Spis treści
Informacja o dokonanych zmianach.
Uwspółcześniono (1) pisownię łączną/rozdzielną, np. z pod -> spod; z po nad -> sponad; po nad -> ponad; dla tego -> dlatego; w około -> wokoło;zemną -> ze mną; zawcześnie -> za wcześnie; nie straszny -> niestraszny; nie prędko -> nieprędko; (2) pisownię joty, np. Sebastyan -> Sebastian; misyonarskiej -> misjonarskiej; Maria -> Maryja (do rytmu i rymu wiersza); (3) pisownię wielką/małą literą: Legat -> legat; krzyżak -> Krzyżak; 1szy -> I.; Książę Znalszawski -> książę znalszawski; (4) ortografię, np. cmętarz -> cmentarz; książe -> książę; wziąść -> wziąć; puhar -> puchar
W Przedmowie autora dokonano następujących uwspółcześnień: Walenrod -> Wallenrod, bula -> bulla; Inocenty -> Innocenty; Maryi -> Marii; historyi -> historii; imaginacyi -> imaginacji.
Znaleziono i poprawiono błędy źródła: myślałałem -> myślałem
Mindowekról litewskiobraz historyczny w pięciu aktach
OSOBY:
- MINDOWE, król litewski
- ROGNEDA, matka Mindowy, ociemniała
- HEJDENRICH, Krzyżak, legat papieski
- DOWMUNT, książę znalszawski
- ALDONA, żona Dowmunta
- TROJNAT, synowiec Mindowy
- HERMAN, Krzyżak
- WOJSIEŁKO, mnich, syn Mindowy
- LUTUWER
- KRZYŻAK
- MNICH I.[1]
- Litwini, Krzyżacy, Paziowie, orszak Mnichów
Scena w Zamku Nowogrodzkim.
AKT I
SCENA I
Sala w zamku Mindowy. TROJNAT, HERMAN, PAZIOWIE niosą kobierce.
HERMAN
do PAZIÓW
TROJNAT
HERMAN
wstrzymując go
10
Wybacz, książę Trojnacie, nie masz chrzestnej szaty,
Nie możesz po nich stąpać, z Rzymu je przywożę.
TROJNAT
HERMAN
TROJNAT
HERMAN
TROJNAT
HERMAN
TROJNAT
HERMAN
TROJNAT
HERMAN
TROJNAT
HERMAN
TROJNAT
Tyś zawsze gotowy
Chrzcić i grzebać ochrzczonych — idź na chrzest Mindowy,
Zapal tam świecę — zapal — i strzeż by nie zgasła,
45Nim się dopali, pójdziesz za Mindowy trumną,
Oszczędzisz sobie trudu.
HERMAN
TROJNAT
50
Czyliż wy mniemacie,
Że trudno zabić stryja? Ochrzcić trudniej było,
A wyście go ochrzcili. Byłem królem we śnie,
A o chrzcie nigdy mi się nawet i nie śniło.
HERMAN
Jeżeli tak? Zemsta, Dorosłość, Dzieckozamiary odkrywasz za wcześnie.
55We mgle ukryta zemsta, posępna i cicha
Jest stałością rycerza; jawna — dumą dziecka.
TROJNAT
Gdzież więcej dumy jako pod tą zbroją mnicha!
Jak wąż się kryje podła, nikczemna, zdradziecka,
Sam cel często łożonych trudów nie opłaci.
60Patrz! Braciszek zakonu, najpodlejszy z braci,
Ostatni, wśród posępnej wychowany celi,
Nędzny — na granitowej zasypia pościeli,
Lub, o nędzo człowieka! w trumnie odpoczywa.
I tam uśpiony, dumę zdradza przez sen, słowy,
65Rządzi klasztorem, z dumnej przełożonych głowy
Brylantami błyszczący znak godności zrywa,
I sam się stroi — patrzaj! a ten przełożony
Już marzy o czerwonym na głowę birecie;
A ten, co biret posiadł — przez sen już ma trony,
70Trony papieskie — papież? — papież starzec — dziecię —
Dziecię przy królu Litwy, niestraszny nikomu.
HERMAN
Wielki nasz papież usiadł gdzieś w italskim domu,
Z drżącą starości dłonią, z osiwiałą głową.
Wielki! — niechaj wyrzeknie jedno ciche słowo,
75Którego brzmieniem ledwo zabrzmią echa sali,
Od dźwięku tego słowa mnogi tron się wali:
Spadają króle, berła wypuszczają z dłoni,
Lub chwieją się jak wieże, gdy Bóg wstrząsa ziemię;
Ale gdy twarz łagodną przed ludem odsłoni,
80Chrześcijan mnogie na twarz pada przed nim plemię,
Drżące błogosławieństwo starca się rozlega
Od wzniosłych wież Solimy do Bałtyku brzega.
Książę! będziesz przytomny[6] przy chrzestnym obrzędzie?
TROJNAT
HERMAN
Odchodzi z orszakiem paziów.
TROJNAT
sam
Więc wszędzie!
Wszędzie mnichów spotykam! ale przyjdzie pora —
Przyjdzie — on zginąć musi — z nim Niemcy wyginą.
Mindowe, pierwszy z książąt, Niemcom groził wczora,
90Dziś tron otoczył zdradną Krzyżaków drużyną.
Lecz ten sztylet — w nim Litwa pokłada nadzieję;
Ze mną jest lud, kapłani, Dowmunt, mąż Aldony.
Dowmunt, gdy na się zbroję krzyżacką przywdzieje,
Przyjdzie szukać wydartej przez Mindowe żony;
95I mścić się będzie — dla mnie wolny tron zostanie.
patrząc w głąb
Oto matka Mindowy ciemna, obłąkana.
ROGNEDA wchodzi chwiejącym się krokiem, rękami naprzód wyciągniętymi szukając drogi
Rognedo! przyjm od twego wnuka powitanie.
ROGNEDA
TROJNAT
ROGNEDA
Żyje!
Syn mój żyje — ze wzrokiem pamięć utraciłam.
105Kiedyś patrzałam na świat, wtenczas i ja żyłam,
A teraz noc tak ciemna! Boże Litwy! Boże!
siada z obłąkaniem starości
Anno! daj mi przędziwo, oto zeszło zorze:
Dziewczęta, wy do pracy — miły szmer wrzeciona
110usiłując śpiewać
Śpij, moje dziecię! matka przy tobie,
Na twojej głowie korona.
Śpij, moje dziecię! śpij, moje dziecię!
po chwili
115On żyje i ja żyję — ale moje życie
Bliskie! bliskie już grobu — i on zaśnie w grobie.
Nie ujrzę go przed śmiercią — śmierć prędko się zbliża.
Czy go widziałeś? jak on wygląda?…
TROJNAT
ROGNEDA
TROJNAT
ROGNEDA
podnosząc się ze zgrozą
Pada na krzesło.
TROJNAT
ROGNEDA
po chwili
Anno! staw kołowrótek, podaj mi wrzeciona.
Papież? kto tu wspominał papieża? — to echo,
130Echo mojej pamięci, rani mię boleśnie.
Dwóch miałam synów: tamten był moją pociechą;
Twój ojciec, drugi, marzę — ja marzę jak we śnie,
Drugi, gdzież jest syn drugi?
Podczas ostatnich słów wchodzą na scenę: MINDOWE w białej chrzestnej szacie, z koroną na głowie. HEJDENRICH w ubiorze legata, spod komży przezroczystej przebija się zbroja. HERMAN niesie krzyż złoty przed legatem. DOWMUNT w krzyżackiej zbroi z zapuszczoną przyłbicą, na której jest godłem róża, na węzgłowiu również niesie złotą różę i opodal od tłumu opiera się o jeden z filarów. LUTUWER.
135Czuję krew koło mnie,
Mindowe jest tu blisko… Przybliż się, Mindowe!
Pewnie z nowej wyprawy wieziesz łupy nowe?
Pewnie teraz twa sława zabrzmi wiekopomnie?
Słyszę, jak lud okrzykiem uwielbia twe czyny,
140Czy wracasz z ciemnej Żmudzi? sponad brzegów Dźwiny?
Czy ukorzyłeś Niemców zakon świętokradzki?
Czy Ruś drżała przed tobą? czy drżał król kipczacki?
Czy z mnogim wracasz łupem? z mnogimi dostatki?
Powiedz, cieszyć się będę i ze łzami matki
145Będę ci błogosławić, przybliż się, mój synu.
MINDOWE
ROGNEDA
On bluźni! jam słyszała — on bluźni!… O książę!
150Nie mogę równie pojąć, co znaczy ta mowa,
Z ust twoich płyną dzisiaj niezwyczajne słowa;
Lecz jeszcze miłość matki do ciebie mnie wiąże,
Zbliż się, z błogosławieństwem dłoń ma na cię spadnie.
Cóż to? ty mnie unikasz jako zgryzot mary;
155Czy bez wszystkiego możesz obejść się tak snadnie[7],
Jak bez błogosławieństwa matki — i bez wiary?
MINDOWE
Nie, są rzeczy, bez których obejść mi się trudno,
A wszakże się obchodzę, potrzebą naglony.
Tak z niejedną dzierżawą rozstałem się ludną,
160Oddałem Haliczanom brylant mej korony,
Ów Słonim, co wśród smugów wznosi się pod niebo,
I wołkowyskie moje rozległe dzierżawy.
Rognedo! trudno mi się obejść i bez sławy,
Jednak sławie ująłem, naglony potrzebą.
165Jestem królem, lud wielbi — szydzą wojownicy,
I straszniejszy dla Niemców był połysk przyłbicy,
Niżeli ta korona, która tylko świeci
Blaskiem marnym dla niewiast i gminu i dzieci.
Ale cierpmy do czasu, taka losu wola,
170Trudno, nawet Mindowie, z losem działać sprzecznie[8].
Matko! czyliż mnie będziesz nienawidzić wiecznie?
Matko! czyż ci nie miło widzieć w synu króla?
Oto przed tobą czoło wieńczone uginam,
Błogosław mnie więc, matko! błogosław!
ROGNEDA
wyciągając nad nim rękę
HEJDENRICH
ROGNEDA
Mindowe! Mindowe!
Posłuchaj mnie, słuchajcie wy, mnichy krzyżowe.
Przekleństwo wam! przekleństwo krzyżackiej obłudzie,
180Co jak zaraza Litwę ciemnem skrzydłem kryje.
Synu! ciebie zaraza dotknie — nie zabije,
Ale od ciebie będą uciekali ludzie.
Zostaniesz sam na świecie, będziesz żył, mój synu!
Wymrą ludy, na któreś kładł żelazne pęta,
185I zostaniesz samotny na mogiłach gminu.
Ta wiara! wiara ciemna przez ciebie przyjęta
Połączy cię z narodem, co Litwę pochłonie.
Siedzisz na tronie, z tobą i papież na tronie!
Mindowe, ty masz dzieci, to będą morderce,
190Idź, zabij je w kołysce, własne morduj syny!
Urodziłam gadzinę! ty rodzisz gadziny!
Ha! rozdarłam ci serce! rozdarłam ci serce!
Wychodzi wsparta na TROJNACIE.
MINDOWE
HEJDENRICH
MINDOWE
HEJDENRICH
Zaprzestańmy już przykrej o przekleństwach wzmianki,
Oto z błogosławieństwem niosęć[9] list papieża.
MINDOWE
HEJDENRICH
200
Krótko rzecz przełożę…
Papież ciebie pozdrawia, królu, w imię boże,
I chrześcijan poddanych twej pieczy powierza.
Przypomina ci, królu, abyś był gotowy
Bronić twej wiary mieczem, a rozszerzać słowy;
205Nadto, znając, jak wielka jest twoja potęga,
Pieniądz, Władza, ReligiaGdy państwo Litwy mieczem skreśloną granicą
Od Bałtyckiego morza do hord Krymu sięga,
Powiększone niejedną ościenną dzielnicą;
I jak potok wezbrany ciągle się rozlewa;
210Z wielkich krajów nasz papież twej wielkości miarę
Biorąc, po wiernym synu słusznie się spodziewa,
Że skoroś tak ukochał chrześcijańską wiarę,
Dając nam przywiązania niemylne dowody,
Zechcesz, jak czynią Polski i Niemiec narody…
215MINDOWE się marszczy
Znana albowiem wielka wspaniałość Mindowy;
Zechcesz, mówię, jak czynią inni wojownicy,
Na olej lampy w Piotra świętego kaplicy
Przysyłać rocznie w darze jeden grosz od głowy.
