Przypisy

duży (daw.) — silny; najduższy: najsilniejszy [przypis redakcyjny]

duży (daw.) — silny; najduższy: najsilniejszy. [przypis redakcyjny]

duży (daw.) — silny. [przypis redakcyjny]

duży (daw.) — silny. [przypis redakcyjny]

duży — silni. [przypis redakcyjny]

duży — [tu:] silny. [przypis redakcyjny]

duży — tu: silny. [przypis redakcyjny]

dwa dni trwała — jest to alegoryczne przedstawienie ostatnich walk w Warszawie 6 i 7 września 1831 r. [przypis redakcyjny]

dwaj Alfonsowie — Alfons i Alfonsino, naturalni synowie Alfonsa I. [przypis redakcyjny]

dwaj Brejgele — w malarstwie flamandzkim znani są dwaj artyści o tym samym imieniu i nazwisku: Pieter Brueghel starszy (1525–1569) i Pieter Brueghel młodszy (1564–1638), syn pierwszego. Pieter Brueghel młodszy zwany był także piekielnym (z hol. van der Helle) z powodu często występującego w jego malarstwie motywu piekła i ognia. Pieter Brueghel starszy zasłynął jako pejzażysta. [przypis redakcyjny]

Dwaj Strozzów, ociec z synem, — ojciec Wespazjan (1422–1505) i syn Herkules (1471–1508), obaj poeci. [przypis redakcyjny]

dwa Leszczkowie — dwóch Leszków: Leszek Biały i Leszek Czarny. [przypis redakcyjny]

dwa pnie poznania ludzkiego (…) z jednego wspólnego, lecz nam nieznanego korzenia — to zdanie Kanta o wspólnym korzeniu zmysłowości i rozumu posłużyło później do wytworzenia filozofii monistycznej, mianowicie Schellingowego Identistäts-system. Widnieje też ono u Hippolyte'a Taine'a w dziele De l'Intelligence (1871), gdzie między innymi czytamy: „Przyroda więc ma dwa oblicza, a wypadki kolejne i równoczesne, stanowiące ją, można pojąć i poznać dwoma sposobami: z wnętrza i same w sobie, oraz z zewnątrz i za pośrednictwem wrażenia, jakie wywierają na zmysły nasze. Dwa oblicza są równoległe, i wszelka linia przecinająca jedno przecina też drugie na tej samej wysokości. Widziana z jednej strony, przyroda za pierwiastki swoje ma wypadki, które możemy poznać tylko w stanie najwyższej złożoności, a które w tym stanie zowiemy wrażeniami. Widziana z drugiej strony, za pierwiastki swoje ma ona wypadki, które jasno pojmujemy jedynie w stanie najwyższej prostoty, a które w stanie tym zowiemy ruchami drobinowymi. Z pierwszego punktu widzenia jest ona drabiną wypadków umysłowych, kolejnych i równoczesnych, których złożoność maleje, w miarę tego jak się schodzi ze szczytu nam świadomego, by zstąpić aż do podstawy, u której nie mamy już świadomości. Z drugiego punktu widzenia, jest ona drabiną wypadków fizycznych, kolejnych i równoczesnych, których złożoność wzrasta w miarę tego, jak się wychodzi od podstawy, pojmowanej przez nas jasno, by wedrzeć się aż na szczyt, o którym nie mamy zgoła wyobrażenia dokładnego. Każdy szczebel złożoności z jednej strony drabiny wykazuje z drugiej strony równyż szczebel złożoności. Z obu stron, u podstawy drabiny wypadki są nieskończonościowe; we wrażeniach, których rozbiór można posunąć nieco dalej, tj. we wrażeniach słuchu i wzroku, widać, że jak wypadek umysłowy tak i wypadek fizyczny przechodzi w czasie bardzo krótkim przez szereg szczebli ściśle nieskończony. Z jednej strony i z drugiej, od podstawy do szczytu, odpowiedniość jest zupełna. Zdanie po zdaniu, słowo w słowo, wypadek fizyczny, tak jak go sobie wyobrażamy, jest przekładem wypadku moralnego” (La nature a deux faces, et les événements successifs et simultanés qui la constituent peuvent être conçus et connus de deux façons, par le dedans et en eux-mêmes, par le dehors et l'impression qu'ils produisent sur nos sens. Les deux faces sont parallèles, et toute ligne qui coupe l'une coupe l'autre à la même hauteur. Vue d'un côté, la nature a pour éléments des événements que nous ne pouvons connaître qu'à l'état de complication suprême, et qu'en cet état nous nommons sensations. Vue de l'autre côté, elle a pour éléments des événements que nous ne concevons clairement qu'à l'état de simplicité extrême, et qu'en cet état nous nommons mouvements moléculaires. Au premier point de vue, elle est une échelle d'événements moraux, successifs et simultanés, dont la complication va décroissant, si l'on part du sommet dont nous avons conscience, pour descendre jusqu'à la base dont nous n'avons pas conscience. Au second point de vue, elle est une échelle d'événements physiques, successifs et simultanés, dont la complication va croissant, si l'on part de la base que nous concevons clairement, pour aller jusqu'au sommet dont nous n'avons aucune idée précise. Tout degré de complication d'un côté de l'échelle indique de l'autre côté un degré de complication égal. Des deux côtés, à la base de l'échelle, les événements sont infinitésimaux; on a vu dans les sensations dont on peut pousser un peu loin l'analyse, celles de l'ouïe et de la vue, que l'événement moral comme l'événement physique passe dans un temps très-court par une série rigoureusement infinie de degrés. D'un côté à l'autre, depuis la base jusqu'au sommet, la correspondance est parfaite. Phrase à phrase, mot à mot, l'événement physique, tel que nous nous le représentons, traduit l'événement moral.” I, 365–7). Jest to rodzaj międzywierszowego (interlinéal) przekładu z jednego języka na drugi. [przypis redakcyjny]

