Przypisy

jez (gw.) — jest. Uproszczenie artykulacji cząstki -st, i następnie — udźwięcznienie s. [przypis edytorski]

jeziór — dziś popr. pisownia: jezior. [przypis edytorski]

jeziora napotykają się — dziś popr.: jeziora napotyka się. [przypis edytorski]

Jeziora Sodowe — grupa jezior wzdłuż zachodniej części Delty, na terenie doliny zwanej dziś Wadi an-Natrun, ok. 120 km na północny wschód od Memfis. Ich woda zawiera duże ilości węglanu sodu, czyli sody naturalnej. [przypis edytorski]

jeziormi — dziś popr.: jeziorami. [przypis edytorski]

jezioro Abe — laguna Aby, największa z lagun tworzących zespół lagun Aby w ob. Wybrzeżu Kości Słoniowej, składający się z trzech części, z zachodu na wschód: laguna Aby, laguna Tendo i laguna Ehy. [przypis edytorski]

jezioro Aby — laguna Aby, największa z lagun tworzących zespół lagun Aby w ob. Wybrzeżu Kości Słoniowej, składający się z trzech części, z zachodu na wschód: laguna Aby, laguna Tendo i laguna Ehy. [przypis edytorski]

Jezioro Bodeńskie — jezioro podalpejskie na pograniczu Szwajcarii, Austrii i Niemiec. [przypis edytorski]

Jezioro Dargańskie, właśc. Lough Dargan — jezioro na południe od Sligo. [przypis edytorski]

jezioro Hula — daw. jezioro w dolinie Hula, w płn. części Izraela; osuszone w 2 poł. XX w. [przypis edytorski]

jezioro Moeris (gr.) — dziś: jezioro Karun, położone w centrum oazy Fajum, ok. 80 km na płd.-zach. od Kairu. W starożytności miało powierzchnię kilkakrotnie większą niż obecne 230 km². Na rozkaz faraonów XII dynastii przekopano w obniżeniu płaskowyżu libijskiego kanał łączący naturalne jezioro z Nilem, dzięki czemu wykorzystano je jako zbiornik do odprowadzania niebezpiecznego nadmiaru wód podczas przyborów rzeki. Powiększenie jeziora, budowa tamy oraz systemu kanałów irygacyjnych zwiększyły tereny uprawne o tysiące hektarów, tworząc z oazy Fajum jeden z najżyźniejszych rejonów Egiptu. [przypis edytorski]

jezioro piekieł — Awernus pod Kume w Kampanii. [przypis edytorski]

Jezioro Starnberskie a. Starnberger See — jezioro w Niemczech, w kraju związkowym Bawaria, w regionie Monachium. [przypis edytorski]

jezioro Timsah (arab.) — Jezioro Krokodyli, słonowodne jezioro położone na Przesmyku Sueskim, na północ od Gorzkich Jezior. Obecnie przez jego wschodnią część przebiega trasa Kanału Sueskiego. [przypis edytorski]

jezioro Warzneńskie — obecna nazwa: Roś. [przypis edytorski]

jezioro wigierskie — Wigry. [przypis edytorski]

Jezioro Wyższe (Superior) — dziś popr.: Jezioro Górne (ang. Superior Lake), największe i najbardziej na północ wysunięte jezioro w kompleksie pięciu Wielkich Jezior Ameryki Północnej. [przypis edytorski]

jezioro, zwane Martwym — przypuszczalnie Lacus Mortis (łac. Jezioro Śmierci), niewielki ciemny obszar księżycowy, o średnicy 150 km. [przypis edytorski]

jezne [roty] (starop.) — jezdne roty; oddziały jazdy konnej. [przypis edytorski]

jezne wojsko (starop.) — jazda; oddziały jazdy. [przypis edytorski]

jezni (starop.) — jezdni; członkowie oddziałów jazdy konnej. [przypis edytorski]

jeznych (starop. forma) — jezdnych; jazdę. [przypis edytorski]

jezuici a. Towarzystwo Jezusowe — papieski męski zakon apostolski, założony w 1540 r. [przypis edytorski]