220A chcąc dowieść, jak wielce cnotę twą miłuje,
W zawdzięczenie ci papież daje i daruje,
I wszelkiej władzy tobie, Mindowe, użycza
Nad wszystkimi krajami, które w dalsze lata
Zagarniesz mieczem Rusi, u Towtwiła brata,
225Lub zyskasz na Danielu, książęciu z Halicza.
MINDOWE
Czy to szyderstwo? pierwszy raz papieska mowa
Zabłądziła aż w Litwy ponure krainy;
Pół dnia płynęły słodko twe miodowe słowa,
Z trudnościąm rzecz wyśledził[10] wśród słów plątaniny.
230Cenię łaskę papieża — korzystać z niej będę,
Zatrzymam pewno kraje, które sam zdobędę,
Nikomu nie ustąpię mojej pracy plonu;
Wezmę kraje zdobyte na Haliczu, Rusi,
A gdy się uda, kraje waszego zakonu.
235Papież, gdy tak rozdaje, sam wiele mieć musi,
A stąd rzecz uważając, łatwo teraz wnoszę,
Że mu na olej Litwy niepotrzebne grosze.
HEJDENRICH
Ze złej widziana strony rzecz złą się okaże,Krew, Święty
Lecz wierzaj mi, najlepsze są chęci papieża.
240Patrz, jaką drogą świętość przysyła ci w darze;
Jej straży twoje ciało i duszę powierza;
Ona ustali cnoty, zgasi złe zapały.
Pewnie wiesz, jak Sebastian z cnót swych znakomity
Skonał męczeńską śmiercią — oto drzewce strzały,
245Którą ten święty został na krzyżu przebity,
Obficie napojone we krwi Sebastiana.
MINDOWE
wyjmując sztylet
Dam ci podobną świętość dla papieża pana.
Ten sztylet od dzieciństwa wisi mi u boku,
Pił krew starców i niewiast — i tkwi mi w pamięci,
250Że kiedy umierali, w tym ofiar natłoku
Było kilku tak świętych, jak są wasi święci.
Cóż to? drżysz.
HEJDENRICH
O Mindowe! godzien boskiej kary
Ten, kto wiarę przyjąwszy, bluźni przeciw wiary!
255Z naszej ręki niedawno wziąłeś tytuł króla,
Jeszcze nowa twa godność niepewna i drżąca.
Wiesz, jak czarno pisana nasza rzymska bula[11],
Dawnych królów, cesarzów z dawnych tronów strąca
Jednym pociągiem[12] pióra, bez sporu, bez bitwy.
MINDOWE
260
Kiedy nie będę królem, będę księciem Litwy,
Będę was darł i palił, rabował i łupił.
Słowo, WolnośćI teraz nadtom drogo tytuł króla kupił,
Jeśli miałbym pochlebiać i ważyć w umyśle
Słowa, które wymawiam, mówiąc to, co myślę.
265Ci wolno nie gadają, których jarzmo gniecie.
Ale mnie kto da prawa? kto mi zwiąże mowę?
Czy jest gdzie jaki drugi Mindowe na świecie?
Albo może wasz papież jest drugi Mindowe!
HEJDENRICH
Panie! oba innymi przemawiajmy słowy.
270Przez usta posła papież uczucia wynurza,
Zakończę więc poselstwo.
wskazując na niesione przez DOWMUNTA węzgłowie
Oto złota róża
Dla twojej, panie, żony, litewskiej królowej.
MINDOWE
HEJDENRICH
Przebacz błąd papieża.
Ale ta ciemna Litwa, lasami omglona,
Zasłania cię przed światem, zamku twego wieża
280Jest niższą niż te sosny. Komuż złożę dary?
MINDOWE
HEJDENRICH
MINDOWE
Posłuchaj więc, Krzyżaku, złóż je przed Aldoną,
Jest siostrą mojej żony, będzie moją żoną.
285Niech tu stanie Aldona.
jeden ze straży wychodzi
Wy głowie kościoła
Odnieście te wyrazy… Choć korona złota,
Z lekkiej blachy, zaledwo dotyka mi czoła;
290I gdyby nie przecudna jej liści robota,
Ledwie kilka florenów zaważy na szali;
Jednak wdzięcznie przyjmuje dar papieża pana,
Lekką jak liść koronę żelazo ustali.
Jakiż tron jest świetniejszy? czyli Ruś znękana,
295Gdzie książęta, stargawszy krwi związki przyjazne,
Lodowaty kraj niszczą sprzecznymi zamachy.
Już Halicz drży przede mną, jedne tylko Lachy
Rosnącej Litwie piersi stawiają żelazne.
ALDONA wchodzi
300Oto jest pierwsza z dziewic litewskiego grona,
Sprawiaj twoje poselstwo.
HEIDENRICH
do ALDONY
O ty! której skronie
Wkrótce uwieńczy Litwy złocista korona,
Przyjm różę, którą Tybru wychowało błonie,
305Tam pod wiary promieniem złote rosną kwiaty.
ALDONA
Źle się zgadza blask złota z żałobnymi szaty.
Miałam męża, mam męża; jeśli jeszcze żyje,
On się tuła po świecie. Przysięgłam mu wiarę,
Nigdy korona moich skroni nie okryje.
310Ale wdzięcznie przyjmuję papieża ofiarę.
Czuję, wkrótce z tym zimnym rozstanę się światem,
Ten kwiat niezwiędły będzie mym śmiertelnym kwiatem.
HEJDENRICH
Daje znak DOWMUNTOWI, aby podał różę. DOWMUNT się zbliża drżący.
MINDOWE
wpatrując się w DOWMUNTA
ALDONA
wznosi oczy na DOWMUNTA
Pada omdlała. DOWMUNT wychodzi.
MINDOWE
HEJDENRICH
MINDOWE
HEJDENRICH
Odchodzi z orszakiem Krzyżaków.
MINDOWE
LUTUWER
On najmniej podejrzanym zdawał mi się w tłumie,
Młody jeszcze, rycerskiej nie nosi ostrogi,
Milczy, bo po niemiecku nikt go nie rozumie;
335Stroni ludzi, bo smutny — smutny, bo ubogi.
MINDOWE
LUTUWER
340
O Mindowe! pewnie jesteś w błędzie.
To Krzyżak. Czyżby Litwin przywdział taką zbroję?
Z czarnym krzyżem, w krzyżackim święconą kościele;
Sam bym się nie odważył, wyznam, królu, śmiele,
Że ja się więcej krzyża niż Krzyżaków boję.
345A chociaż chrzest przyjąłem za twoim rozkazem,
Lękam się nowej wiary jako nowej tarczy;
Nowa nie zawsze z wrogiem w obronie wystarczy,
Często jak szkło się kruszy, dotknięta żelazem.
Zmuszony żyć wśród Niemców, męczę się i żyję,
350Lecz nienawiść do tyla rozkrzewia się w duszy,
Kiedy jestem przy Niemcach, tak mi serce bije,
Że mi się kiedyś w piersiach od wzgardy rozkruszy.
MINDOWE
Tak myśli lud litewski… Słuchaj, Lutuwerze,
Wierzę twej nienawiści, jak w twą wierność wierzę.
355Teraz mi tej ostatniej potrzebne dowody.
Ten Krzyżak, przewiduję, jest to Dowmunt młody;
Nie wiem, nigdy Dowmunta nie widziałem twarzy;
Lecz przeczuwam, on śledzi, by mnie zejść[14] bez straży,
Zdradziecko zamordować. Trzeba rzecz wybadać,
360Wyśledzić; jeśli Dowmunt, pewna śmierć go czeka.
Dowiedz się…
LUTUWER
MINDOWE
Jeżeli teraz myślę, mam słuszne powody.
365Śmierci Krzyżaka mszczą się wszyscy krzyżownicy,
A ja, nim z nimi zerwę, chcę ażeby wprzódy
Rozeszły się ich wojska z litewskiej granicy;
Chcę, żeby się wprzód Rusi rozprószyły tłumy,
Które jak czarne chmury ponad Litwą wiszą.
370Potem u siebie rogi litewskie usłyszą,
Teraz niechaj rozsądek trzyma miejsce dumy.
LUTUWER
Gdybyś posłuchał, królu, co radzi to serce,
Tobyś wszystkich Krzyżaków zebrał w dolnej sali,
Potem zamek podpalić, niech się z nimi spali;
375Lub Litwinów ukrywszy za ścienne kobierce,
W kryjówki, w czcze kolumny i w próżne filary,
Skinąłbyś — na skinienie padłyby ofiary,
I krzyżackiej krwi strumień po murach popłynął,
A jeśli jest w tym tłumie, i Dowmunt by zginął.
MINDOWE
AKT II
SCENA I
ROGNEDA, TROJNAT.
ROGNEDA
stoi oparta na kamiennym stole
Podaj mi czarę… Matka, Syn, Ojczyzna, Trucizna, Rodzina, ReligiaLitwo! Litwo nieszczęśliwa!
Dla twoich bogów nową poświęcę ofiarę,
Syna poświęcę — rozpacz serce mi rozrywa,
Ja go zabiję z płaczem… podaj mi tę czarę!
390Napełnię ją trucizną… Boże Litwy! Boże!
Niech on umrze spokojnie — niech nie cierpi długo,
Ja go łzami obmyję — na stosie położę,
Zaśpiewam pieśń — grobową uczczę go posługą.
sypie truciznę
395Łza upadła do wina, może ta łza matki
Zniszczy skutek trucizny? czy już noc na niebie?
Tak mi ciemno… Wsypałam trucizny ostatki,
Dla mnie nic nie zostało.
MINDOWE wchodzi na scenę, LUTUWER rozmawia z nim, wskazuje na czarę i sam oddala się.
MINDOWE
z udaną spokojnością
Matko! witam ciebie!
400Witam, młody synowcze. Powracam z ogrodu,
Słuchałem jak znad Niemna śpiew słowika płynie,
Zachwycony urokiem wieczornego chłodu;
Ale nie mniej szczęśliwy przy mojej rodzinie,
Znajduję szczęście w domu — zawsze miłość wasza
405Chmury nieszczęść wiszące nade mną rozprasza.
Przy was jestem bezpieczny, zasypiam w pokoju.
Ty milczysz, matko?…
ROGNEDA
MINDOWE
ROGNEDA
MINDOWE
do TROJNATA
Nim gwiazdy powstaną,
Trojnacie, masz opuścić litewską stolicę.
415Zaniesiesz Wojsiełkowi to pismo ode mnie,
Zawiera ono w sobie ważną tajemnicę;
Powinno być wręczone prędko i tajemnie.
Wojsiełkowi skądinąd znane są me chęci,
Wymagam więc pośpiechu — pomnij, nakaz srogi,
420Biada! jeśli się zwrócisz z przykazanej drogi,
Biada! jeśli wojskowej naruszysz pieczęci.
Oto masz list.
ROGNEDA
na stronie
Już odkrył Trojnata zamiary…
Więc pozbawiasz mnie wnuka? Przynajmniej z tej czary
425Spełń toast pożegnania.
MINDOWE bierze podaną czarę, lecz jej nie pije. ROGNEDA po chwili drżącym głosem
Czyś wypił?
MINDOWE
uderzając się w czoło
ROGNEDA
MINDOWE
ROGNEDA
MINDOWE
ciska i tłucze czarę
435
O matko! coś wyrzekła? precz, czaro przeklęta!
Tyś mi była najdroższym przodków moich darem,
Jedyny prawie spadek, zawsze dla mnie święta,
Nieraz na ucztach słodkim szumiąca nektarem.
