Przypisy

na zdar (czes.) — niech żyje! [przypis edytorski]

na zdar — czes. pozdrowienie, oznaczające pierwotnie życzenia pomyślności, powodzenia. [przypis edytorski]

Nazdar! (czes.) — pozdrowienie, oznaczające życzenia pomyślności, powodzenia. [przypis edytorski]

Nazdar! — czes. pozdrowienie, oznaczające życzenia pomyślności, powodzenia. [przypis edytorski]

na ziem (daw., gw.) — na ziemię. [przypis edytorski]

na ziemią (daw. forma) — dziś: na ziemię. [przypis edytorski]

nazierkiem (starop.) — także: w nazierki, nazircem: na zwiady; patrząc z boku, z ukosa. [przypis edytorski]

nazimniejszy (starop. forma) — najzimniejszy. [przypis edytorski]

nazistowski obóz śmierci, oficjalna nazwa SS-Sonderkommando Treblinka, zwyczajowo Treblinka II (dla odróżnienia od obozu pracy przymusowej Treblinka I). Powstał jako element planu całkowitej zagłady ludności żydowskiej w lipcu 1942 r. i funkcjonował do listopada 1943 r. na terenie gminy Kosów w powiecie sokołowskim, przy linii kolejowej Siedlce-Sokołów Podlaski-Małkinia, nieopodal wsi i stacji Treblinka, od których pochodzi jego nazwa.

Do obozu naziści kierowali transporty z gett w okupowanej Polsce, w tym z getta warszawskiego, a także z innych części Europy (Żydzi austriaccy, czescy, greccy, jugosłowiańscy, niemieccy i słowaccy oraz Romowie i Sinti). Ofiary mordowano w komorach gazowych, ich liczba sięga ok. 800 tys. osób. Był to zatem największy ośrodek zagłady w Generalnym Gubernatorstwie, drugi po Auschwitz-Birkenau w okupowanej Europie.

W obozie miały miejsce różne akty oporu, a 2 sierpnia 1943 roku wybuchło powstanie, dzięki któremu około 400 więźniów zdołało uciec (blisko siedemdziesięcioro z nich przeżyło wojnę).

[przypis edytorski]

nazi — zwolennik nazizmu, doktryny niemieckiej partii narodowosocjalistycznej (NSDAP). [przypis edytorski]

na złamanie łba — dziś: na złamanie karku. [przypis edytorski]

na złe nasze godzi (starop.) — dąży do tego, aby nas spotkało coś złego. [przypis edytorski]

na złe swoje (starop.) — na swoją szkodę; na swoją niekorzyść. [przypis edytorski]

naznaczże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

na zniszczenie — dziś popr.: do zniszczenia. [przypis edytorski]

Nazon a. Owidiusz, właśc. Publius Ovidius Naso (43 p.n.e. – 17 lub 18 n.e.) — wybitny poeta rzymski, autor m.in. poematu Sztuka kochania; w 8 roku n.e. na osobisty rozkaz cesarza Augusta wygnany z Rzymu do Tomis przy ujściu Dunaju (ob. Konstanca w Rumunii). [przypis edytorski]

nazować (daw.) — nazywać. [przypis edytorski]

nazowasz — dziś: nazywasz. [przypis edytorski]

nazwać (tu z ros.) — wymienić z nazwiska. [przypis edytorski]

Nazwała go Józefem, ponieważ ma pstrą szatę — Józef był ulubionym synem biblijnego patriarchy Jakuba, bracia zazdrościli mu, że ojciec go faworyzuje, czego widoczny znak stanowiła piękna, wielokolorowa szata, prezent od ojca (Rdz 37, 3). [przypis edytorski]

Nazwał kolegę głupcem — Profesor zwraca się do Lekarza w formie grzecznościowej per kolega, mając na myśli: nazwał pana głupcem. [przypis edytorski]

Nazwali ją Calineczką, gdyż była maluchna (…) — imię pochodzi od anglosaskiej miary długości: tzw. cal odpowiadał początkowo potrójnej długości ziarna jęczmienia średniej wielkości; cal stanowi 1/12 stopy i w przeliczeniu ma ok. 2,5 centymetra. [przypis edytorski]

nazwan (daw.) — forma krótsza przymiotnika r.m., z końcówką zerową, użyta w celu utrzymania rytmu jedenastozgłoskowca; forma podst.: nazwany. [przypis edytorski]

nazwa — tu: nazwisko, imię. [przypis edytorski]

na zwiadę — dziś popr.: na zwiad. [przypis edytorski]

na zwierzchność nie dbać — dziś popr.: o zwierzchność nie dbać. Sens: lekceważyć władzę. [przypis edytorski]

