Przypisy

akaridy (łac. Acari) — pajęczaki: roztocza, w tym kleszcze. [przypis edytorski]

Akarnania — kraina hist. w zach. części Grecji środkowej, nad Zatoką Ambrakijską. [przypis edytorski]

A kat jej prosi (…) — a kto ja prosi. [przypis edytorski]

Akatui — ob. Nowy Akatuj, wieś w Kraju Zabajkalskim w Rosji, gdzie w latach 1832–1917 znajdowało się rosyjskie więzienie ciężkiej pracy (katorga) w kopalni rud ołowiowo-srebrowych, część nerczyńskiego systemu katorżniczego. [przypis edytorski]

Akatuj — rosyjskie więzienie funkcjonujące w latach 1832–1917, w którym kara połączona była z ciężkimi robotami. [przypis edytorski]

Akber Khan, dziś popr. Akbar, właśc. Dżalal ad-Din Muhammad Akbar (1542–1605) — cesarz północnych Indii z muzułmańskiej dynastii Wielkich Mogołów. [przypis edytorski]

akcentu uświęconego przez wielkiego papieża z VII wieku — papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu, łac. Gregorius Magnus (ok. 540–604) tradycja przypisuje uporządkowanie i usystematyzowanie śpiewu liturgicznego, znanego później od jego imienia jako chorał gregoriański. [przypis edytorski]

akcept — tu: weksel po złożeniu akceptu, tj. złożeniu podpisu na wekslu przez osobę zobowiązującą się w ten sposób do zapłaty wskazanej na wekslu kwoty we wskazanym terminie. [przypis edytorski]

akces (z łac.) — przyłączenie. [przypis edytorski]

akcja trwa — mowa o akcji przesiedleńczej, trwającej od lipca do września 1942 roku, w ramach której wywożono Żydów z getta do obozu w Treblince. [przypis edytorski]

akcja — tu: bilet wstępu. [przypis edytorski]

akcja — tu: zorganizowane działania niemieckiego okupanta, wymierzone głównie przeciw ludności cywilnej, w tym wypadku społeczności żydowskiej [przypis edytorski]

akcje Suezu — akcje Kompanii Kanału Sueskiego, zarządzającej zbudowanym w 1859–1869 Kanałem Sueskim, który połączył M. Śródziemne z M. Czerwonym, umożliwiając Europejczykom żeglugę do Indii bez opływania Afryki; w 1956 kanał został znacjonalizowany przez władze egipskie. [przypis edytorski]

Akcjum — miasto na przylądku o tej samej nazwie, przy wejściu do Zat. Ambrakijskiej w zach. Grecji. [przypis edytorski]

Akcjusz, właśc. Lucjusz Akcjusz (170 p.n.e.–85 p.n.e) — poeta i dramatopisarz rzymski. [przypis edytorski]

akcydencja (daw.) — akcydens: nieistotna cecha rzeczy mogąca się zmieniać zależnie od okoliczności. [przypis edytorski]

akcydens — tu: dodatkowa premia. [przypis edytorski]

akcydens (z łac., filoz.) — nieistotna cecha rzeczy (bytu, filoz.: substancji), mogąca się zmieniać zależnie od okoliczności. [przypis edytorski]

akcyj — dziś forma D.lm: akcji. [przypis edytorski]

akcyj — dziś powszechniejsza forma D. lm: akcji. [przypis edytorski]

akcypa (daw., z łac.) — datek za posługi kościelne. [przypis edytorski]

akcyźny — poborca podatkowy; por. akcyza. [przypis edytorski]

akcyzny (z ros.) — w carskiej Rosji urzędnik skarbowy zajmujący się dochodami z akcyzy. [przypis edytorski]

Aker — dawna gmina norweska sąsiadująca z miastem Christianią (Oslo), obecnie część tego miasta. [przypis edytorski]

Akerman — miasto na Ukrainie; dosł. z tur. biała twierdza. [przypis edytorski]