Gdzieś za morzami w kryształ roztopione piaski
440Wydały ciebie z łona — nieraz, pełna wina,
Zachwycałaś zdumione wejrzenie Litwina.
Gdy słońce w tobie grało tysiącznymi blaski;
Ja ciskam cię o głazy! Matko, coś wyrzekła?
Skąd ta nienawiść czarna? skąd ta zemsta wściekła?
445Chciałaś umrzeć i syna wtrącić do mogiły.
ROGNEDA
MINDOWE
Ha! tak, chciałabyś, matko, znosząc karę srogą,
W obliczu ludu umrzeć męczenniczką wiary?
Alem nadto przezorny, bym powściągał kary
450Tych, którzy chcą mi szkodzić, lecz szkodzić nie mogą.
Bądź więc spokojna, matko — uraza tak mała…
ROGNEDA
Wychodzi wsparta na TROJNACIE.
MINDOWE
sam
Sam więc jestem, sam jestem; walczyć, szerzyć mordy,
Śledzić spiski — trucizną chłodzić spiekłe wargi;
455Wędzidłem krwawem ściągać dzikie ludu hordy,
To moje życie… usta nie wydadzą skargi…
Nie wiedzą, że ja cierpię. — Zbędę się Trojnata,
Pochwycą go, postrzygą, zamkną w mur klasztorny.
Przed ludem mnie zakrywa tajemnicza szata.
460Chrześcijanin, Krzyżaków przyjaciel pozorny,
Wkrótce zgnębię te zmienne, dwugłowe poczwary.
Wyginą wszyscy. — Wiara? wiara czcze wyrazy!
Chrzciłem się, bo mi wtenczas trzeba było wiary,
Teraz, cóż za różnica? czy krzyż od papieża,
465Czy w cerkwiach ruskich złotem błyszczące obrazy,
Albo księżyc Mongołów — miecz wiarą rycerza.
Lecz Aldona nadchodzi, zbadam tajemnicę,
Kto jest ów tajny Krzyżak.
ALDONA wchodzi
470Aldono! twe lice
Zawsze we łzach, więc wszędzie widzę łzy i zdrady,
Sztylety, trucizn czary i miodowe słowa.
Przebacz, ciebie przelękła ta gwałtowna mowa,
Ty drżysz, Aldono? zniknął twój rumieniec blady.
475Oto czara z trucizną o głazy rozbita,
Chciałem ją spełnić, dotąd byłbym w cichym grobie;
Lecz wyznam ci, Aldono! nadzieja ukryta
Wytrąciła mi czarę, jedna myśl o tobie.
Aldono! powiedz słowo.
ALDONA
480
Panie! twe cierpienia
Ani mnie twoja miłość nigdy nie zniewoli.
Na cóżeś mi domowe przerwał zatrudnienia,
Którymi słodzę długie godziny niedoli?
Gdy w gronie moich dziewic, przy lampy płomieniu
485Widzę, jak wkoło srebrne toczą się przędziwa,
Gdy słyszę pieśń rodzinną w ich łagodnem pieniu,
Przez chwilę cichem szczęściem tak jestem szczęśliwa,
Że często nad moimi krosnami schylona,
Widząc, jak kwiat pod igły dotknięciem rozkwita,
490Cierpień moich zapomnę — póki ciężkie z łona
Nie wyrwie się westchnienie, z oczu łza ukryta.
MINDOWE
ALDONA
z przerażeniem
Błagam cię, panie! błagam na Bogów imiona!
Nie zadawaj mi śmierci, ja się śmierci boję!
500Wszystko mi! wszystko bliski zgon już zapowiada.
Koniec mój, o! przeczuwam, będzie nadto skory.
Patrzaj, Mindowe! patrzaj! jak twarz moja blada,
Na twarzy rozmarzone gorączki kolory,
Szklistym blaskiem posępnie ożywione oczy;
505Wkrótce mię całą cichość grobowa otoczy.
Niejedna z dziewic moich, co cierpień nie znała,
Mówiąc do mnie, nim skończy, łzami się zaleje,
A gdy mówi, głos zniża, jak gdyby nie śmiała
Dźwiękiem mowy lub marne podając nadzieje,
510Zbudzić głębokiej ciszy, która jak sen miły,
Żyjącą osłoniła świętością mogiły.
MINDOWE
Ty chcesz żyć, jakże silna chęć życia? Aldono!
Może w sercu nadzieje karmisz brylantowe?
O wiem ja, że głęboko oczy dziewic toną,
515I przenikają głazy i zbroje stalowe,
Aż dopóki spod hełmu nie wykwitnie lice
Znajome, ukochane — wglądasz pod przyłbice.
Musiał być blady?
ALDONA
MINDOWE
ALDONA
na stronie
MINDOWE
Widziałem!
Jakeś zadrżała, padła. Silne to dowody,
525Lecz jeszcze będą inne. Niegdyś ja sam drżałem,
Kiedy bladość cierpienia omgliła twe czoło,
To dzikie serce z twojem sercem biło razem,
Kiedyś się weseliła, brałem twarz wesołą;
Dziś to już przeszło, dzisiaj jestem zimnym głazem.
530Słuchaj! czy znasz Krzyżaka, co wśród mnichów zgrai
Nieznajome mi lice czarną zbroją tai?
Znasz go?
ALDONA
MINDOWE
Może go poznasz, słodkie to będzie poznanie!
535Próżne prośby, mam zbroję i serce ze stali,
Aldono, ja się skryję w tej przybocznej sali,
Tam każde wasze słowo dojdzie mego ucha,
Zwłaszcza, gdy teraz nocy panuje milczenie;
Kiedy go będziesz witać, pomyśl, że król słucha
540I mieczem przerwie krótkie szczęścia zachwycenie.
Odchodzi przez drzwi boczne.
ALDONA
sama
Mindowe! o Mindowe!… poszedł… Nieszczęśliwa!
Zostałam sama jedna czekać chwili zgonu,
Chwili nad zgon straszniejszej… Lampa dogorywa.
A na dworze noc ciemna, słychać szum jesionu,
545Szum sosen cichy. Wszystko! wszystko mnie przeraża,
Ten szum drzew i ta cisza — to cisza cmentarza.
O jak mi ciężko!… Nie ma i jeszcze go nie ma,
Może nie przyjdzie? Boże! niechaj nie przychodzi!
Niech go anioł ostrzeże! — przeczucie zatrzyma!…
550patrzy przez okno
Tam widzę, za lasami blady księżyc wschodzi,
Czarne sosny posępnym witają go szumem;
Rozdarte chmury — duchów napełnione tłumem.
po chwili
555Nie przychodzi, on może nie przyjdzie, ja płaczę!
W tej chwili groźnych króla nie pomna wyroków,
Smutno mi, że nie przyjdzie, że go nie zobaczę…
Chciałam go widzieć… Boże! słyszę odgłos kroków!
O nie, to źródła szumią w zamkowym ogrodzie…
560Ach! on idzie! to Dowmunt! poznałam po chodzie.
Jeszcze głośniej — i głośniej, jam znowu słyszała…
Udam, że ja go nie znam, żem nigdy nie znała.
Król go nie pozna…
DOWMUNT
wchodzi z zapuszczoną przyłbicą w krzyżackiej zbroi
Potwarz okłamała zdradnie
565Serce Aldony — teraz widzę ją, tak blada..
Czy dręczona sumienia wyrzutami bladnie?
Umiem rozróżnić bladość od bladości… Siada…
Nie odwróciła lica… Dawniej szelest szaty,
Szelest kroków odgadła — poznała… a teraz
570Nie odwróciła lica! Idąc w te komnaty,
Będąc na progu, z progów wracałem się nieraz.
Tak mi okropnie! ona mnie nie pozna? może
Nie zechce poznać… Pani!… zadrżała.
ALDONA
Rycerzu,
575Ktokolwiek jesteś, w północ błądząc po tym dworze,
Módl się — oto różaniec widzę przy puklerzu,
Módl się i — wyjdź…
DOWMUNT
Wyjdź? Widać, że Litwy królowa
Przywykła rozkazywać, na jej zawołanie
580Przybiegnie zbrojna, liczna warta pałacowa.
Wyjdę z wrót gmachu — tylko po mnie tu zostanie
Krew…
ALDONA
cicho
DOWMUNT
ALDONA
jak echo tym samym głosem
DOWMUNT
ALDONA
DOWMUNT
590
O Boże! ona myśli, czuwa,
I tak jak śpiąca związać nie może wyrazu,
I myśli ją odbiegły. — Słuchaj! czyś ty z głazu?
Dwa słowa! imię moje!… Szalony! szalony!
Oto mi czoło ciemna przyłbica okrywa.
595Postać kradnie płaszcz czarnym krzyżem naznaczony,
I jakże poznać mogła?…
odkrywa przyłbicę
Patrzaj! nieszczęśliwa…
Czy ty mię znasz? jak żądasz być zbawioną w niebie,
600Odpowiedz… i uciekaj! ach! uciekaj ze mną…
Znasz mię?
ALDONA
Czy ja znam? Boże! nie, ja nie znam ciebie,
Nie! nie! nie przypominam… może — tu tak ciemno,
Może dlatego… Słuchaj, teraz moje oczy
605Od ciągłych łez posępną skryły się zasłoną,
Mgła ciemna wszystkie dla nich przedmioty pomroczy,
I zaledwo z łez oschną, znowu we łzach toną.
Szczęście moje z nieszczęściem nie zna równej szali,
Jak mara obłąkana kończę życia drogę.
610Nie! nie! ja ciebie nie znam — teraz znać — nie mogę.
DOWMUNT
ALDONA
Błagam cię! błagam ach! oddal się, panie!
615Oddal się — światło lampy oczy moje razi.
O patrzaj! niezadługo zabłyśnie świtanie!
Patrzaj! już blask jutrzenki twarz księżyca kazi.
O nieba! ciebie w sali światło dnia zastanie…
DOWMUNT
Ha! męczarnio okropna! męczarnio szatana!
620do ALDONY, która się zbliża pomięszana
Czego chcesz? precz ode mnie! śmierć jedna została…
ze śmiechem obłąkania
Cha! cha! jaka myśl dzika! upaść na kolana,
Upaść przed nią… Cha! cha! cha! prosić, by poznała.
625Lub może kupić pamięć zimnym, złotym kwiatem?
Więc wrócę tak samotny w dziką świata drogę?
Przepaść się otworzyła między mną a światem,
Nie mogę wrócić, trzeba umrzeć — umrzeć mogę…
I przed śmiercią nauczę ją wymawiać imię
630Znajome, zapomniane — nauczę jak dziecie,
Lub jak uczą sokoła, wtenczas gdy zadrzemie,
Przerywając sen: przerwę jej sen — senne życie…
Słuchaj! wiesz, kto ja jestem?
dobywa sztyletu
635Nie! nie! bezimienny
Upadnę przy jej stopach jako liść jesienny.
Rzucam się całą duszą do grobowej ciszy…
ALDONA
DOWMUNT
ALDONA
DOWMUNT
O Boże! jakże miło powrócić do życia.
Ty mnie kochasz? Mindowe gdzie jest? gdzie się kryje?
Ach straszną! straszną miałem chwilę do przebycia,
645Dotąd mi krew wzburzona głośno w piersiach bije.
O Aldono! ta chwila stoi przed oczyma,
I nie chce zniknąć, póki szczęście się rozpali,
Ta chwila wszystkie myśli nad przepaścią trzyma;
Ale nie wróci…
ALDONA
DOWMUNT
Co mówiłaś? Mindowe gdzie jest? w tamtej sali?
To daleko — uciekać nie chcę — nie mam siły…
O nie! nie! tyle szczęścia! nie, to nie jest zdrada.
655Ja muszę być szczęśliwy — muszę widzieć ciebie.
Zgasła lampa, lecz księżyc przyświeca na niebie,
Chodź do światła, Aldono… O! jaka ty blada!…
Rumieniec łzy obmyły, żar gorączki strawił;
Jaka ty blada! — jam cię nie taką zostawił!…
ALDONA
DOWMUNT
ALDONA
DOWMUNT
ALDONA
Dowmuncie! wychodź! wychodź, jeszcze drzwi otwarte!