Nazwijmy od (…) nędznych chłopów — chodzi o gen. Józefa Chłopickiego (1771–1854), dyktatora powstania listopadowego (wcześniej walczył w powstaniu kościuszkowskim, wraz z Legionami Dąbrowskiego brał udział w kampaniach napoleońskich m.in. we Włoszech i Hiszpanii, został wielokrotnie odznaczony m.in. Legią Honorową i Krzyżem Komandorskim Virtuti Militari; był nadal czynnym wojskowym w Królestwie Polskim, ale na skutek osobistego konfliktu z Wielkim Księciem Konstantym podał się do dymisji). W okresie powstania listopadowego został członkiem Rady Administracyjnej i naczelnikiem sił zbrojnych, a 5 grudnia 1830 ogłosił się dyktatorem powstania. Nie wierzył w powodzenie powstania, był zwolennikiem rokowań z carem, starał się początkowo nie dopuścić do starć zbrojnych. Wskutek takiej polityki armia rosyjska pod wodzą Dybicza wkraczając do Królestwa zastała armię powstańczą nieliczną i źle uzbrojoną. Po raz ostatni swój kunszt dowódczy pokazał Chłopicki podczas bitwy pod Olszynką Grochowską; w bitwie został ranny w nogi. 17 I 1831 zrzekł się dyktatury. Po upadku powstania wyjechał do Krakowa, gdzie pozostał do końca życia. [przypis edytorski]

nazwisko (…) Czarta — chodzi tu o księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (1770–1861) dyplomatę, męża stanu, polityka, pochodzącego ze starej rodziny arystokratycznej. W czasie rozbiorów, po abdykacji i śmierci Stanisława Augusta uważano go za pretendenta do tronu Polski. [przypis edytorski]

nazwisko (daw.) — nazwa; czczym nazwiskiem: pustą nazwą. [przypis edytorski]

nazwisko (daw.) — nazwa. [przypis edytorski]

nazwisko (daw.) — tu: nazwa. [przypis edytorski]

nazwisko (tu daw.) — nazwa. [przypis edytorski]

nazwisko — tu: nazwa. [przypis edytorski]

na zwycięstwo, na ochotę — cytat z wiersza Marii Konopnickiej A jak poszedł król na wojnę. [przypis edytorski]

nazwy, dźwięki, — dziś popr. forma N. lm: nazwami, dźwiękami. [przypis edytorski]

nazywają się jak most — jeden z mostów w Paryżu, zbudowany z rozkazu Napoleona, nosi nazwę Pont d'Iena, dla upamiętnienia bitwy pod Jeną (1806). Napoleon miał w zwyczaju nadawać tytuły książęce nazywane od miejsc wygranych bitew. [przypis edytorski]

nazywają (…) w pewnych prowincjach Saint-Illiers, Saint-Hélier, a nawet w Jura Saint-Ylie — w późniejszych wyd. poprawiono tłumaczenie tego fragmentu: „nazywają (…) w pewnych prowincjach świętym Hilierem, świętym Helierem, a nawet w Jurze świętym Ilią”. [przypis edytorski]

nazywał całe swoje życie podziemne „komedią” (por. s. 387) — autor w ten sposób opatrzył odsyłaczami wewnątrztekstowymi pierwodruk swej powieści; tu na odnośnej stronie znajduje się fragment: „Widziałem np., jak odkrywszy w sobie pewną warstwę komedii, zużytkowałeś to odkrycie i wycofałeś się” (rozdział XIX). [przypis edytorski]

nazywało się to jeżdżeniem „na Soboty” — nazwa miejscowości Sopot nie pochodzi od słowa „sobota”, jak usiłowano ją później rozumieć i wyjaśniać, ale od parasłowiańskiego wyrazu oznaczającego potok, źródło. [przypis edytorski]

nazywa „wyspą kóz” (Capraria) od stad kóz w niej napotkanych przez posłańców mauretańskich — choć nazwa wyspy pochodzi najwyraźniej od słowa capra, tj. koza, Pliniusz nie pisze o kozach na tej wyspie ani o pochodzeniu nazwy, podaje jedynie: Deinde Caprariam lacertis grandibus refertam (Potem Capraria pełna wielkich jaszczurek; tłum. J. Łukaszewicz). [przypis edytorski]