dwa pułki bojowe — To jest aniołów wiernych i wybranych Pańskich. Aniołów dobrych, którzy przeciw złym i zbuntowanym duchom walczyli, i błogosławione dusze tych ludzi, którzy za życia ziemskiego złe skłonności zwycięsko pokonali. [przypis redakcyjny]

dwa raży — służący Wokulskiego w obawie przed gwarowym mazurzeniem „szadzi”, tj. wymawia sz, ż, cz, zamiast s, z, c. [przypis redakcyjny]

dwa słowa Kościuszki: „Finis Poloniae” — Kościuszko ranny pod Maciejowicami miał wyrzec tragiczne słowa: „Finis Poloniae” (Koniec Polski). Późniejsze badania wykazały, że wersja ta pozbawiona jest wszelkich podstaw. [przypis redakcyjny]

Dwa tylko światła z podwójnym odzieniem wzleciały w niebo — Chrystus Pan i Maria. [przypis redakcyjny]

dwa tysiące — dożywotniego żołdu miesięcznego; czerwony złoty (dukat) = 18 złotych polskich ówczesnych. [przypis redakcyjny]

dwa wielkie dzieła — To jest: Testament Stary i Nowy, Pismo Święte. [przypis redakcyjny]

Dwa żywioły miasta — w okresie przedrewolucyjnym istniała silna nienawiść między poszczególnymi narodami Zakaukazia, świadomie podsycana przez rząd carski w celu osłabienia ruchu rewolucyjnego i narodowo-wyzwoleńczego. W Rosji carskiej nazywano ludność azerbejdżańską Tatarami zakaukaskimi; Żeromski stale używa tej nazwy. [przypis redakcyjny]

Dwa zwoje wełny umieszczone przed krzesłem kanclerza w Izbie Lordów angielskich — mowa o tzw. wool-sack, zwojach wełny, które w angielskiej Izbie Lordów stoją obok fotela Lorda Kanclerza. [przypis redakcyjny]