Wychodź! Aldona wiecznie wiary ci dochowa…
670Tu wszyscy nas zdradzają, Bogi, ludzie, ściany,
Uciekaj!…
DOWMUNT
Wychodzi, lecz po krótkiej chwili wraca.
ALDONA
DOWMUNT
ALDONA
O nieba! o zdrady!
Słuchaj, wyłam te okien pozłacane kraty,
Pod nimi niedaleko są zamkowe sady…
680Uciekaj! nad głowami grożą czarne burze…
Uciekaj…
DOWMUNT
usiłując wyłamać kratę
Kraty mocno osadzone w murze…
Wyłamać niepodobna… nie, to próżnym szałem…
Niepodobna… Ha pękły! pękły! wyłamałem…
685Bądź zdrowa! daj mi rękę… dłoń zimna jak z lodu…
Bądź zdrowa…
staje na oknie… po chwili wraca do sali…
Nie… na próżno! pośród drzew ogrodu,
Widziałem tłumy zbrojnych Mindowy rycerzy;
690Pod samymi oknami las włóczni się jeży.
Daremna więc ucieczka — przyszedłem bez miecza
By nie wzbudzić podejrzeń, cóż ten sztylet znaczy?
Ani mię przeciw wrogów ciosom zabezpiecza,
Ani usłucha dłoni — zdradzi ją w rozpaczy!
695Bez ulgi i bez zemsty w zimnym legnę grobie…
Aldono! tyś pobladła! Aldono! co tobie?
ALDONA
Nic, nic… daj mi tę różę, z hełmu twego różę,
Może zmysły orzeźwi.
DOWMUNT daje różę
700Tak mi w oczach ciemno!…
DOWMUNT
O rozpacz!… ona bladnie. Chodź ze mną, chodź ze mną!
Chodź, uciekajmy! Boże! gdzie uciec? w tym murze
Są kryjówki… szalony! tam będą i ludzie:
Te gmachy już zdradzieckiej nawykłe obłudzie…
705O Aldono! nieszczęście — usiądź tu, Aldono!
Oczy moje jak dziecka całe we łzach toną.
ALDONA
A ja płakać nie mogę… Cha! cha! luby! drogi!
Śmiech mi straszliwy łamie na ustach wyrazy…
Cha! cha! cha! niech tu przyjdą! niech przestąpią progi.
710Oto próg pałacowy!…
Pada przed drzwiami.
DOWMUNT
Aldono! Jak głazy
Zimna…
składa omdlałą na krześle
Rękami będę rozdzierał tych ludzi…
715Chodźcie tu!… O te oczy! ta twarz, blada, sina!…
po chwili
Z rąk martwych wyrwę różę… kiedy się obudzi,
Mnie już nie będzie… niech mnie nic nie przypomina
obrywa liście kwiatu
720Kwiat zerwałem — gałązka w jej została dłoni,
Tak mocno trzyma.
pod koniec tej sceny słychać coraz mocniejsze szczęki oręża
Słyszę! już idą… to oni!…
AKT III
SCENA I
HEJDENRICH, HERMAN.
HEJDENRICH
Oby już prędzej rzucić litewskie krainy.
725Hermanie! oto wracam z królewskiej biesiady,
Radość niezwykła wrzała pomiędzy Litwiny,
Ja jeden byłem smutny! jeden tylko blady!
Dzikie ich uczty. Słuchaj! w granitowej sali,
Wokoło stół dębowy pucharami błyska;
730W środku komnaty ogień z modrzewiu się pali,
I wkoło wieje dymem, wkoło iskrą pryska.
Sześciu Litwinów w burkach, bez ruchu jak głazy,
Unosili nad stołem smolnych sosn pochodnie,
Jako żywe świeczniki. Gwar, dzikie wyrazy!
735Na lica miód przywołał występki i zbrodnie.
Dziwnie się wydawałem ja — mieszkaniec Rzymu
Wśród tej niesfornej zgrai — mój krzyż brylantowy
Ledwo blaskiem roztrącał czarne kłęby dymu…
Hermanie! oby prędzej rzucić dwór Mindowy.
HERMAN
HEJDENRICH
Prawda, trzeba lwa głaskać. Lecz wyznam ci, bracie,
Że mi w niesmak już idzie poselstwo papieża;
Mam sławny miecz komtura, mam serce rycerza,
Jednak bawię tu dotąd! bawię w mnisiej szacie!
750I nadto muszę podle, mnicha obyczajem,
Starać się wziąć przewagę podstępnymi słowy.
Dawniej Krzyżak pogardzał tym księciem i krajem,
A teraz jam spowiednik? jam sługa Mindowy!
Czy pamiętasz, Hermanie, braciszka zakonu,
755Który przybył tu z nami, nosił róży znaki,
Nazywany od braci synem Albionu:
On zniknął teraz, żadnej nie mamy poszlaki…
Jeśli Mindowe zgwałcił tajemne umowy?
Jeśli się targnął z mieczem na sługę kościoła?
760Słusznie zakon oburzy postępek takowy,
I krew brata naszego o krew Litwy woła.
HERMAN
Rycerz, o którym mówisz, w więzieniu zamknięty,
Nie oburzaj się — Litwin niewart tych zabiegów.
On poganin, zagnany aż do Niemna brzegów,
765Chroniąc się przed Mindową, przybrał habit święty,
I znów pod tą opieką wrócił utajony
Szukać wydartej sobie przez Mindowe żony.
Ale go nie zbawiły nasze święte szaty.
Wczoraj, kiedym w ogrodzie odmawiał modlitwy,
770Odkryłem jego wieżę i przez okien kraty
Miecz mu podałem ostry.
HEJDENRICH
Zbawiasz syna Litwy…
Nienawidzę Litwinów! po cóż z taką pracą
Nawracać ich na wiarę? jakież stąd korzyści?
775Chrzest nie zgasi wzajemnej ludów nienawiści;
Mogliby płacić haracz — a teraz nie płacą.
W nas zgaśnie duch rycerstwa, zakonu granice
Otoczą zewsząd tylko przyjazne krainy;
Pójdziemyż ścigać błędne po stepach księżyce?
780Ha! chyba z morzem walczyć! lub z nurtami Dźwiny!
Wygaśnie duch rycerski… Idzie Litwy książę…
Trzeba znów przybrać postać podłości, pokory,
Jak jaszczurka zamorska zmienne mam kolory;
Lecz jestem posłem, straszna przysięga mnie wiąże,
785Cały zakon w legata przedstawiam osobie.
Daje znak, HERMAN oddala się. MINDOWE wchodzi.
Wielki królu, Bóg z tobą!
MINDOWE
HEJDENRICH
Panie, tyś pomięszany? wzrok zamglony wróży
790Jakieś tajne zamiary, znamię wnętrznej burzy.
Zapewne nie dość jeszcze ustalony w wierze
Nie umiesz zbroić serca przeciw troskom świata;
Niepewny Boga, który z nieba czuwa, strzeże,
Niepewny, jaka w niebie dla cnoty zapłata.
795Modlitwą prędko ziemskie rozproszysz zgryzoty.
MINDOWE
HEJDENRICHSpowiedź, Grzech, Religia, Władza, Ksiądz, Król
MINDOWE
I któż się odważy
Zajrzeć w głąb tego serca, w tę przepaść rozpaczy
I zbrodni… Kto? ty, trwożny mieszkaniec klasztoru,
810Ja sobie nie przebaczę, nikt mi nie przebaczy.
Najmniejsza z moich zbrodni, a wielka z pozoru,
Żem się krwią zmazał.
pokazując sztylet
Patrzaj, tą krwią wypisane
815Wszystkie są moje czyny na tej rdzawej stali…
Czy mi przebaczysz?
HEJDENRICH
MINDOWE
Żądasz czarniejszych zbrodni? Słuchaj! przez sklepienie
820Jęczy! jego korona moje czoło kryje…
Słuchaj! usłyszysz drugie pod ziemią westchnienie,
Ale nie, nie usłyszysz — dotąd on nie żyje…
Czy mi przebaczysz?
HEJDENRICH
Ufaj! wielka moc kościoła!
825Nie będzie próżno błagał chrześcijański książe.
Szczera twoja pokuta grzech okupić zdoła,
Co rozwiąże na ziemi, Bóg w niebie rozwiąże.
Więc odpuszczam! niech zniknie ta występku skaza.
MINDOWE
Ty chcesz czarniejszych zbrodni? ty chcesz duszę ciemną
830Przejrzeć aż do dna? patrzaj! pod berłem z żelaza
Lud podły, ciemny, dziki czołga się pode mną.
Przycisnąłem go całym ogromem ciemnoty,
Bojaźń już nosi w sercu, chytrość w miejscu cnoty.
Patrz, jak ów ciemny Litwin na moje skinienie
835Uchyla korne czoło, piersi krzyżem znaczy,
Choć wolałby przy piersiach czuć węża pierścienie,
Niż ten krzyż nienawistny… Któż mi to przebaczy?
HEJDENRICH
Panie! jesteś nad ludem, byś mu przewodniczył;
A jeśli daną władzę spełniasz nadto srogo,
840Jeśli chcesz posłuszeństwa, jeśli rządzisz trwogą,
Bóg ci przebaczy — on sam władzy ci użyczył,
Ja ci przebaczam…
MINDOWE
z gorzkim uśmiechem
Dobrze! już jestem spokojny!
Pójdę teraz krzyżackie napadać dzierżawy,
845Dawno czekałem chwili sposobnej do wojny,
Skarb mój wycieńczał — ja sam stęskniłem do sławy.
Z waszej zaś strony nic mi nadal nie potrzeba,
Mam już złotą koronę, przebaczenie z nieba,
Idę kraj wasz napadać, szarpać włoście Żmudzi.
HEJDENRICH
MINDOWE
Com tobie wypowiedział, jam dowieść gotowy.
Patrz przez te ciemne kraty na błonia stolicy,
Tłumem zebrani w polu błyszczą wojownicy…
855Może się oni tylko zebrali na łowy?
A tam niebo ogniste przywdziewa kolory,
Może to pożar wkradł się w nadniemeńskie bory?
Co, łatwowierny mnichu? teraz znasz Mindowę?
HEJDENRICH
MINDOWE
Szydzisz ze mnie, mnichu!
Pójdę się jutro modlić w krzyżackim kościele,
Pić będę wasze wino w święconym kielichu,
Moje gmachy klasztornym kobiercem zaścielę,
865I zmówię pierwszy pacierz, gdy mistrz wielki skona.
HEJDENRICH
MINDOWE
rzuca koronę
HEJDENRICH
rozdziera komżę i staje w zbroi i w zwierzchnim krzyżackim płaszczu
870
A jam jest — brat Hejdenrich — Krzyżak, wróg twój, książe.
Pozbędę się tej szaty, tych pokory znaków…
Jak mnie tu widzisz w zbroi, przysięgam na Boga,
Że słowa posła mymi nie były słowami.
Widzisz we mnie rycerza! widzisz we mnie wroga!
875Po takiej czarnej zdradzie już zdrada nie plami,
Będę działał podstępnie i walczył otwarcie,
W twoim zamku podniecę zdrady i pożary,
Za morza pójdę błagać o zemstę — o wsparcie.
Płaszcza tego nie zrzucę, aż na twoje mary
880Rozścielę go całunem — i w wieczór i rano
Dodam jedno przekleństwo do moich pacierzy;
Jeśli Bóg je usłyszy? Bóg na cię uderzy,
Nim te pochodnie zgasną! nim zorze nastaną!
Wychodzi.
MINDOWE
sam
Grozi! ale na próżno, przezornym być muszę,
885Kiedy zwiodłem Krzyżaka — oni światem rządzą,
Zbłądzili, choć myśleli, że nigdy nie błądzą.
Serce moje spowiedzią pozyskali skrusze.
LUTUWER wchodzi.
LUTUWER
MINDOWE
LUTUWER
MINDOWE
LUTUWER
Panie! on już w grobie.