jezuici — męski zakon katolicki, istniejący, aby bronić Kościoła katolickiego przed reformacją; w XVIII i XIX w. przypisywano im bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuici — męski zakon katolicki, istniejący, żeby bronić Kościoła katolickiego przed reformacją; jezuitom przypisywano zakłamanie, przewrotność i bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuici — oficjalnie: Towarzystwo Jezusowe, papieski męski zakon katolicki, którego pierwotnie główną misją było zwalczanie reformacji; jezuitom przypisywano zakłamanie, przewrotność i bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuicki — właściwy jezuitom, taki jak u nich; jezuici: męski zakon katolicki, istniejący, aby bronić Kościoła katolickiego przed reformacją, w XVIII i XIX w. przypisywano im bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuicki — właściwy jezuitom, taki jak u nich; jezuici: męski zakon katolicki, istniejący, aby bronić Kościoła katolickiego przed reformacją; jezuitom przypisywano zakłamanie, przewrotność i bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuita — członek katolickiego zakonu jezuitów, którego główną misją było zwalczanie reformacji; jezuitom przypisywano zakłamanie, przewrotność i bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuita irlandzki (…) posiadający dobre mikroskopy, sporządził węgorze z mąki zakażonego zboża — mowa o Johnie Turberville Needhamie (1713–1781), angielskim biologu i księdzu rzymskokatolickim (nie był jednak jezuitą), autorze kilku prac o obserwacjach mikroskopowych; w jednym ze swoich eksperymentów po ogrzaniu rozczynu z pszenicy i ostudzeniu w otwartej butelce zamknął ją szczelnie, a po kilku dniach w rozczynie namnożyły się mikroorganizmy; rezultat wydawał się potwierdzać ówczesną teorię samorództwa: samorodnego powstawania niektórych organizmów żywych bezpośrednio z materii nieożywionej, bez udziału podobnych organizmów; Needham uważał początkowo, że zaobserwowane węgorki zbożowe (rodzaj nicieni) rodzą się z mąki i wody, później uznał eksperyment za dowód istnienia ukrytej „siły wegetatywnej”, a obserwowane drobnoustroje nie za organizmy, lecz za „cząstki witalne i ruchliwe”; w 1765 włoski uczony Lazzaro Spallanzani powtórzył eksperyment, stosując staranniejszą sterylizację, i wykazał, że wówczas mikroorganizmy się nie pojawiają. [przypis edytorski]

jezuityzm — tu: jedna z opcji we fr. polityce w XIX w.; jezuici — męski zakon katolicki, istniejący, aby bronić Kościoła katolickiego przed reformacją, w XVIII i XIX w. przypisywano im bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

jezuityzm — tu: zasady i zachowanie właściwe jezuitom; jezuici: męski zakon katolicki, istniejący, aby bronić Kościoła katolickiego przed reformacją; jezuitom przypisywano zakłamanie, przewrotność i bezwzględność, stosowanie zasady, że cel uświęca środki. [przypis edytorski]

Jezusa Chrystusa (…) krew jego oczyścia nas od grzechów — 1 J 1, 7. [przypis edytorski]

Jezus Chrystus, Boga Syn, Zbawiciel — wyraz utworzony od pierwszych liter tych słów po grecku to Ichthys a. Ichtys, czyli ryba, symbol chrześcijaństwa z okresu prześladowań pierwszych chrześcijan. [przypis edytorski]

Jezus wcielony — obecnie śpiewa się raczej: Bóg-człowiek tu wcielony. [przypis edytorski]

J. H. Rosny — wspólny pseudonim literacki, którego używali dwaj bracia, francuskojęzyczni pisarze belgijscy: Joseph Henri Honoré Boex (1856–1940) oraz Séraphin Justin François Boex (1859–1948). [przypis edytorski]

jich (starop. forma) — ich. [przypis edytorski]