N.B. a. n.b. — skrót od łac. nota bene: dosł. zważ dobrze; nawiasem mówiąc, à propos. [przypis edytorski]

nb. — skrót od łac. nota bene: dosł. zauważ dobrze; używane jako wtrącenie, które podkreśla dodatkową informację: nawiasem mówiąc, w dodatku. [przypis edytorski]

n.b. — skrót od łac. nota bene: dosł. zauważ dobrze; właśc. nawiasem mówiąc, à propos; inny używany skrót: NB, N.B. [przypis edytorski]

N.B. — skrót od łac. nota bene: dosł. zauważ dobrze; właśc. nawiasem mówiąc, à propos. [przypis edytorski]

N. B. — skrót od łac. nota bene: dosł. zauważ dobrze; właśc. nawiasem mówiąc, à propos. [przypis edytorski]

nb. — skrót od łac. nota bene: warto zauważyć. [przypis edytorski]

nb. — skrót od łac. zwrotu nota bene (dosł.: zauważ dobrze), wprowadzającego ważną wtrąconą informację, używanego w znaczeniu: „warto zaznaczyć”. [przypis edytorski]

nb. — skrót od: notabene, zwrotu wprowadzającego ważną wtrąconą informację, używanego w znaczeniu: „warto zaznaczyć”. [przypis edytorski]

NB — zapewne: nota bene (łac.), należy zauważyć. [przypis edytorski]

N'comprends par M'sieur (pot. fr.) — nie rozumiem pana. [przypis edytorski]

ND a. Narodowa Demokracja, a. endecja — polski ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, powstały pod koniec XIX wieku. [przypis edytorski]

n die Schanze schlugen — aufs Spiel setzten. [przypis edytorski]

n.d. — skrót od: Narodowa Demokracja; endecja. [przypis edytorski]

nęcić — kusić, pociągać ku sobie. [przypis edytorski]

nęcić się — tu: znęcać się. [przypis edytorski]

nędza — tu: nieszczęście. [przypis edytorski]

nędze (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: nędzy. [przypis edytorski]

nędznem, okropnem — daw. formy N. i Ms. lp. przymiotników rodzaju żeńskiego i nijakiego; dziś ujednolicone do formy rodzaju męskiego: nędznym, okropnym. [przypis edytorski]

Nędznicy — powieść Wiktora Hugo, francuskiego pisarza i dramaturga. [przypis edytorski]

Nędznicy — tytuł powieści Wiktora Hugo (1802–1885) obrazującej przekrój społeczeństwa fr. i poglądy autora na sprawiedliwość społeczną. [przypis edytorski]

nędzny (starop.) — tu: biedny, nieszczęsny. [przypis edytorski]

nędzny (starop.) — tu: nieszczęsny. [przypis edytorski]

nędzota (daw.) — nędza, bieda. [przypis edytorski]

nędzy — dziś popr. forma M.lm: nędze. [przypis edytorski]

née — (z fr.) urodzona; tu: z domu. [przypis edytorski]

Négrier, François Oscar de (1839–1913) — francuski generał; zdobył sławę w walkach w Algierii (1881) oraz w Tonkinie podczas wojny chińsko-francuskiej (1884–1885); uczestnik wojny francusko-pruskiej. [przypis edytorski]

nęk — dziś: nękanie, znękanie. [przypis edytorski]

nęk — znękanie. [przypis edytorski]

Nérée Quépat właśc. Paquet d'Hauteroche, René (1845–1927) — prawnik, ornitolog i historyk fr.; członek Akademii w Metzu (od 1885) oraz Towarzystwa historii naturalnej (Société d'histoire naturelle) departamentu Moselle (od 1887); autor m.in. La Lorgnette philosophique. Dictionnaire des grands et des petits philosophes de mon temps (1873) i Essai sur la Mettrie (1873). [przypis edytorski]