895Dotąd jeszcze, tak, dotąd słyszę pieśń wesołą,
Którą tam śpiewa grabarz, kopiąc grób głęboki,
I pot zimny na moje występuje czoło.
MINDOWE
LUTUWER
MINDOWE
LUTUWER
MINDOWE
Dość tego, słuchaj, starcze! zerwałem z Krzyżakiem,
905W strasznym gniewie wrącymi odpowiadał słowy.
Dziś wojsko poprowadzisz nowogrodzkim szlakiem,
Przez głuche lasy… dalej przejdziesz bród niemnowy
Na łodziach lub wpław — czasu oszczędzać należy.
A skoro ranek błyśnie, ty z pocztem rycerzy
910Zagrzmisz pogańską pieśnią; od waszego śpiewu
Zadrżą szyby Malborga, wieże się zachwieją.
LUTUWER
Jestże[18] ten napad skutkiem gorącego gniewu?
MINDOWE
Snułem go przewidzianych wypadków koleją.
Nigdy głębszą ufnością nie spały zakony,
915Myślą, że chrztu szatami jak dziecię spowity
Zapomniałem o zbroi; że w blasku korony
Zapomniałem o sławie; że w lasach ukryty
Cieszę się barwą królów purpurowej szaty.
Lecz powiedz, Lutuwerze, jestżem[19] tak bogaty,
920Bym zapomniał o wojnie, napadach i chwale?
Patrz na kraje krzyżackie! o brzegów bursztyny
Łamią się Bałtyckiego Morza szklanne[20] fale;
Na falach płyną miasta z dalekiej krainy
Z płóciennymi żeglami[21] i z podległych danin
925Wypłacają się mnichom, ślą im Franków wina,
Czary z kryształu, zbroje, sukna z cudnych tkanin,
Jedwabiu, lub wielbłądów błędnych Tatarzyna.
A tu lasami łąki zarastają żyzne.
Jakiż tu kupiec zajrzy? gdzież bogactwa moje?
930Ubogą tylko wziąłem po ojcu spuściznę,
Nie dbam ja o bogactwa! o złoto nie stoję!
Ale w skarbcu jedyna po ojcu pamiątka,
Jedna szata w rozliczne lśniąca malowidła,
Wagą złota płacona, z jedwabnego wątka,
935Której barwy tak zmienne jak motyle skrzydła;
Jeden pas złoty, jedna kryształowa czara,
I ta się już rozbiła. Patrz! Krzyżaków miasta,
Czy to Malborg, czy morska Klepidawa stara,
Każde co dzień zamkami pod niebo urasta;
940Lud jak w mrowisku tłumne napełnia ulice,
Złotem błyszczą się gmachy, marmurem kaplice,
Dym z ognisk uwięziony wzlatuje nad dachy,
Dachy łączą się z niebios przejrzystym błękitem;
A tu — patrz, Lutuwerze! jak posępne gmachy!
945Tu każda sala ciemnym połyska granitem,
Gołe i zimne ściany — jeszcze los szyderca,
Jakby mi chciał urągać! często w dnie zimowe
Ściany zdobi pokryciem srebrnego kobierca,
Wilgoć mrożąc na ścianach w kwiaty kryształowe.
950Nędza i wszędzie nędza!
LUTUWER
MINDOWE
Wychodzi z LUTUWEREM.
SCENA II
Przedsienie gmachu. ALDONA, leży bez czucia na ziemi. HEJDENRICH wchodzi.
HEJDENRICH
podnosząc ALDONĘ
ALDONA
z pomieszaniem
HEJDENRICH
ALDONA
usuwając mu się do nóg
HEJDENRICH
ALDONA
HEJDENRICH
ALDONA
975
Wszystko! o nie, rycerzu, próżna twoja władza,
Nie wskrzesisz go, widziałam krew strumieniem płynie.
śmieje się, z wzrastającem obłąkaniem i wpatruje się w ciemność
Sobowtór, SzaleństwoJakaś postać znikoma, lecz do mnie podobna,
Oddziela się ode mnie, przede mną się snuje,
980Jest to część mej postaci — a jednak osobna.
Przy niej zostały czucia — ona myśli — czuje,
Ja sama jak głaz jestem… Wołam cień znikomy.
Cień się coraz oddala — coraz dalej — dalej
Rozpływa się — już blady — już ledwo widomy.
985z rozpaczą
Ja bez czucia zostanę! Serce się nie pali,
Ostygło — zapominam, pamięć słabo kreśli,
Mówię, a słowa moje nie są wątkiem myśli,
Myślę, a myśli moje nie są wątkiem serca…
HEJDENRICH
990
Jestem świadkiem początku zmysłów obłąkania.
Mindowe, ten poganin, ten ludzi morderca,
Godzien jest niebios kary. Lecz moje starania
Przywrócą jej spokojność; czarne zmysłów mary
Znikną przed złotem słońcem, przed promieniem wiary.
ALDONA
995
Wiara? ja miałam niegdyś mojego anioła,
Byłam kapłanką wiosny niedawnymi laty.
Pamiętam obraz wiosny w gaju, w końcu sioła[25],
Jej czoło uwieńczały świeże róży kwiaty,
Wokoło jodły cichym usypiały szumem.
1000Ileż razy przy blasku srebrnego księżyca
Sama, lub dziewic wiejskich otoczona tłumem,
Marzyłam — modliłam się…
HEJDENRICH
Nieszczęsna dziewica!
Trzeba ją jakby dziecko łudzić wrażeń blaskiem.
1005Uchodź ze mną, dziewico, ponad Niemna piaskiem
Stoi klasztor, tam świętych obaczysz królowę,
Jej obraz jest do wiosny podobny obrazu;
Będziesz ją kochać, wieniec z róż krasi jej głowę,
Tak piękna, tak litosna, a kolumny z głazu
1010W każde święto okryją gałązki jodłowe.
ALDONA
HEJDENRICH
Już się księżyc zniża,
W cieniach nocy Mindowe ścigać nas nie może.
Weź płaszcz krzyżacki, kaptur, zawieś znamię krzyża.
1015okrywa ją swoim płaszczem
Dzisiaj jeszcze w Wojsiełka staniemy klasztorze.
Wojsiełko, syn Mindowy, tygrys w szacie mnicha,
Ukorzy się przed świętą legata osobą.
Nie płacz, piękna dziewico! nie płacz, Pan Bóg z tobą!
1020O! prędko w oczach dziewic strumień łez osycha.
AKT IV
Sala ciemna w klasztorze WOJSIEŁKA.
SCENA I
TROJNAT, WOJSIEŁKO. Orszak MNICHÓW.
WOJSIEŁKO
Bracia, mówcie pacierze — oto w nasze progi
Nowy gość przybył, nowy klasztoru mieszkaniec.
Trojnacie, porzuć zbroje, weź habit ubogi,
Za pasem bursztynowy zawieszaj różaniec,
1025Prędko, nie zwlekaj chwili.
TROJNAT
Błagam was na Boga!
Wojsiełko, nie chciej w grobie zakopywać brata.
Powróć mi wolność! wolność nad życie mi droga.
O Bogi! więc się za mną wieczna zamknie krata,
1030Życie pełne zwiędnieje w samym wieku kwiecie.
A ten świat! świat!
WOJSIEŁKO
I cóżeś zostawił na świecie?
Ludzi? ja ich widziałem, oni mnie widzieli,
pokazując na miecz wiszący na murze
1035Ten miecz krwią był oblany… I bezpieczniej głowę
Złożysz tu na kamiennej klasztoru pościeli,
Niż na łonie człowieka… Marności światowe!
Tu mniej marności, płyną godziny mniej chyże,
I ludzie tu się snują z zasępioną twarzą;
1040Ale ludzie ci milczą jak grobowe krzyże.
Chcą skarżyć brata, chyba przed grobem oskarżą.
Zakonnik ciemny, twardym miodem zapalony,
Mniej straszny od człowieka w miłosnej godzinie.
Lecz ty żądałeś władzy? żądałeś korony?
1045Będziesz ją miał… Postrzyc go!
MNICHY sadzają TROJNATA na ławce kamiennej i przystępują do postrzyżyn.
TROJNAT
WOJSIEŁKO
Jestem mnichem… O! bracia, zapalcie gromnice,
1050Niech wiecznie pochwalone będzie boskie słowo.
Trojnacie — podnieś czoło! rozjaśń blade lice,
Śmiej się — a my pieśń będziem śpiewali grobową.
Klasztor jest ciemnym grobem — tu wiara określi
Wszystkie twoje uczucia, zniknie zawiść czarna.
1055Tu zapomnij o myślach… gdy masz jakie myśli,
Powiąż je razem z krzyżem jak różańca ziarna.
Wiecznie ograniczony murami ciemnymi,
Gdy zgaśnie ta pochodnia, ty zgaśniesz na ziemi.
Twoja prośba litości mojej nie obudzi.
1060Ja byłem — byłem niegdyś tygrysem dla ludzi,
I jeszcze raz nim będę… Stańcie tu wokoło…
Patrzcie, litość wzbudzają te włosy trefione,
Co w tysiącznych pierścieniach spadają na czoło.
Przystąpcie, mnichy! włóżcie mu świętą koronę.
MNICH ostrzyga TROJNATOWI pierścień włosów.
TROJNAT
O świat! świat!
WOJSIEŁKO
TROJNAT
Te włosy twardą stalą przetarte przyłbicy,
Przyłbicy, która była postrachem dla wroga,
Spadną pod nożycami, jak za ciężkie winy…
1070O świat! świat!
WOJSIEŁKO
HEJDENRICH
WOJSIEŁKO
1075
Aż do ziemi pokorne uchylamy czoła…
Panie! uświęć ten klasztor łaskawości względem,
Właśnie dzisiaj zebrani w tem ustroniu cichem
Byliśmy wyświęcania zajęci obrzędem.
HEJDENRICH
Cóż to? Trojnat! maszże[26] ty wolę zostać mnichem?
TROJNAT
1080
Na moje wybawienie niebo cię przysyła,
Ja nie mam! nie mam woli — tu mną rządzi siła.
Oto gwałtem wiedziony do stopni ołtarza
Zalewałem się łzami…
HEJDENRICH
WOJSIEŁKO
HEJDENRICH
Ja mam wyższą wolę.
Uwolnić go natychmiast! albo święte kary
Jak gromy spadną na was zebranych w tem kole.
1090Klątwa! klątwa na klasztor! już wasze modlitwy
Posłane nie ulecą aż do Boga tronu.
Wasze pacierze ściągną nieszczęścia dla Litwy,
W proch się rozsypią mury waszego zakonu;
Znamię przekleństwa nosić będziecie na twarzach,
1095Nikt zmarłych nie pogrzebie, trumny nie poświęci;
Kwiaty leśne porosną na waszych ołtarzach,
Na waszych murach spocznie Anioł niepamięci…
Ha! zadrżeliście, mnichy? chciałem, byście drżeli…
Podnoszę klątwę — moja przytomność jest darem,
1100Darem dla was. Ja przez noc odpocznę w tej celi,
Wy zaś idźcie się modlić i złotym pucharem
Pijcie za moje zdrowie… Tyś wolny, Trojnacie.
TROJNAT
Odchodzi — po chwili WOJSIEŁKO i mnichy, oddawszy ukłon legatowi, oddalają się.
HEJDENRICH
1105
O! lepiej Trojnatowi na świecie, niż w grobie —
Dla Mindowy wskrzesiłem zaciętego wroga,
Pomści się za mnie… Z dala słyszę mnichów śpiewy,
Za legata modlitwy wznoszą się do Boga.
Wzburzam to morze mnichów i uśmierzam gniewy…
1110Odpocznij tu, Aldono… Nieme obłąkanie
Wyryte ma na twarzy, nie wyrzekła słowa.
ALDONA siada w głębi
Noc głęboka, nieprędko zabłyśnie świtanie…
Jaka wokoło cichość panuje grobowa.
1115O Bogu zapomniałem wśród światowej wrzawy.
Ja! zakonnik — i po cóż mieszam się do świata?