Dwie części mowy, teraz i w tej chwili — W oryginale: mo ed issa, dwa słowa lombardzkie oznaczające rzecz jedną, synonimy, a które tu wytłumaczyliśmy przez: teraz i w tej chwili; słowa te po francusku tłumaczą się dosłownie à présent et maintenant. [przypis redakcyjny]

dwie drodze (starop. forma) — dualis [tj. liczba podwójna], obecnie: dwie drogi. [przypis redakcyjny]

dwie grusze — poeta, nieliczący się często z rzeczywistością, umieścił na piasku pod piramidami dwa drzewa grusz; w rzeczywistości w Egipcie zupełnie grusz nie ma. [przypis redakcyjny]

dwie (…) koronie (starop. forma) — dualis [tj. daw. liczba podwójna; dziś: dwie korony; red. WL], porównaj pieśń II, zwr. 89. [przypis redakcyjny]

dwiema — dwoma. [przypis redakcyjny]

dwie (…) niedziele — w mowie ludu: dwa tygodnie. [przypis redakcyjny]

Dwie piramidy wąwóz tworzyły głęboki… — Wariant: „Dwie równe — myśli trwożne, trzymające w grozie,/ Tworzyły wąwóz gmachów… w głębokim wąwozie/ Na ziemi — właśnie słońce patrzało tamtędy —/ Widać było aż w głębi dwa mrówczane rzędy/ Czarności nieruchomej… były to poryte/ Mogiły, niecałymi kamieniami kryte.” [przypis redakcyjny]

Dwóch między nimi sprawiedliwych widzę — Kto są ci dwaj (pośród tylu dwaj tylko) sprawiedliwi? Najprawdopodobniej pierwszym jest Gwido Kawalkanti, przyjaciel Dantego, drugim sam Dante. [przypis redakcyjny]

Dwóch wzajem na się opartych siedziało — Dwaj alchemicy, jako fałszerze złota, siedzą wzajem o siebie oparci, okryci trądem i przez całą wieczność drapią aż do krwi bolące ich strupy. [przypis redakcyjny]

dwójna — podwójna. [przypis redakcyjny]

dwoić — tu: dzielić. [przypis redakcyjny]

Dwoisty gryfie (…) nie rozdarłeś dziobem tego drzewa — Tu Chrystus, pod symbolem gryfa, jako człowiek nie użytkował z tego drzewa, nie zrywał z niego owocu, czyli pokarmu ziemskiego, gdy niżej wskazując na to drzewo, powiedział: „tak się nasienie wszelkiej prawdy chowa”, czyli: „królestwo moje nie jest z tego świata”. Tymi słowy Zbawiciel przekazał tę prawdę wszystkim ludziom, a szczególnie duchownym: że uganiać się wyłącznie i namiętnie za ziemskimi znikomymi dobrami jest rzeczą naganną i wiodącą do grzechu duszę naszą stworzoną do wyższych i szlachetniejszych celów, której królestwo, na obraz królestwa Chrystusowego, nie jest z tego świata. [przypis redakcyjny]

dwojaki płat — szkaplerz zakonny: część habitu zbliżona krojem do ornatu; tylko że nie z mnichy w szarej kapicy a z dwojakim płatem — zagadkowa wzmianka o zabiegach o jakieś opactwo. Próbę rozwiązania zagadki podjął Julian Krzyżanowski w studium O paru fraszkach Kochanowskiego („Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, 1964). Usiłował tam wyjaśnić, iż poeta zabiegał o godność komendatariusza, tj. przełożonego zakonu Bożogrobców w Miechowie, inaczej opata, że jednak starania te z powodu śmierci Zygmunta Augusta do skutku nie doszły. Klucza do rozwiązania zagadki dostarcza list Kochanowskiego do Stanisława Fogelwedera (t. II, s. 288). [przypis redakcyjny]

dwojej (starop.) — dwojakiej (tu: ludzkiej i ptasiej). [przypis redakcyjny]

dwoje obrączek małżeńskich — jedna z małżeństwa z Euzebiuszem Słowackim, druga z doktorem Bécu. [przypis redakcyjny]

dworka Tais — tu nie jest owa sławna Tais koryncka, ale osoba wzięta z komedii Terencjusza pod tytułem: Eunuch. Podobało się poecie tę urojoną figurę w piekle umieścić. Tais gra główną rolę w tej komedii, Fedrias, syn Lacheza, i Trason szalenie w niej się kochają. Trason przez Gnatona posyła na jej usługi młodą niewolnicę. Gdy Gnaton wraca, Trason go zapytuje: „Czy Tais wielką mi czyni dziękę?” „Zaiste, i bardzo wielką!” Gnaton odpowiedział. „Magnas vero agere gratias Thais mihi?, Ingentes. [przypis redakcyjny]

dworki — dziewczęta wiejskie zatrudnione we dworze. [przypis redakcyjny]