Jiczyn — miasto w płn. części Czech. [przypis edytorski]

jidą (starop.) — idą. [przypis edytorski]

ji (daw.) — dziś forma B.lp: go. [przypis edytorski]

ji (daw.) — dziś: go, jego. [przypis edytorski]

ji (daw.) — dziś: go. [przypis edytorski]

ji (daw.) — dziś: jego, go. [przypis edytorski]

ji (daw.) — go, jego. [przypis edytorski]

jidziesz (starop.) — forma 3.os. lp: idziesz, odchodzisz. [przypis edytorski]

„J” i „E” — Jan Redzej i Edward Ciesielski. [przypis edytorski]

ji (gw.) — jej. [przypis edytorski]

J. I. Kr. — Józef Ignacy Kraszewski. [przypis edytorski]

jimać się (starop.) — wziąć się za co; gdy się jimę (…) plęsać: kiedy zacznę pląsać. [przypis edytorski]

jimać (starop.) — zacząć; zabrać się za co. [przypis edytorski]

Jiménez de Cisneros, Francisco (1436–1517), w ówczesnej pisowni hiszp.: Ximenes, czyt.: himenes — hiszpański duchowny i mąż stanu, franciszkanin; spowiednik Izabeli I Katolickiej (od 1492), arcybiskup Toledo (od 1495), kardynał i wielki inkwizytor Kastylii (od 1507), forsował konwersję podbitych muzułmanów na katolicyzm, przeprowadził reformę Kościoła katolickiego w Kastylii, zwiększającą dyscyplinę wśród duchowieństwa; założył uniwersytet w Alcalá de Henares, utrzymał liturgię gocką (mozarabską) w katedrze toledańskiej, wydając mszał i brewiarz w tym rycie; zorganizował pierwsze wydanie drukiem pełnego tekstu Biblii w językach oryginalnych z łacińskim przekładem (Biblia Poliglotta); zdobył Oran (1509) w Afryce Płn., był jednym z regentów Kastylii, później regentem Hiszpanii. [przypis edytorski]

jimieć (starop.) — mieć, posiadać. [przypis edytorski]

jimienie (starop.) — bogactwo, mienie. [przypis edytorski]

jimienie — własność, bogactwo. [przypis edytorski]

Jimmie Walker, właśc. James John Walker (1881–1946) — ekstrawagancki polityk amerykański, liberalny demokrata, burmistrz Nowego Jorku (1926–1932). [przypis edytorski]

jim (starop.) — im. [przypis edytorski]

jinako po mnie nie wzwiesz (starop.) — nic innego o mnie nie usłyszysz. [przypis edytorski]

jinako (starop.) — inaczej. [przypis edytorski]

jinego (starop.) — innego. [przypis edytorski]

ji s nią oddał (starop.) — połączył go z nią (ślubem). [przypis edytorski]

ji (starop. forma) — B.lp zaimka, dziś: go. [przypis edytorski]

ji (starop. forma) — go; jego. [przypis edytorski]

ji (starop. forma) — go. [przypis edytorski]

ji (starop. forma) — go (tu: kabat). [przypis edytorski]

ji (starop.) — go. [przypis edytorski]

ji (starop.) — go; wroć mi ji: zwróć mi go (tj. pierścień). [przypis edytorski]

ji (starop.) — jemu; mu. [przypis edytorski]

Jiv-Atma (z sanskr.) — jivatma; w hinduizmie połączenie dwóch pojęć: jiva, dusza oraz atman, jaźń. [przypis edytorski]

Jiwaro — grupa plemion indiańskich żyjących w Ekwadorze i płn.-wsch. Peru. [przypis edytorski]

jiżto (starop.) — że to; przez to że. [przypis edytorski]

JJ. OO. i JJ. WW. — skrót od lm: Jaśnie Oświeceni i Jaśnie Wielmożni (tu: w C.). [przypis edytorski]

JJ. PP. — liczba mnoga od JP.: Jaśnie Panami. [przypis edytorski]

JJ. WW. — jaśnie wielmożni (tytuł). [przypis edytorski]

JJWW. —skrót od: jaśnie wielmożni. [przypis edytorski]

J. K. M. — Jego Królewskiej Mości. [przypis edytorski]

JKM — Jego Królewskiej Mości. [przypis edytorski]