Akiba ben Josef (ok. 40–137) — tannaita trzeciej generacji; zaangażowany w ostateczne ustalenie kanonu biblii hebrajskiej oraz zebranie przekazów ustnych dotyczących żydowskiego prawa religijnego, co dało podstawy do pracy nad Miszną. Poparł powstanie Bar-Kochby (132–136), za co zginął śmiercią męczeńską; zaliczany do Dziesięciu Męczenników żydowskich. [przypis edytorski]

Akiba właśc. Akiba ben Josef (ok. 40–137) — tannaita trzeciej generacji; zaangażowany w ostateczne ustalenie kanonu biblii hebrajskiej oraz zebranie przekazów ustnych dotyczących żydowskiego prawa religijnego, co dało podstawy do pracy nad Miszną. Poparł powstanie Bar-Kochby (132–136), za co zginął śmiercią męczeńską; zaliczany do Dziesięciu Męczenników żydowskich. [przypis edytorski]

A kiedyś niech powstanie mściciel z naszych kości — przysłowiowe. [przypis edytorski]

A kiedy straszną opisują burzę, To chmura piorun zostawia w cenzurze — aluzja do zaostrzonej cenzury carskiej po powstaniu listopadowym. [przypis edytorski]

Akkadowie — lud semicki, zamieszkujący Mezopotamię od III tysiąclecia p.n.e. [przypis edytorski]

Akka (hebr. ‏עכו‎: Akko; arab. ‏عكا‎: Akka) — miasto w Izraelu, zw. także: Akra, Saint-Jean-d'Acre (fr.), położone w Dystrykcie Północnym, strategicznie położone, starożytne miasto portowe, o historii sięgającej epoki brązu. [przypis edytorski]

Akka — istniejące prawdopodobnie od III tysiąclecia p.n.e. miasto portowe. Okres największej świetności miasta przypada na XIV/XIII w. p.n.e. Za czasów króla Salomona miasto należało do Królestwa Izraela, choć pozostawało silnie związane politycznie z Fenicją. [przypis edytorski]

Akka — ważne nadmorskie miasto handlowe na południu Fenicji (dziś w północnym Izraelu). [przypis edytorski]

akklimatisierte, der (niem.) — zaaklimatyzowany. [przypis edytorski]

Akko a. Akka, a. Akra — miasto położone w Dystrykcie Płn. w Izraelu (w rzeczywistości od Jerozolimy dzieli je ponad 150 km). [przypis edytorski]

a kługer mensz (jid.) — mądry człowiek. [przypis edytorski]

aklamacja (z łac. acclamatio: okrzyk) — sytuacja, w której wszyscy się zgadzają, co wybrać, wszyscy głosują na to samo rozwiązanie. [przypis edytorski]

a kluger mensz, erłycher mensz (jid.) — mądry człowiek, uczciwy człowiek. [przypis edytorski]

akmeizm (z gr. akmḗ: szczyt) — nurt w poezji rosyjskiej w latach 1912–1932, unikająca wieloznaczności odmiana klasycyzmu; akmeizm reprezentowali m. in. Nikołaj Gumilow, Osip Mandelsztam i Anna Achmatowa. [przypis edytorski]

akolita — pomocnik kapłana, posługujący podczas obrządków religijnych. [przypis edytorski]

akomodacja oka — dostosowanie się oka do ostrego widzenia przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach. [przypis edytorski]

akomodować (czemuś) (daw.) — dostosować się (do czegoś). [przypis edytorski]

akomodować się (daw.) — przystosowywać się. [przypis edytorski]

akomodować się — przystosowywać się. [przypis edytorski]

akomodować się (tu daw.) — zastosować się, wprowadzić w życie. [przypis edytorski]

akomodować się — tu: stosować się. [przypis edytorski]

akomodować się (z łac. accomodare: przystosować, poświęcić) — tu: przestawić się. [przypis edytorski]

akomodować (z łac.: przystosować) — tu: przypodobać się, dogadzać. [przypis edytorski]

akompaniament — muzyka towarzysząca (np. śpiewowi solisty, pokazom artystycznym itp.). [przypis edytorski]

akompaniament — muzyka towarzysząca śpiewowi, tańcom lub innym występom. [przypis edytorski]