„Dworzec” — Dworzec mojego dziadka Morawskiego. [przypis redakcyjny]

dworzec kolei północnej — to jest wiodącej z Paryża w kierunku północnym (znajduje się przy placu de Roubaix). [przypis redakcyjny]

dworzec Kolei Wiedeńskiej znajdował się na rogu ul. Marszałkowskiej i Al. Jerozolimskich. [przypis redakcyjny]

dwuberłej — dwuberłej, gdyż przywodzili im dwaj królowie: Agamemnon i Menelaos. [przypis redakcyjny]

dwudziestostopowy — mierzący 20 stóp, tj. ponad 60 m; 1 stopa ang. wynosi w przybliżeniu 30,48 cm. [przypis redakcyjny]

Dwudziestu czterech starców szło parami — Pod figurą dwudziestu czterech starców poeta wyobraża tu, jak w Objawieniu św. Jana w rozdz. 4 dwadzieścia cztery pisma Starego Testamentu, począwszy od pięciu ksiąg Mojżeszowych, aż do ksiąg Machabejskich. Starce uwieńczeni białymi liliami symbolem są czystej nauki, jaka się w tych księgach zawiera. [przypis redakcyjny]

dwujętne miechy (daw.) — miechy z dwiema rękojeściami, drążkami. [przypis redakcyjny]

dwujętny miech (starop.) — z dwiema rękojeściami, drążkami do ujęcia, tj. uchwycenia dwiema rękami]. [przypis redakcyjny]

dwu Kazimierzu (daw. forma B.)— dwóch Kazimierzy: Kazimierza Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka. [przypis redakcyjny]

dwunasta — godzina dwunasta według rachuby czasu u Rzymian równała się naszej 6–7-ej po południu. [przypis redakcyjny]

dwu synu — Krzysztof, podkomorzy wieluński, poeta łaciński (zm. 1565) i Jan (zm. 1568). [przypis redakcyjny]

Dyana — Diana d'Este, córka Zygmunta, brata ks. Herkulesa. [przypis redakcyjny]

Dyana — u Rzymian bogini łowiectwa. [przypis redakcyjny]

dybać przed się — tu: iść naprzód. [przypis redakcyjny]

dybać — tu: jechać dążyć. [przypis redakcyjny]

dybki — pęta. [przypis redakcyjny]

Dybowski Benedykt (1833–1930) — uczony polski, zesłany w r. 1864 na Syberię, badał tamtejszą przyrodę, antropologię i języki ludów syberyjskich. [przypis redakcyjny]

dyby — dybki, kłoda z otworami, w które wkładano ręce, pęta. [przypis redakcyjny]

dyby — kłody drzewa z otworami, w które zamykano ręce lub nogi więźniów. [przypis redakcyjny]

dychtowny — ściśle i mocno opinający. [przypis redakcyjny]

Dydo — królowa kartagińska, opuszczona przez Eneasza, zakończyła samobójstwem. [przypis redakcyjny]

Dydona… Kleopatra — sławne heroiny romansów miłosnych starożytności: Dydona — królowa Kartaginy, ukochana księcia trojańskiego Eneasza, Kleopatra — królowa Egiptu, ukochana wodzów rzymskich, Cezara i Antoniusza, Helena — królowa Sparty, ukochana królewicza trojańskiego Parysa, Hero — ukochana Leandra, Tyzbe — ukochana Pirama. [przypis redakcyjny]

