czytelnikowi, który może chciał mnie tutaj przychwycić na niekonsekwencji (…) kraje, których języka nie rozumieją”. [przypis edytorski]

czynność (daw.) — aktywność. [przypis edytorski]

czynność energiczna — tu: energiczne działanie. [przypis edytorski]

czynnośćmi — dziś popr.: czynnościami. [przypis edytorski]

czynność — tu: aktywność. [przypis edytorski]

czynny (daw.) — aktywny. [przypis edytorski]

czynny — tu: aktywny. [przypis edytorski]

czynowniczy — związany z hierarchią rang urzędniczych i wojskowych obowiązujących w Cesarstwie Rosyjskim; por. ros. чин (czin): ranga, stopień. [przypis edytorski]

czynownik (ros. чиновник) — urzędnik. [przypis edytorski]

czynownik (ros. чиновник) — urzędnik w carskiej Rosji. [przypis edytorski]

czynownik — rosyjski urzędnik. [przypis edytorski]

czynownik — urzędnik w carskiej Rosji. [przypis edytorski]

czyn (ros. czin) — ranga, stopień. [przypis edytorski]

czyn (ros.) — ranga, szczególnie ranga urzędnicza. [przypis edytorski]

czynszowi — drobna szlachta, gospodarująca na nie swojej ziemi i płacąca w zamian czynsz. [przypis edytorski]

czynszownik — osoba niebędąca właścicielem, ale dzierżawiąca ziemię za czynsz. [przypis edytorski]

czyny — dziś popr. forma N. lm: czynami. [przypis edytorski]

Czyny jego przechodzą moją zdolność opowiadania — w późn. wyd. uzupełniono tłumaczenie: Czyny jego przechodzą wszelkie oczekiwania, a także i moją zdolność opowiadania. [przypis edytorski]

czyn (z ros.) — ranga urzędnicza lub wojskowa. [przypis edytorski]

Czy pójdę, czy pójdę górą, czy pójdę doliną — nawiązanie do jednej ze zwrotek pieśni Ty pójdziesz górą:

Pieśń była śpiewana od XVIII w. przez różne warstwy społeczne, Oskar Kolberg w Pieśniach ludu polskiego przytacza 13 różnych jej wersji. W XX w. na jej popularność wpłynęło użycie słów pieśni przez Elizę Orzeszkową w powieściach Nad Niemnem i Australczyk.

[przypis edytorski]

czy podobna (daw.) — czy to możliwe. [przypis edytorski]

Czy podobna (daw.) — czy to możliwe? [przypis edytorski]

czy podobna (daw.) — czy to możliwe? [przypis edytorski]

czyść (starop.) — czytać. [przypis edytorski]

czyśca — dziś: czyśćca. [przypis edytorski]

czyścem (daw. forma) — dziś: czyśćcem. [przypis edytorski]

czyście (daw.) — dobrze. [przypis edytorski]

czyściejsze — dziś: czystsze. [przypis edytorski]

czyście (…) pojęli — skrócone od: czy pojęliście; czy żeście pojęli. [przypis edytorski]

czyście (starop.) — pięknie, ozdobnie. [przypis edytorski]

czyścowej — popr.: czyśćcowej. [przypis edytorski]

czyścowy (daw.) — czyśćcowy. [przypis edytorski]

czyścu (daw., gw.) — dziś popr. forma: czyśćcu. [przypis edytorski]

czyś pewien — skrót od: czy jesteś pewien. [przypis edytorski]

czyś zmienił — inaczej: czy zmieniłeś. [przypis edytorski]

czyscowy — dziś: czyśćcowy. [przypis edytorski]

czyscowy — dzis popr.: czyśćcowy. [przypis edytorski]

czyscowym — dziś: czyśćcowym. [przypis edytorski]

czyscu — dziś popr. forma N.: czyśćca. [przypis edytorski]