Jlex paraguayensis — popr.: Ilex paraguariensis, ostrokrzew paragwajski. [przypis edytorski]

Jmć (daw.) — skrót od „jegomość”. [przypis edytorski]

Jmość — Jejmość, od: Jej Miłość; pani. [przypis edytorski]

jnakszy (gw.), inakszy (daw.) — inny, odmienny. [przypis edytorski]

Józafackie pole — dolina Jozafata, miejsce Sądu Ostatecznego wg Biblii (por. dłuższy fragment Księgi Joela Jl 4, 1–3; 4, 11–17, wiązany niekiedy interpretacyjnie z obrazem z Księgi Ezechiela przedstawiającym ożywienie, dzięki mocy Boga, wyschłych kości zmarłych z „całego domu Izraela” spoczywających w nienazwanej dolinie, Ez 37, 1–14). [przypis edytorski]

Józef a. Józef Egipski — patriarcha biblijny, syn Jakuba i Racheli, którego sprzedano do Egiptu, gdzie stał się niewolnikiem; jego historia jest opisana w Księdze Rodzaju. [przypis edytorski]

Józef Andrzej Szczepański ps. „Ziutek” (1922–1944) — harcerz, poeta, w powstaniu warszawskim żołnierz batalionu AK „Parasol”, zmarł z ran 10 września. [przypis edytorski]

Józef Balsamo — powieść historyczna Aleksandra Dumasa (ojca), stanowiącą pierwszą z pięciu części cyklu Pamiętniki lekarza. [przypis edytorski]

Józef Flawiusz (37–94) — historyk żydowski piszący po grecku. [przypis edytorski]

Józef Flawiusz (37–po 94 n.e.) — historyk żydowski piszący po grecku. [przypis edytorski]

Józef Flawiusz (I w.) — historyk żydowski piszący po grecku. [przypis edytorski]

Józefie, synu Mateusza, (…) Flawiuszu, jakim sposobem ocalałeś jako świadek — z pytania, w jaki dokładnie sposób Józef Flawiusz ocalał, zrodził się znany problem matematyczny z zakresu kombinatoryki, zw. problemem Józefa Flawiusza (a. permutacją Józefa Flawiusza). Józefa Flawiusz, będąc dowódcą powstania antyrzymskiego w Galilei, w roku 67 wraz z grupą powstańców został otoczony w jaskini w trakcie oblężenia Jotopaty; powstańcy żydowscy woleli odebrać sobie życie niż trafić do niewoli rzymskiej, jednak prawo religijne surowo zabrania samobójstwa. Aby grzech nie spadł na wszystkich, oblężeni powstańcy postanowili losować: ustawieni w krąg żołnierze losowali, kto zabije poprzednio wylosowanego, w końcu miał pozostać jeden, który będzie musiał popełnić samobójstwo. Na koniec przy życiu pozostali Flawiusz i jeden z powstańców, wspólnie zdecydowali jednak poddać się (dzięki temu mogła powstać m.in. opowieść o wojnie żydowskiej). Problem matematyczny wychodzi od tej historycznej sytuacji i stawia pytanie o to, który obiekt pozostanie, jeśli w kręgu ustawimy n obiektów (powstańców było 40 lub 41 wraz z Flawiuszem), a następnie będziemy eliminować co któryś obiekt (początkowo przyjęto, że co trzeci), aż zostanie tylko jeden (w rzeczywistości pozostało dwóch ludzi). [przypis edytorski]

Józef II Habsburg (1741–1790) — cesarz rzymsko-niemiecki (od 1765), przedstawiciel absolutyzmu oświeconego; wprowadził silne scentralizowane rządy, wdrożył wiele reform. [przypis edytorski]

Józef — imię znaczące, odwołuje się najprawdopodobniej do Józefa Gołuchowskiego (1797–1858), filozofa polskiego, ucznia Friedricha Schellinga. Uważał on, że uczucia i intuicja mają prymat nad rozumem, zajmując stanowisko irracjonalistyczne sprzeciwiał się filozofii materialistycznej. Głosił koncepcję ducha narodowego jako odpowiedzialnego za kształt i charakter narodu. [przypis edytorski]