Dla czegoż przypasałem do boku miecz krwawy?
Ubiegła dni połowa, mnogie przeszły lata,
A ja pierwszy raz myślę!… o! jak straszne męki
1120Myśleć…
słychać dzwon klasztorny
Klasztornych z dala dzwonów słyszę jęki…
Kiedyś… może i prędko… dla mnie dzwon uderzy…
I cóż czynić? modlić się?… niech się modlą ludzie!
1125Zapomniałem modlitwy, nie umiem pacierzy,
A jednak… nieraz, nieraz w udanej obłudzie
Klęczę, całuję zimne podłogi kościoła.
Krwią skalany, mgłą czasu osłoniony ciemną,
Jestem wyższy nad ludzi, dla czegóż przede mną
1130Aż do ziemi pokorne uchylają czoła?
Mnie uczcili — uczcili szatana w człowieku!
po chwili
Jestem ostatni z ludzi! gdy wieki przeminą,
Będą mnie pokazywać jako widmo wieku:
1135Mnich i zabójca ludzi. — Ciemna mar drużyno!
Czemuś mnie otoczyła? precz! precz blade duchy.
Oto chwila myślenia! oto chwila skruchy!
Precz, szatanie! nie jestem już twoim w tej chwili.
Już dno odkryłem w prawdy zatrutym kielichu…
1140po chwili, coraz gwałtowniej
Lecz po co ta dziewica? po co ta dziewica?
Zastanów się nad sobą, zastanów się, mnichu!
Litość w tobie wzbudzają ukraszone lica,
Ludzie jej nie wzbudzili!… Już dusza wywrzała,
1145Włos osiwiał, ja grzeszę… Precz stąd, nieszczęśliwa!
Ty mnie wiedziesz do zbrodni, tyś mnie obłąkała!
Szatan w tobie zwodnicze ponęty ukrywa!…
Precz! precz! ona nie słyszy — dotknąłem się dłoni
I ogień mię pożera… Aldono! Aldono!
1150Weź ten sztylet, zabij mnie… Moje zmysły płoną.
Zabij mnie! zabij!… Boże! w tej cichej ustroni
Tyle zgryzot… Precz! idź się błąkać w lasach Litwy!
O nie, zostań! nie mogę rozłączyć się z tobą.
ALDONA
HEJDENRICH
Nędzna, mów Ave Maryja!
Uciekaj stąd! nieszczęsna! ona mnie zabija!
Chodź ze mną, uciekajmy! te sklepienia choru
1160Spadną na nasze głowy — patrz, już drżą filary.
Kocham ciebie, Aldono! lecz w murach klasztoru
Nie śmiem tego powtórzyć — patrz! te krwawe mary
Męczenników rzucają już obrazów płótna,
I stoją tu przede mną — ożyły obrazy…
ALDONA
HEJDENRICH
MINDOWE
HEJDENRICH
MINDOWE
HEJDENRICH
MINDOWE
HEJDENRICH
Rzuca mu pieniądz.
MINDOWE
Tyś mi jeszcze dłużny
Jednym pacierzem… patrzaj! oto mój różaniec…
wyjmuje miecz spod habitu
1185Z takim różańcem będziem odmawiać modlitwy.
HEJDENRICH
MINDOWE
zrzuca ubiór mnicha
HEJDENRICH
dobywa miecza
Biją się — wpada WOJSIEŁKO i mnichy z pochodniami.
WOJSIEŁKO
Boże! Wielki Boże!
1190Mój ojciec?… ojcze! ojcze! skąd ta wściekłość sroga?
Na kogoż miecz podnosisz w święconym klasztorze?
Jest to poseł papieża! jest to poseł Boga!
Mnich niezachwianej wiary, pobożny i święty.
Będziesz wyklęty, ojcze, i klasztor wyklęty.
MINDOWE
1195
Poznaj go, synu, tego papieskiego posła.
Święty? dobrego nabył do świętości prawa!
Patrz na jego oblicze! ta postać wyniosła
Raz się płaszczy do ziemi, znów z ziemi powstawa,
Jak wąż w żelaznej łuski pierścienie uwita.
1200Raz jest nędznym grzesznikiem, znów świętą osobą,
Ta poczwara spragniona i nigdy niesyta,
Gdyby mógł lasy zabrać, zabrałby je z sobą.
Złotą ukrywa zbroję płaszcz z wełny ubogi…
Poznajcie posła — dobrze poselstwo odprawił!
1205Więcej zabijał ludzi, aniżeli zbawił.
Nie sam ujechał… patrzcie, to towarzysz drogi,
Myślicie, że to Krzyżak pokorny i cichy?
Odkryjcie jego szaty!… Skamienieli mnichy!
Patrzcie! on z tą dziewicą uchodził do piekła.
WOJSIEŁKO
słuchał z natężeniem słów MINDOWY i rozerwał różaniec, który trzymał w dłoni, ziarna posypały się po ziemi
HEJDENRICH
Precz stąd! precz stąd! mnichów zgrajo wściekła!
Pogardzam waszą zemstą! zapęd marny, płonny.
Oto się ciemnym tłumem napełnia komnata,
1215Ja rzucam miecz na ziemię, sam wyjdę bezbronny,
I nikt się tknąć nie waży osoby legata;
O tyle jestem wyższy nad te podłe tłumy.
Wychodzę… wam przekleństwo zostawuję Boga!
MNICHY rozstępują się, HEJDENRICH wychodzi.
WOJSIEŁKO
Któż widział tyle zbrodni razem z tylą dumy?
1220Wyznaję, mnie samego ogarnęła trwoga,
I ty milczałeś, ojcze…
MINDOWE
WOJSIEŁKO
MINDOWE
1225
Trojnat wolny! o nieba, on pragnie korony!
Zły los moje zabiegi niszczy i przemaga.
Wyście go uwolnili… O! mnichy przeklęte,
Miło wam szeptać pacierz po murach zakonu,
Na łonie bezczynności wiodąc życie święte,
1230Lub dzwonić po umarłym, a słysząc jęk dzwonu,
Razem z dziedzicem z cudzej radować się śmierci,
Że wam znów grosz za pogrzeb wpłynie do karbony.
Z ziemią ja kiedyś zrównam ten wasz gmach święcony,
Was samych wplotę w koło, rozsiekam na ćwierci.
MNICH I.
1235
Tobie służymy, Panie, służąc naszej wierze,
Za ciebie co dzień mnogie mówimy pacierze.
Obraliśmy patronkę — na jednym z ołtarzy,
Kędy Solimskiej Matki boskiej malowidło,
Stawialiśmy sześć wielkich złocistych lichtarzy,
1240I tyleż świec z żółtego wosku — i kadzidło.
Lecz jeśli modłów naszych nie miała na względzie,
Odtąd inna patronka stróżem Litwy będzie;
Odtąd ołtarzom Panny Maryi z Ankony
Powierzamy los Litwy i straż twej korony.
1245Lecz ołtarz jej ubogi.
MINDOWE
Skarbu nie wycieńczę,
Bogacąc nowej dzisiaj patronki obrazy;
Znam jej łaskę i za nią sowicie odwdzięczę.
A mając do Maryi Solimskiej urazy,
1250Chcę, żeby wszystko złoto i drogie kamienie
Przeszły odtąd na ołtarz Maryi z Ankony…
Oto niedługo słońca zabłysną promienie,
Może się zdrada wciska w mój gmach opuszczony;
Wracam do zamku śledzić podstępy Litwina.
1255Aldono, co krzyżackie ukochałaś zbroje
W nadziei, że Malborga okrasisz pokoje,
Dziś wrócisz do ciemnego zamku poganina.
MINDOWE wychodzi z ALDONĄ. MNICHY, szepcąc pacierze, rozchodzą się po celach.
SCENA II
Noc. Las sosnowy.
LUTUWER
leży pod drzewem
Już się do nowogrodzkich zamków nie dostanę.
Rycerze mnie odbiegli — umrę! umrę w lesie!
1260Jutro spłonę na stosie, wiatr prochy rozniesie.
Miecz krzyżacki głęboką zadał w piersi ranę,
I Krzyżak, co ugodził, miecz zostawił w ranie,
A ja ten miecz poznałem — okropne poznanie!
Na nim godło Dowmunta. — Ach gdzież jest Mindowe?
1265Powiem mu… Och! och! konam, do zawarcia powiek
Pomóżcie cichym szmerem gałęzie jodłowe.
Konam w rodzinnych lasach.
MINDOWE wchodzi, za nim ALDONA.
MINDOWE
LUTUWER
wyciągając ręce
MINDOWE
LUTUWER
MINDOWE
LUTUWER
cicho
MINDOWE
LUTUWER
Panie! panie, daj mi wiarę!
1280Jakąkolwiek, nie mogę tak bez wiary skonać.
Przyjąłem chrzest, gdyś kazał — dzisiaj Bogi stare
Wołają mnie! wołają! każ mi wrócić.
MlNDOWE.
LUTUWER
Jodło, tyś moim Bogiem… Oto Litwy gromy
1285W proch obróciły złote Krzyżaków ołtarze.
Od twoich zamków niższe dziś krzyżackie domy.
O straszny! straszny byłem, gdy na mnichów głowy
Ciskałem oszczep — zakon czoła nie podniesie…
MINDOWE
odwraca się
LUTUWER
1290
O panie! to nic — to po lesie
Litwini tną gałęzie na mój stos grobowy.
Czy to mi rosa spadła na czoło!
MINDOWE
LUTUWER
Od dzisiaj będzie rosą rdzawieć starca zbroja,
1295Jak za tymi chmurami mgli się blask księżyca,
Jeżeli jej od rosy wnuki nie ustrzegą.
Och! panie, jak mi cięży jedna tajemnica!
Przeklniesz! nie wypełniłem rozkazu.
MINDOWE
LUTUWER
MINDOWE
zimno
LUTUWER
MINDOWE
LUTUWER
coraz słabiej
Nie pomnę już imienia, muszę przypominać.
1305On mnie zabił, chcę przekląć, on walczył z Krzyżaki.
Nie pamiętam imienia — nie mogę przeklinać.
Och! och! och!…
Kona.
MINDOWE
Skonał… zimny… Patrzę na twarz bladą,
I zamiast starca rysów z uwiędłym wyrazem
1310Widzę rysy dziecięcia; wychowani razem,
Ja go dzieckiem widziałem. Dziś go na stos kładą.
wchodzą żołnierze
Litwini — nieście za mną Lutuwera zwłoki
Do zamku Nowogródka. Tam wznieść stos wysoki.
Odchodzi, dając rozkazy, za nim wynoszą ciało LUTUWERA.
SCENA III
Świątynia pogańska w nowogródzkim zamku.
ROGNEDA
przy ołtarzu sypie kadzidło
1315
Boże piorunu! rzucam dla ciebie kadzidło!
Wonny się bursztyn pali.
Niechaj twoje mgliste skrzydło
Białowiejskie puszcze wali;
Zostaw tam lasy ogniem zapalone gromu.
1320Przybywaj! przybywaj, Boże!
Wszystkie duchy do książąt przybywajcie domu,
Nim wasze ciemne twarze jasne rozmgli[28] zorze.
Już słyszę… jako szumi wzdęta nawałnica,
Kiedy sosny druzgota[29] Boga wichru ramię;
1325Z takim szumem wir duchów przy blasku księżyca
Płynie topi się i łamie.
Matka królów was wita!
Oto dla was ofiary
Rzucam w kadzielnic żary.
1330To dla Bogini wiosny — ten kwiat, co rozkwita,
A to dla Boga zimy — ten kwiat, co usycha,
A to dla Boga piekieł — brylant z krzyża mnicha.
po chwili
Rozwidniają się duchy w mrocznym kadzidł dymie.
1335Bogi! syn mój do dawnej znów powrócił wiary,
Na waszych zgliszczach setne zapali ofiary.
Mindowe… syn mój… z dumą powtarzam to imię!