Czy się też godzi ziemię na trzy dzielić, Aby się jedna dostała mu cząstka — Lepidusowi początkowo przyznano władzę nad Afryką, lecz stosunkowo szybko został jej pozbawiony. [przypis edytorski]

czysta jak kwiat lotosu — lotos jest uważany za wyjątkową roślinę, ponieważ jego kwiaty i liście mają właściwość samooczyszczania się, co nauka nazywa efektem lotosu. [przypis edytorski]

czysta odura! (białorus.) — istne ogłupienie, otumanienie. [przypis edytorski]

czystek (bot.) — rodzaj krzewów rosnących w basenie M. Śródziemnego i w Azji Zachodniej. [przypis edytorski]

czystem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: czystym. [przypis edytorski]

czyste pole (z ukr.) — puste pole. [przypis edytorski]

czysto — tu: zupełnie, całkiem. [przypis edytorski]

czyst (starop. forma) — tu skrót od: czysty. [przypis edytorski]

czystym Józefem — aluzja do biblijnej opowieści o patriarsze Józefie, który jako niewolnik w Egipcie oparł się próbom uwiedzenia przez żonę dostojnika dworskiego Putyfara. [przypis edytorski]

czysty — prawdziwy (por. „czysty zysk”). [przypis edytorski]

czysty — tu: prawdziwy. [przypis edytorski]

czytając (…) stanęło mi w oczach — dziś popr.: kiedy czytałem, stanęło mi w oczach; a. czytając, zobaczyłem. W XVIII w. zasada zgodności podmiotu zdania głównego i imiesłowu współczesnego czynnego jeszcze nie obowiązywała powszechnie, wzorowano się na języku francuskim, w którym powyższy zwrot brzmiałby poprawnie. [przypis edytorski]

Czytając (…) zdaje się być niepodobnym — składniowa kalka z fr.; dziś popr.: Czytając (…), widzimy, że zdaje się niepodobny. [przypis edytorski]

czytałam Spencera i jadę do Włoch — częścią procesu zjednoczeniowego Włoch w 2 poł. XIX w. była likwidacja Państwa Kościelnego i włączenie jego obszernych terytoriów do Zjednoczonego Królestwa Włoch; papież Pius IX nie uznawał państwa włoskiego, postanowił nie opuszczać siedziby i ogłosił się „więźniem Watykanu” (1870). [przypis edytorski]

czytał był — forma daw. czasu zaprzeszłego; znaczenie: czytał wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

Czytał o jaskółkach (…) z kawiarenki smyrneńskiej, gdy hadżdżi, siedząc, liczą swe bursztynowe paciorki… — w wierszu Ce que disent les hirondelles (Co mówią jaskółki) ze zbioru Émaux et Camées Gautiera. [przypis edytorski]

czytał (…) podróż — dawniej książki podróżnicze nazywano w skrócie podróżami. [przypis edytorski]

czytał w książce z biblioteki szkolnej cudowną historię o cudownym bohaterze, który zdawał się wyposażony w cudowną zdolność wpadania w niezwykłe niebezpieczeństwa, z których ratowało go zawsze jakieś trzęsienie ziemi lub inny kataklizm, który unosił go z sobą i zdrowo wysadzał go na bezpieczny brzeg — zdanie niepoprawne stylistycznie ze względu na wprowadzanie kolejnych zdań podrzędnych przez ten sam zaimek który. Być może intencją tłumacza było oddanie ekscytacji Tadzia (Davy'ego). W oryg. ang. zdanie to brzmi: he was reading an enthralling tale, in a school library book, of a wonderful hero who seemed blessed with a miraculous faculty for getting into scrapes from which he was usually delivered by an earthquake or a volcanic explosion, which blew him high and dry out of his troubles, landed him in a fortune, and closed the story with proper ECLAT. [przypis edytorski]

czytaliśmy jego nominacją (daw.) — dziś: czytaliśmy jego nominację. [przypis edytorski]

czy tam po mieczu, czy po kądzieli — czy to po rodzinie ze strony ojca, czy też ze strony matki; kądziel: pęk włókien przygotowanych do przędzenia. [przypis edytorski]

czytamy u Józefa, jak owo dziecko (…) uzbrój ich, zagrzej ich” — por. IV Księga Machabejska, 8; dzieło przypisywane dawniej Józefowi Flawiuszowi. [przypis edytorski]

czytany nocą — nawiązanie do Nocy Poetów, cyklicznej imprezy poetyckiej organizowanej przez Staromiejski Dom Kultury w Warszawie, prowadzonej przez Beatę Gulę i Tomka Świtalskiego. [przypis edytorski]

„Czytelna Niedzielna” — tygodnik katolicko-patriotyczny ukazujący się w latach 1856–1864 w Warszawie. [przypis edytorski]