Nėsa — nes. [przypis edytorski]

n'étant pas présentable (fr.) — nie będąc przedstawianym. [przypis edytorski]

nęta — przynęta; coś nęcącego, przyciągającego. [przypis edytorski]

nęta — przynęta. [przypis edytorski]

nęta — skrócone od: przynęta. [przypis edytorski]

neakvatnai (lenk.) — nenoriai. [przypis edytorski]

neapolitańskie sumy — 430 tys. dukatów pożyczonych królowi hiszpańskiemu Filipowi II przez polską królową Bonę; po śmierci królowej pieniędzy nie udało się odzyskać. [przypis edytorski]

Neapol — miasto na południu Włoch, stolica regionu Kampania. [przypis edytorski]

Neapol — miasto w płd. Włoszech, w centrum Zatoki Neapolitańskiej; stolica regionu Kampania i prowincji Neapol. [przypis edytorski]

Neapol — stolica włoskiego regionu Kampania. [przypis edytorski]

Neapol — włoskie miasto w regionie Kampania. [przypis edytorski]

Neapol włoski w miniaturze — miasto Nauplion (gr. Nafplion) w Grecji, na Peloponezie, nosiło dawniej włoską nazwę Napoli di Romania; Napoli to włoska nazwa Neapolu, miasta w południowych Włoszech. [przypis edytorski]

neatbojo — nekreipė dėmesio. [przypis edytorski]

Nebaba, Martyn (zm. 1651) — ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis edytorski]

ne baczył ja (z gw. ukr.) — nie widziałem. [przypis edytorski]

Nebelwerfer — niemiecka wieloprowadnicowa wyrzutnia rakietowa, używana do wsparcia artyleryjskiego na krótkim dystansie. Powstańcy ze względu na charakterystyczny odgłos słyszalny przy odpalaniu nazywali je „krowami” lub „szafami”. [przypis edytorski]

neben an (niem.) — obok. [przypis edytorski]

nebesuskubti — nespėti. [przypis edytorski]

nebolna… ničevo… ja tebia pocalu — Nebijok… nieko… aš tave pabučiuos… [przypis edytorski]

ne bude abijakim czołowikom (ukr.) — nie będzie zwyczajnym człowiekiem. [przypis edytorski]

Ne bude sobaka miasa isty (ukr.) — Nie dla psa kiełbasa. [przypis edytorski]

Nebukadnezar a. Nabuchodonozor — król Babilonii w latach 604–562 p.n.e. [przypis edytorski]

Nebukad Nezar — król Babilonii z dynastii chaldejskiej w l. 604–562 p.n.e.; znany (m.in. z Biblii) jako Nabuchodonozor. [przypis edytorski]

Nebukadnezar — Nabuchodonozor, imię królów babilońskich; wg biblijnej Księgi Daniela król tego imienia w ramach kary za bluźnierstwo zaczął jeść trawę jak wół. [przypis edytorski]

Nebukadnezar — występujący w Biblii król Babilonii Nabuchodonozor II (604–562 p.n.e.), który zdobył Jerozolimę, stolicę królestwa Judy, mianował jej nowego króla Sedecjasza, a później z powodu jego buntu zburzył miasto (587 p.n.e.) i uprowadził większość mieszkańców do Babilonii (początek tzw. niewoli babilońskiej Żydów). [przypis edytorski]

necessitas frangit legem (łac.) — konieczność łamie prawa. [przypis edytorski]

Nec factas solum vestes spectare iuvabat, Tum quoque dum fierent; tantus decor adfuit arti. — Publius Ovidius Naso, Metamorphoses VI. [przypis edytorski]

nec gemino bellum Troianum orditur ab ovo — nie zaczyna wojny trojańskiej od bliźniaczego jaja (Horacy, Ars Poetica); chodzi o jajo Ledy, matki Kastora, Polluksa (Polideudesa) oraz Heleny i Klitajmestry, metaforycznie zaś (u Horacego) o sztukę opowiadania, która nie zaczyna od najpierwszych źródeł i przyczyn, ale umie przejść od razu do sedna rzeczy. [przypis edytorski]

nechaj buło połowina — niech będzie połowa. [przypis edytorski]

Nec Hercules contra plures (łac.) — dosł. I Herkules nie poradzi przeciw wielu. [przypis edytorski]

nec Hercules contra plures (łac.) — nawet Herkules na nic przeciw wielu. [przypis edytorski]