Mindowe! czy słyszycie? powiedzcie mi, Bogi,
Czy on będzie szczęśliwy? czy długo los błogi
1340Utrzyma go na tronie? czy przekleństwa moje,
Które niegdyś ściągnęła gorzka jego wina,
Nie zaszkodzą mu w życiu? przeklinając syna,
Bałam się ich spełnienia i teraz się boję.
Mówcie! lecz serce własnym modłom nie dowierza,
1345Już mi braknie na wasze zaklęcie wyrazu.
Mówcie!
GŁOS Z OŁTARZA
ROGNEDA
To był głos ludzki!… nie, nie, to są boskie słowa!
1350Bogi, czemuż tak nagle znikacie przede mną?
Daliście mi odpowiedź okropną i ciemną.
Zniknęli, znów mnie ciemność okryła grobowa.
To może natężone zmysły mnie uwiodły.
Oddala się. — TROJNAT i HEJDENRICH wychodzą spoza filarów, gdzie byli ukryci.
TROJNAT
HEJDENRICH
Trojnacie!
Słyszałeś, jaką dałem odpowiedź z ołtarza?
Pierwszy raz legat zasiadł w takim majestacie;
Pierwszy raz posłańcowi papieżów się zdarza
1360Dawać wyrok przez usta pogańskiego boga…
Lecz Mindowe za nami z klasztoru przybędzie,
Nie wie, że w zamku znajdzie ukrytego wroga;
Gdy walczy w Prusach, Krzyżak stolicę zdobędzie,
I za wszystkie poprzednie zdrady mi zapłaci…
1365Panie! na twe rozkazy mam dwudziestu braci,
A każdy zbrojny mieczem i krzyżem i tarczą.
Teraz, gdy na Krzyżaków wyszli wojownicy,
Te małe siły w naszych zamiarach wystarczą;
Potem miodem znęcimy zmienny lud stolicy.
TROJNAT
1370
Z nocą trzeba otoczyć zamek z każdej strony,
Ja sam się wkradnę z mieczem w znany gmach zamkowy
Zgładzę dzieci, by przez nich nie stracić korony.
HEJDENRICH
TROJNAT
HEJDENRICH
1375
Lecz, książę, gdy zasiądziesz w litewskiej stolicy,
Czy wspomnisz, że ci Krzyżak dopomógł w zamiarze?
TROJNAT
HEJDENRICH
TROJNAT
Tak, zadosyć uczynię twej chęci,
Usługę waszę[30] w wiecznej zachowam pamięci.
Idźmy! idźmy! Mindowę już w ręku trzymamy,
Idźmy otoczyć zamek i osadzić bramy.
AKT V
Sala w pałacu MINDOWY.
SCENA I
MINDOWE, ROGNEDA, siedzi na przodzie sceny.
MINDOWE
1385
Matko! próżna ucieczka, w każdej zamku bramie
Widzę, błyszczą z daleka buntowników zbroje.
Jak tygrys w klatce, chyba mury te rozłamię.
Nigdym się nie bał śmierci — teraz się nie boję,
Lecz rozpacz ogarnęła, wściekłość mnie porywa.
ROGNEDA
MINDOWE
Kto? te mnichów tłumy,
Którzy poszli do piekła… Kto? te Niemcy harde,
Którzy z życiem wrodzonej pozbyli się dumy.
Dla żywych i umarłych równą czuję wzgardę,
1400Umarłych się nie lękam…
ROGNEDA
MINDOWE
Śpi w grobie.
Gdyby ci wstawać mogli, których grób pokrywa,
Nie śmiałyby się żony ubrane w żałobie,
1405Ani dziedziców radość byłaby tak żywa.
Matko — i ja nie wrócę, gdy dziś w grobie zasnę.
O! zamku, co przetrwałeś długie wieków burze,
Ciebie najprzód powita jutro słońce jasne,
Ja ciebie żegnam…. Zamku na wysokiej górze!
1410Byłeś ty gniazdem orła, orzeł ciebie wsławił,
W tobie zasypiał, w tobie zwykł łupy pożerać,
I nieraz cię krwią ofiar niewinną zakrwawił;
Ale czyż orzeł w gnieździe powinien umierać?
ROGNEDA
MINDOWE
1415
Rozdzierałem serca.
Bezbożny, zbójca, tyran, obłudnik, morderca:
Jedna z tych zbrodni ludzkie wypali sumienie,
Jam wszystkie spełnił — zimno — znużony po zbrodniach
Głębiej teraz spać będę i w grobowe cienie
1420Przejdę przy jasnych wiosek krzyżackich pochodniach.
Ach matko! ciężkie, ciężkie było moje życie,
Czułem, choć twarzą boleść wskazywałem rzadko.
Nikt mnie nie kochał!…
ROGNEDA
MINDOWE
ROGNEDA
MINDOWE
Tu czara nalana
1430Słodkiem winem, truciznę przymięszam do wina.
sypie truciznę
O matko! tu Aldona idzie obłąkana.
Wchodzi ALDONA i w obłąkaniu zdaje się kogoś prowadzić za sobą.
ALDONA
Chodź tu za mną, Dowmuncie, w tej sali tak głucho,
I ty za głośno stąpasz… słyszy moje ucho
1435Ciężkość twoich odetchnień — szelest twojej szaty…
po chwili
Tam na grobie rosną kwiaty,
A w grobie?… grób ten dwoje kochanków przykryje.
po chwili
1440Chodź za mną, daj mi rękę, jak twe serce bije?
Bije zanadto głośno, Mindowe usłyszy!
Czego tak głośno stąpasz? w pałacowej ciszy
O sklepienie się każde westchnienie roztrąca.
I uśmiech taki zimny — i dłoń taka drżąca.
1445idzie do okna
Czemu tak wcześnie? czemu tak wcześnie?
Już mię porzucasz, drogi mój! miły!
Jeszcze gmach cały spoczywa we śnie,
Ledwo wieczorne gwiazdy zalśniły.
1450Lecz oko twoje moich unika
I łzami smutna błyszczy źrenica.
Czy cię tak smuci ten głos słowika?
Czy cię tak smuci ten blask księżyca?
MINDOWE
Nieszczęśliwa… więc dam jej zatrute napoje…
1455I któż by z ludzi sądził, żeby serce moje
Miało tyle litości?
podaje ALDONIE czarę
Dowmunt ci przysyła
Ten napój, wypij, zaśniesz…
ALDONA
z uśmiechem
MINDOWE
ALDONA
Noc była ciemna i chłodna,
Czułam, jak się myśl moja rozdzielała ze mną
I mowa z wątkiem myśli stała się niezgodna.
1465Straszna to była chwila, jeszcze w noc tak ciemną.
Lecz dawniej, kiedyś — w tej samej dobie,
Była straszniejsza chwila w tej sali…
Aldono! tyś pobladła — Aldono, co tobie?
Nic mi, mój luby… czy słyszysz dźwięk stali?
1470Chroń się; o Boże! wyłam okien kraty…
śmieje się, z obłąkaniem
Tam na grobie rosną kwiaty,
A w grobie…
śmieje się dziko
1475Aldono! tyś pobladła — Aldono, co tobie?
Nic mi, mój luby… bywaj zdrów na wieki!
Wychodzi zamyślona.
MINDOWE
ROGNEDA
Słyszę jakieś stąpania — synu! synu drogi!
Patrz, oto klucz od świątyń — przez te drzwi komnaty
1480Uchodź — tam będą bronić wielkie Litwy Bogi,
Tam w ołtarzu odemkniesz potajemne kraty,
Jest wyjście do ogrodu, kędy lampa świeci…
Zapomnij przekleństw.
MINDOWE
wskazując na jedne z drzwi
Wychodzi innymi drzwiami.
ROGNEDA
sama
1485
Poszedł… ostatnich jeszcze kroków szelest słyszę?
I te już nikną… poszedł — wszędy grobu cisze…
po chwili
Gdzież jestem? czy młodości wróciła godzina!
Wszyscy są tu koło mnie — książęca rodzina
1490Otoczyła mnie wkoło. Nie są to obrazy,
Które z płótna się patrzą nieruchomym wzrokiem;
Widzę ich — na obliczu czas nie wyrył skazy,
Nie zakryli się żadnym posępnym obłokiem.
Jak wczoraj pożegnani.
1495mówi do otaczających ją duchów
Ryngolcie! mój mężu!
Siądź tu przy mnie… Patrz, jak ta dziecina na łonie
Uśmiecha się i w twoim podoba orężu.
Nie rusz miecza, Mindowe, okaleczysz dłonie.
1500Masz kwiatek, baw się z kwiatem, dziecię, duszo moja!
Ty się uśmiechasz, mężu — Ryngolcie kochany.
słychać szczęk broni
Broń jęknęła — Ryngolcie, czy to twoja zbroja
Zajęczała tak smutnie? czy miecz spadł ze ściany?
1505Ty znikasz, pójdę z tobą — nigdy się nie chwiałam,
Czy przyjmiesz mnie do grobu? czy przyjmiesz?
przez kilka chwil milczy zamyślona — TROJNAT ze sztyletem w ręku, blady, przechodzi przez głąb sali — i wchodzi do pokoju dzieci przez drzwi, na które MINDOWE wskazał, oddalając się
Słyszałam!
Tak, to on był!
MINDOWE wraca.
MINDOWE
ROGNEDA
z zadziwieniem.
MINDOWE
Nikogo tu nie widzę oprócz mego cienia,
1515Który po raz ostatni pada na te ściany.
Matko, widać nieszczęściem umysł masz zbłąkany.
Próżna ucieczka, losy niechaj się uiszczą.
Byłem w świątyni, zewsząd zdradne miecze błyszczą.
Czy był tu kto?
ROGNEDA
MINDOWE
Gdzie Trojnat? Matko moja! gdzie Trojnat — on zginie.
Chciałbym ukarać sprawcę niegodnego czynu.
Matko, powiedz! ach powiedz! nim chwila przeminie,
1525Będzie za późno…
ROGNEDA
z rozpaczą
MINDOWE
1530
O matko! oby prędzej zabłysło świtanie.
Zaledwo się od wschodu rozwidnia noc ciemna,
Srebrne mgły się podnoszą. Zda mi się, że słyszę,
Jak smutno szumią wody błękitnego Niemna,
Jak posępnie litewskim borem wiatr kołysze.
1535Matko, czujesz przez okna tej gotyckiej sali
Kwitnących jodeł płynie balsamiczne tchnienie.
O Litwo moja! syn twój na ciebie się żali,
Zdradzasz go. Niech już słońca zabłysną promienie.
Nie wytrzymam, tak srodze duszę moję[31] nęka
1540Ta nad głową z sztyletem zawieszona ręka.
Podczas ostatnich słów wchodzi DOWMUNT w krzyżackiej zbroi, z zapuszczoną przyłbicą. ROGNEDA do końca aktu siedzi nieporuszona.
DOWMUNT
Zapłaciłbym krwią moją tak podłe wyznanie,
Boisz się umrzeć — zgonu boisz się, tyranie!
Płacz i głoś żal za życiem niewieścimi słowy,
Nakarmię dziką zemstę bojaźnią Mindowy,
1545Ujrzę płacz rzewny dziecka.
MINDOWE
DOWMUNT
MINDOWE
DOWMUNT
podnosi przyłbicę
MINDOWE
DOWMUNT
O Boże! mąż Aldony! tak jest, mąż Aldony!
Broń się, nieszczęsny! cała wściekłość mi wróciła.
1560Odemszczę w krwi tyrana nieszczęścia mej żony.
MINDOWE
DOWMUNT
Jak to? ona żyła!
I choćby serce uschło, ją mój wzrok ożywi,
Będziemy jeszcze razem, będziemy szczęśliwi,
1565Jak dziecka strzec jej będę i osłodzę płacze.
Powiedz, że ona żyje! wszystko ci przebaczę,
Nawet tę wieść ostatnią okropną i ciemną.
MINDOWE
DOWMUNT
przebija go
Wybiega.
MINDOWE
opiera się o filar sali
1570
Krew mi płynie strumieniem z rozdartego łona.
Matko moja! chodź, zamknij! zamknij oczy syna.