Dydona — królowa kartagińska, opuszczona przez Eneasza, zakończyła samobójstwem. [przypis redakcyjny]

dyfamacja (z łac.) — zniesławienie. [przypis redakcyjny]

dyferencja — różnica. [przypis redakcyjny]

dyferencja (z łac.) — różnice. [przypis redakcyjny]

dyfferencyja — różnica. [przypis redakcyjny]

dyfidencja (z łac. diffidentia) — nieufność, niedowierzanie. [przypis redakcyjny]

dyfidencja (z łac.) — nieufność, brak zaufania. [przypis redakcyjny]

dygestii — [forma D.lp od dygestia:] trawienia. [przypis redakcyjny]

dygnitarz (łac. dignitas: godność) — osoba piastująca wysoki urząd. [przypis redakcyjny]

dygresja — zboczenie, odejście od tematu. [przypis redakcyjny]

dyjamentowe goździe — stalowe gwoździe. [przypis redakcyjny]

dyjasek (daw.) — diabeł. [przypis redakcyjny]

dyktam (daw.) — ziele lecznicze. [przypis redakcyjny]

dyktam — ziele lecznicze. [przypis redakcyjny]

dyktam — ziele na Krecie, jad z ran dobywające. [przypis redakcyjny]

dyktator — tutaj: pierwszy uczeń w klasie. [przypis redakcyjny]

dyktator — w starożytnym Rzymie republikańskim nadzwyczajny urzędnik obdarzony pełnią władzy, mianowany na przeciąg 6 miesięcy w razie wielkiego niebezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

Dyktea — zmyślone przez Ariosta miasto na Krecie; była tylko góra Dikte. [przypis redakcyjny]

Dyktejskie miasta — kreteńskie; dyktejskie od góry Dikte na Krecie. [przypis redakcyjny]

dykteria — krótkie opowiadanie żartobliwe. [przypis redakcyjny]

dyktować — tu: dychtować, zaopatrywać. [przypis redakcyjny]

dyktownie (daw.) — dychtownie, szczelnie. [przypis redakcyjny]

dylacja (starop., z łac.) — przewłoka. [przypis redakcyjny]

dylekta (z łac.) — miłośnica. [przypis redakcyjny]

dyliżans — powóz pocztowy. [przypis redakcyjny]

Dymidecki — pułkownik królewski, zabity później pod Kamieńcem przez Turków, którzy głowę jego z triumfem nosili. [przypis redakcyjny]

dymokur — małe ognisko, mocno dymiące, dla odpędzania owadów. [przypis redakcyjny]

dyngus (z niem.) — śmigus, oblewanie wodą w poniedziałek wielkanocny. [przypis redakcyjny]

Dyonizyus, mistrz z króla — Dionizjusz Młodszy, tyran syrakuzański, pozbawiony władzy, miał być „mistrzem”, tj. nauczycielem w Koryncie. [przypis redakcyjny]

dyplomata — odznaczenia na piśmie, nadania przywileju, dawne akty urzędowe. [przypis redakcyjny]

dyplomatycznie — oględnie, ostrożnie. [przypis redakcyjny]

dyplom — tu: dokument stwierdzający pochodzenie szlacheckie. [przypis redakcyjny]

dyplom — w pierwodruku: dyplomata. [przypis redakcyjny]

dypsas (daw.) — wąż jadowity. [przypis redakcyjny]

dyptam — zw. też krzewem Mojżesza; krzewiasta bylina kwitnąca liliowo, kwiaty zebrane w groniasty kwiatostan na szczycie łodygi; liście po potarciu wydają silną cytrynową lub cynamonową woń, olejki eteryczne mają działanie drażniące (powodują poparzenia skóry i alergie), a przy wysokiej temperaturze powietrza może dojść do ich samozapłonu. [przypis redakcyjny]

dysarmować (z łac.) — rozbroić. [przypis redakcyjny]

dyscyplina — karność. [przypis redakcyjny]

dyscypułom — uczniom. [przypis redakcyjny]

dyscypułowie (starop., z łac.) — uczniowie. [przypis redakcyjny]

dyscypuł (starop.) — uczeń. [przypis redakcyjny]