Józef Kimbar (ok. 1750 – po 1800) — stolnik upicki, poseł na sejm w 1793 r. W mowie sejmowej wyraził przekonanie, że król i wszyscy posłowie powinni wybrać dobrowolnie syberyjskie wygnanie, zamiast godzić się na upokarzające układy z Rosją, prowadzące do rozbiorów Polski. [przypis edytorski]

Józef Korzeniowski (1797–1863) — pisarz. Kształtował samodzielny nurt w literaturze romantycznej, autor dramatu ludowego Karpaccy górale, prekursorskiej powieści Krewni, realizującej już idee pozytywistyczne, pisanej zgodnie z estetyką realizmu. [przypis edytorski]

Józef — najmłodszy i najbardziej umiłowany syn Jakuba i Racheli, patriarcha biblijny. Bracia chcieli go zabić, jednak za namową najstarszego z nich, Rubena, do tego nie doszło. W zamian Józef został sprzedany do Egiptu, gdzie, jako niewolnik, służył u urzędnika faraona Potifara. Fałszywie oskarżony przez jego żonę o próbę gwałtu, został wtrącony do więzienia. W więzieniu wsławił się tłumaczeniem snów, dlatego zlecono mu wyjaśnienie snu faraona. Dobre tłumaczenie i rady spowodowały, że faraon mianował go zarządcą całego Egiptu (cała historia życia Józefa: Rdz 37–50). [przypis edytorski]

Józef — najmłodszy i najbardziej umiłowany syn Jakuba i Racheli, patriarcha biblijny. Bracia chcieli go zabić, jednak za namową najstarszego z nich, Rubena, do tego nie doszło. W zamian Józef został sprzedany do Egiptu, gdzie, jako niewolnik, służył u urzędnika faraona, Potifara. Fałszywie oskarżony przez jego żonę o próbę gwałtu, został wtrącony do więzienia. W więzieniu wsławił się tłumaczeniem snów, dlatego zlecono mu wyjaśnienie snu faraona. Dobre tłumaczenie i rady spowodowały, że faraon mianował go zarządcą całego Egiptu (cała historia życia Józefa: Rdz 37 – 50). [przypis edytorski]

Józef Orwid (1891–1944) — właśc. Józef Kostych, aktor. [przypis edytorski]

Józef — patriarcha biblijny, syn Jakuba i Racheli, którego historia opisana jest w Księdze Rodzaju; przez zazdrosnych braci sprzedany w niewolę, trafił do Egiptu, gdzie zyskał uznanie jako objaśniacz snów; dobre rady spowodowały, że władca ustanowił go zarządcą całego Egiptu, w którym Józef zapobiegł klęsce głodu. [przypis edytorski]

Józef Piłsudski(1867–1935) — dowódca wojskowy, działacz niepodległościowy i socjalistyczny, w czasie I wojny światowej organizator Legionów, naczelnik państwa po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1918, wycofał się z polityki w roku 1922, by w 1926 przejąć władzę w wyniku tzw. przewrotu majowego. [przypis edytorski]

Józef Poniatowski (1763–1813) — książę, generał, Wódz Naczelny Wojsk Polskich Księstwa Warszawskiego, marszałek Francji; zginął w czasie wojen napoleońskich pod Lipskiem. [przypis edytorski]

Józef Rokicki ps. „Karol” (1894–1976) — oficer służby stałej WP, w 1939 r. w sztabie Dowództwa Okręgu Korpusu Nr 2 w Lublinie, w konspiracji początkowo w NOW, od 1942 r. w AK, w powstaniu w stopniu podpułkownika, od 20 sierpnia dowódca oddziałów polskich na Mokotowie. 26 września podjął na własną rękę decyzję o ewakuacji Mokotowa, co wywołało kontrowersje wśród innych wyższych oficerów AK. Po wojnie w latach 1945–1957 na emigracji, następnie powrócił do Polski, zmarł w Warszawie. [przypis edytorski]

Józef stary — według tradycji Józef był znacznie starszy od Maryi. [przypis edytorski]