Jak się ciężką wydaje ta żelazna zbroja,
Ten miecz okropny mrozem krew mi w żyłach ścina.
Czyżeś mię opuściła? matko! matko moja!
1575Przekleństwo wam! o mnichu! mnichu, precz mi z krzyżem.
Na tron nieście, a w mnichy Trojnata postrzyżem.
A ty po co nade mną szepcesz te pacierze?
Boże mój — Boże, ciągle odzywa się we mnie,
Precz, mnichu! sen przerywasz, niech boleść uśmierzę,
1580Niech zasnę! och, niech zasnę! daremnie! daremnie!
W strasznych bolach o wszystkiem w świecie zapominam,
Świat i siebie przeklinam — i dzieci przeklinam.
Wszystkich przeklnę. — O matko! gdzie są moje dzieci?
TROJNAT wychodzi z dzieci pokoju ze sztyletem, blady.
TROJNAT
Nie, tu nie ma nikogo — lampa tylko świeci.
1585Gdzież ta korona? gdzież jest? zabić bez nagrody.
Gdzież jest moja korona? gdzie purpura księcia.
Jak mi ciężko — okropnie…
patrzy przez okno
Słyszę ranne chłody,
1590Spojrzę na ziemię, róża jest jak twarz dziecięcia,
Spojrzę na niebo, księżyc jest jak twarz dziecięcia,
Wszystko mi przypomina. Raz pierwszy krew leję,
Potem przywyknę — teraz pot się sączy z czoła.
Noc straszna. Włos od zgryzot przez noc mi zbieleje.
1595Jakiś szmer słychać — może to mnie dziecię woła?
Czy wrócę ich dokonać? Nie, tak mi się zdało.
Ciemno lampa płonęła, jedno z dzieci spało
Po płaczu utulone jak na łonie matki,
I przez sen niespokojne marzyło wyrazy;
1600Drugi już się przebudził — i wołał o kwiatki,
I niewyraźne dawał piastunce rozkazy;
Potem nagle zapłakał, gdy żadnej nie było,
I jakby mu się jeszcze coś strasznego śniło,
Jeszcze zapłakał — jęknął — znów cicho w komnacie,
1605I jeszcze — jeszcze jęknął.
MINDOWE
Trojnacie! Trojnacie!
Skończ! skończ! przekleństwo tobie! o boleść straszliwa!
Mocniejsza teraz, kiedy życie dogorywa.
Gryzłbym z jękiem te twarde kolumny marmuru.
1610Przeklinam ciebie — matko, ty przeklnij mordercę!
Twych przekleństw ja doznałem. Boleści tortury!
O, gdyby prędzej skończyć! przebij mi to serce,
Lecz nie tym mieczem, którym zabijałeś dzieci,
Precz! precz! czuję, duch z jękiem ostatnim uleci.
1615Och! och! och!
Kona.
DOWMUNT wpada prędko, prowadząc za sobą obłąkaną ALDONĘ.
DOWMUNT
ALDONA
śpiewa z obłąkaniem
przestaje śpiewać
Jeśli się przerwie — pieśń ci zaśpiewam grobową.
Pamiętam, tak mi niegdyś piastunka śpiewała,
Czy się ta nić uprzędła? czyli się urwała?
1620Nie wiem — już nie pamiętam, to tak dawno było.
DOWMUNT
z rozpaczą
ALDONA
zimno
DOWMUNT
ALDONA
DOWMUNT
O luba! droga moja — chodź ze mną! chodź ze mną!
Nie płacz — czas wszystko zgładzi, zmysły ci powrócą,
Strzec cię będę jak kwiatu, otoczę kwiatami,
Żadne ponure myśli szczęścia nie zakłócą,
1645Łzy moje cicho będą płynąć z twymi łzami.
ALDONA
wpatrując się w DOWMUNTA, z uśmiechem
DOWMUNT
ALDONA
oglądając się
DOWMUNT
ALDONA
śmiejąc się z obłąkaniem
Cha! cha! ten śmiech mi łamie na ustach wyrazy.
I ból. Niech go uczuje głębiej. — Och! rozdziera,
Rozdziera mi wnętrzności. Wyrwij mi go z łona.
1655Już widmo ciemne myśli bladnie — obumiera.
I wszystko przeszło. Boże och! och! och!
Umiera.
DOWMUNT
padając przy niej na kolana
Wchodzi KRZYŻAK.
KRZYŻAK
do TROJNATA
TROJNAT
1660
Nie gadaj do mnie… wszystko wygasło w pamięci.
Lecz głos dumy — sumienia boleści rozprasza,
Może o tem zapomnę, gdy włożę koronę.
Dowmuncie! chodź z tej sali…
DOWMUNT
TROJNAT
Blada?
Ach właśnie taka bladość była dzieci twarzy,
Tak były ciche, zimne… Okropna to zdrada!
Zabijać dzieci! dzieci! Ale mi się marzy,
1670Że jeden jeszcze westchnął… pójdę tam — zobaczę,
Nie, nie, to było tylko konających drganie.
Tyle razy słyszałem z ich kolebek płacze,
Nie dziw, że mi się marzą.
KRZYŻAK
TROJNAT
1675
Tak, prawda — lud mnie woła i na króla święci,
Matko! matko Mindowy! spełnione twe chęci.
Cóż to? nie słyszysz, matko?… Nic nie odpowiada.
Rognedo! twego syna ziemia dziś pokryje.
Rognedo? cóż ty milczysz?
1680zbliża się do nieruchomie siedzącej ROGNEDY
Przebóg! jaka blada,
Nieruchoma, skościała — zimna —
bierze ją za rękę
Już nie żyje.
Przedmowa do I. wydania Mindowy i Marii Stuart
1685Ktokolwiek zechce przeczytać do końca dwa tomy niniejszych poezyj, przekona się, jak mało czytelnika sobą i własnymi uczuciami zatrudniam; usilnie kryłem się za osoby działające w powieściach, jeszcze mniej widać autora w dziełach scenicznych. Odczytując świeżo dramat Mindowe, wpadam na myśl, że pierwszym z zarzutów krytyka może być niedostateczność układu, drugim bezbożność, a oprócz tych zarzutów, iluż błędów wiersza nie wyśledzi oko wglądającego przez mikroskop gramatyka. Niech mi więc wolno będzie, uprzedzając krytyki, wyznać, że sam czuję najlepiej wszystkie niedostateczności dramatu Mindowe, a części przynajmniej błędów starałem się w Marii Stuart uniknąć. Mamże jeszcze z szczerszą otwartością postąpić? mamże wyznać, że Mindowe jest najmłodszym z płodów w dwóch tomach zawartych, napisany przed trzema laty, wtenczas, kiedy autor miał lat… Ale nie, zamilczę o wieku autora, bo to byłaby nadto słaba i bezużyteczna obrona i może by słusznie jakie z pism peryodycznych polskich, naśladując „Edinburgh Review” — (tylko samo bardziej błahe i nad bardziej błahym pastwiąc się autorem) powiedziało: iż kiedy nie na tytule dzieła, to przynajmniej w przypisach o przywileje małoletnich upominam się. I tak Mindowe powinien był wiecznie w tece dziecinnej pozostać; wiecznie by w niej pozostał, gdyby nie dziecinne moje przywiązanie do kilku scen pierwszego aktu i do całego aktu trzeciego. Ależ i w akcie trzecim, na który niejako uwagę czytelnika zwrócić usiłuję, pozostało mi tu uczynić przykre może dla wielu innych, ale dla mnie mało ważne wyznanie. Jeden z literatów, który dawniej przebiegał sceny Mindowy, uczynił mi zarzut, że scena, gdzie Mindowe porównywa Litwę z krajem Krzyżaków, a bogactwa swoje z bogactwem zakonu, jest naśladowaniem mowy Litawora w ślicznej Grażynie Mickiewicza. Pisząc tę scenę, miałem tylko przed oczyma kilka miejsc z kronik, kilka miejsc z historii Karamzina, gdzie nieraz z upodobaniem czytałem o dawnem ubóstwie królów i kniaziów. Nieraz książe Tweru albo Nowogrodu, testamentem rozpisując swoje skarby, jednemu z synów kubek, drugiemu szatę jedwabną, trzeciemu łańcuch daje w spuściźnie. Takie homeryczne ubóstwo królów ówczesnych, podało mi myśl wzmiankowanej sceny, i aby ją uczynić zupełnie oryginalną, dosyć było kilka ostatnich wierszy o zamku przemazać, dosyć było wyrzucić wiersz:
1686
1687
Wolałem przecież scenę nietkniętą pozostawić i wyznać, że bez upokorzenia dług myśli względem największego z naszych poetów zaciągam.
1688Dzisiejsi poeci muszą również jak dawniejsi w myślach spotykać się, a nawet częściej, bo malują wiernie naturę i serce człowieka; ta różnica tylko zachodzi, że dawniejsi naśladować chcieli i starali się, gdy drudzy przypadkowie naśladują, ile razy tego uniknąć nie mogą. I gdybyśmy każde dzieło geniuszu rozbierać chcieli, czyż trudnem byłoby powiedzieć, że Wallenrod[33] sam jest szpiegiem Coopera[34], że opisanie charakteru Wallenroda jest opisaniem charakteru Lary lub Korsarza[35], z tą różnicą, że korsarz w napojach gorących ulgi nie szukał; że nareszcie, przystępując do drobniejszych szczegółów, krzyk Aldony umierającej w Wallenrodzie, jest krzykiem ostatnim i przeraźliwym Pariziny, a jednak pewny jestem, że autor zbliżenia obrazów nigdy nie dostrzegł i takie przystosowania, również jak błędy przez drukarzów popełniane prędzej w oko czytelnika, niż w oko autora wpadać mogą.
1689Ale z drugiej strony, ileż w tegoczesnych poetach nowych myśli? jaka moc zadziwiająca wynalezienia? słusznie Cousin w historii filozofii osiemnastego wieku powiedział: że wiek dziewiętnasty będzie bogatym w wielkich poetów, albowiem Bóg obfitą dłonią rozlał na ludzi nowe zasoby imaginacji; ale niesłusznie tenże pisarz dodał, że Bóg uczynił to jakoby dla wynagrodzenia ludzi za oschłość politycznych wypadków wieku; sądziłbym, że wiek ten będzie w wypadkach swoich poetycznym i że skarby imaginacji wylane zostały na świat celem usposobienia ludzi do wielkich czynów i przedsięwzięć, celem silniejszego popchnięcia dążności ludów.
1690Przekonany jestem na koniec, że wszelką bezbożność w słowach Mindowy odkrytą, uprzedzony chyba i płocho sądzący czytelnik na karb autora policzy. Trzebaż było, aby Mindowe w każdem słowie, lękając się obrazić czytelnika, obrażenia Krzyżaków lękał się? Wyrzeczenie się wiary, zerwanie z Krzyżakami, bulla papieska, w której Innocenty IV daruje królowi wszystkie kraje, jakie kiedykolwiek Mindowe mieczem pozyska na Danielu książęciu z Halicza, są to fakta z historii wyjęte. Te rysy były głównym zawiązkiem utworu, musiały więc pozostać, i śmiem dodać, że sceny te, jako żywcem z historii wydarte, są jedyną zapewne zaletą źle ułożonego obrazu.
Przypisy
[5]
mię — daw. forma nieakcentowana w zdaniu zaimka osobowego 1 os.lp (analogiczna do 2 os.lp: cię); dziś tylko: mnie. [przypis edytorski]
[10]
Z trudnościąm (…) wyśledził — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: z trudnością wyśledziłem. [przypis edytorski]
[33]
Wallenrod — tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza (1798–1855) Konrad Wallenrod. [przypis edytorski]
[34]
Cooper, James Fenimore (1789–1851) — powieściopisarz amer., swoją pierwszą powieść przygodową Szpieg napisał w 1820, a wydał w 1821 r. [przypis edytorski]
[35]
Lara, Korsarz — postaci tytułowe utworów ang. poety romantycznego George'a Byrona (1788–1824). [przypis edytorski]
Proszę czekać...