A koń na baranie ogonem kiwa — dawniej struny skrzypiec wyrabiano z jelit baranich (dziś z metalu), a włosia końskiego używa się do dziś do budowy smyczka. [przypis edytorski]

akordalia (z fr.) — uzgodnienia, umowa; tu: umowa małżeńska, ślub. [przypis edytorski]

akordować (z fr. accorder) — przyznać, udzielić. [przypis edytorski]

akord — tu: norma pracy, od której zależy wysokość wynagrodzenia pracownika. [przypis edytorski]

akord (z fr.) — tu: zgoda. [przypis edytorski]

Akragas — dziś: Agrigento, miasto na płd. wybrzeżu Sycylii, w prowincji Agrigento. [przypis edytorski]

akr — anglosaska jednostka równa 0,4 hektara. [przypis edytorski]

akr — anglosaska miara powierzchni gruntów; 16 akrów to ok. 6,5 hektara. [przypis edytorski]

akr — anglosaska miara powierzchni gruntów; 250 akrów to ok. 100 hektarów. [przypis edytorski]

akr — anglosaska miara powierzchni gruntów równa ok. 0,4 hektara. [przypis edytorski]

A król Dawid zestarzał się był i miał wiele dni wieku… — 1 Krl, 1–4, w tłum. Jakuba Wujka. [przypis edytorski]

akromegalia — choroba wywołana nadmiarem hormonu wzrostu u osoby dorosłej, oprócz innych przypadłości objawia się rozrostem tkanek, więc i zmianą rysów twarzy. [przypis edytorski]

akromegalia (med.) (łac. acromegalia) — choroba spowodowana nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (somatotropiny) i przejawiająca się przerostem tkanek miękkich i kości różnych części ciała (dłoni, stóp, nosa, uszu, żuchwy, zewnętrznych narządów płciowych itp.). [przypis edytorski]

Akropola — dziś popr. w r.m.: Akropol. [przypis edytorski]

Akropola (z gr. rzecz. r.ż. akrópolis) — dziś popr. w r.m.: Akropol. [przypis edytorski]

Akropola (z gr. rzecz. r.ż. akrópolis) — dziś popr. w r.m.: Akropol, warownia na wysokim wzgórzu, w Atenach służąca również celom kultowym. [przypis edytorski]

akropola (z gr. rzecz. r.ż. akrópolis) — dziś popr. w r.m.: akropol, w staroż. Grecji warownia znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta. [przypis edytorski]

Akropolis (gr.) — akropol; w staroż. Grecji warownia znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta. W jęz. greckim akrópolis to rzeczownik rodzaju żeńskiego, stąd dalej w tekście: Akropola. [przypis edytorski]

akropolis (gr.) — akropol; w staroż. Grecji warownia znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta. Akropol w Atenach oprócz tego, że pełnił funkcję obronną, służył celom kultowym; znajdował się tam także skarbiec państwowy. [przypis edytorski]

Akropolis (gr. rzecz. r.ż.) — Akropol, warownia na wysokim wzgórzu, w Atenach służąca również celom kultowym. [przypis edytorski]

Akropolis wzniesione ku pamięci Abrahama Lincolna — mauzoleum Lincolna w Waszyngtonie, odsłonięte w 1922: zbudowany na planie prostokąta budynek, otoczony kolumnami doryckimi, przypominający wyglądem klasyczną grecką świątynię (taką jak Partenon na ateńskim Akropolu), z wielkim posągiem Abrahama Lincolna we wnętrzu. [przypis edytorski]

Akropol — w staroż. Grecji warownia, cytadela z pałacami i świątyniami, znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta; w okresie hellenistycznym niezamieszkała część, służąca celom publicznym, kultowym i reprezentacyjnym. [przypis edytorski]

akropol — w staroż. Grecji warownia, cytadela z pałacami i świątyniami, znajdująca się na wysokim wzgórzu, obejmująca część lub całość miasta; w okresie hellenistycznym niezamieszkała część, służąca celom publicznym, kultowym i reprezentacyjnym. [przypis edytorski]

akrostych — wiersz, w którym początkowe litery, sylaby lub słowa wersów tworzą dodatkowo pewien wyraz, frazę lub zdanie. [przypis edytorski]

akrostych — wiersz, w którym początkowe litery, sylaby lub słowa wersów tworzą dodatkowo pewien wyraz, frazę lub zdanie. [przypis edytorski]

akrybia — sumienność. [przypis edytorski]

Akrysios (mit. gr.) — mąż Eurydyki, ojciec Danae. [przypis edytorski]

Aksakow, Aleksander (1832–1903) — rosyjski pisarz i spirytysta. [przypis edytorski]

Aksakow, Iwan Siergiejewicz (1823–1886) — rosyjski publicysta i poeta, jeden z ideologów słowianofilstwa. [przypis edytorski]

Aksakow, Konstantin Siergiejewicz (1817–1860) — rosyjski publicysta, krytyk literacki, publicysta; jeden z głównych ideologów słowianofilstwa. [przypis edytorski]

aksamit — miękka, krótko strzyżona tkanina. [przypis edytorski]

aksamit — miękka tkanina charakteryzująca się krótkim, strzyżonym włosem. [przypis edytorski]

Aksel a. Axel — pseudonim artystyczny Ignacego Balińskiego (1862–1951), pisarza związanego z endecją. [przypis edytorski]

akselbant — sznur galowy, ozdobny pleciony sznur naramienny, będący częścią stroju wojskowego. [przypis edytorski]

akselbant (wojsk.) — naramienny sznur przy mundurze oficerskim lub galowym. [przypis edytorski]

Aksel — szwedz. poemat miłosny Esaiasa Tegnéra (1782–1846), wydany w 1822. [przypis edytorski]

Aksios a. Wardar — rzeka płynąca przez Macedonię i wpadająca do Morza Egejskiego w pobliżu Salonik. [przypis edytorski]

aksjologia — dział filozofii, zajmujący się wartościami, m. in. wartościami moralnymi, ale też np. estetycznymi. [przypis edytorski]

aksjoma (daw.) — aksjomaty. [przypis edytorski]

aksjomat — w matematyce: niepodważalne założenie. [przypis edytorski]

aksjomat (z gr. ἀξίωμα) — pewnik, podstawowe założenie; w tradycyjnej logice matematycznej i filozofii (za Euklidesem): zdanie przyjmowane za prawdziwe, którego, w obrębie danej teorii, nie dowodzi się. [przypis edytorski]

aksjom (daw.) — aksjomat: pewnik, niewzruszona zasada; aksjoma: daw. M. lm, dziś: aksjomaty. [przypis edytorski]

aksjom (daw.) — aksjomat: pewnik, niewzruszona zasada. [przypis edytorski]

aksjom (daw.) — aksjomat: pewnik, niewzruszona zasada. [przypis edytorski]

aksjom — dziś: aksjomat, tj. zasada. [przypis edytorski]

aksolotl — meksykański płaz ogoniasty, charakteryzujący się bladą skórą. [przypis edytorski]

aksolotl — wodna, larwalna forma ambystomy meksykańskiej, płaza ogoniastego charakteryzującego się neotenią, czyli zdolnością larw do rozmnażania się płciowego; w środowisku naturalnym ambystomy nie przekształcają się w dorosłą postać lądową; po raz pierwszy w postać lądową przekształciła aksolotla polska uczona, biolog Laura Kaufman (w 1917); w wyniku przeobrażenia u aksolotli następują zmiany w budowie ciała, m.in. stopniowy zanik skrzeli. [przypis edytorski]

Aksyna — w innym oprac. tegoż tłumaczenia: Marina. [przypis edytorski]

Aktajon a. Akteon (mit. gr.) — myśliwy, który przypadkiem zobaczył Artemidę w kąpieli, za co bogini zamieniła go w jelenia; zginął rozszarpany przez własne psy. [przypis edytorski]

Akta Sanctae Sedis — oficjalny organ prasowy Watykanu, wychodzący od r. 1865, w 1908 r. zastąpione przez „Acta Apostolicae Sedis”. [przypis edytorski]