Potrzebujemy Twojej pomocy!
Na stałe wspiera nas 450 czytelników i czytelniczek.
Niestety, minimalną stabilność działania uzyskamy dopiero przy 500 regularnych darczyńców. Dorzucisz się?
Przypisy
Pierwsza litera: wszystkie | 0-9 | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z
Według typu: wszystkie | przypisy autorskie | przypisy redaktorów Wolnych Lektur | przypisy źródła | przypisy tłumacza
Według kwalifikatora: wszystkie | angielski, angielskie | arabski | astronomia | białoruski | biologia, biologiczny | botanika | chemiczny | dawne | filozoficzny | francuski | geologia | grecki | gwara, gwarowe | hebrajski | historia, historyczny | hiszpański | łacina, łacińskie | literacki, literatura | liczba mnoga | medyczne | mitologia | mitologia grecka | mitologia rzymska | muzyczny | niemiecki | poetyckie | polityczny | portugalski | potocznie | przestarzałe | przysłowiowy | regionalne | religijny, religioznawstwo | rosyjski | rzadki | rzymski | staropolskie | teatralny | turecki | ukraiński | włoski | wojskowy
Według języka: wszystkie | English | français | Deutsch | lietuvių | polski
Znaleziono 7223 przypisów.
antynomia — sprzeczność. [przypis edytorski]
antynomia (z gr. ἀντί: przeciw, νόμος: prawo) — znaczy dosłownie wewnętrzna sprzeczność prawa samego z sobą, tak że dwie strony sobie przeciwne mogą je na swoją korzyść tłumaczyć. Ten odcień znaczenia prawnego zachowuje Kant w całym wykładzie Antynomii. [przypis redakcyjny]
antynomia (z gr.: sprzeczność praw) — sprzeczność między parą wykluczających się stwierdzeń, z których każde wydaje się uzasadnione i prawdziwe. [przypis edytorski]
antynomia (z gr.: sprzeczność praw) — sprzeczność między parą wykluczających się stwierdzeń, z których każde wydaje się uzasadnione i prawdziwe; termin charakterystyczny dla filozofii Kanta (tzw. antynomia czystego rozumu). [przypis edytorski]
Antyochiiey (starop.) — Antiochii; Antiochijej dostali: zdobyli Antiochię. [przypis edytorski]
antypast (daw.) — przystawka, potrawa podawana w celu zaostrzenia apetytu. [przypis redakcyjny]
antypast (daw.) — przystawka, przekąska. [przypis redakcyjny]
antypast (z wł.) — przekąska. [przypis redakcyjny]
Antypater mniemał, że dobił już do celu, skoro udało mu się wniwecz obrócić nadzieje sierot i rozbić zamierzone małżeństwa… — por. Starożytności XVII, II, 4–III, 3. [przypis tłumacza]
Antypater nie tylko w testamencie był jako następca — z Rzymu udał się do Akwilei (Starożytności XVI, IV, 1), gdzie Cezar właśnie bawił, Herod wziął z sobą obu synów, jak to wynika z następnego ustępu (4). [przypis tłumacza]
Antypater (ok. 400–319 p.n.e.) — jeden z głównych dowódców Filipa II Macedońskiego i jego syna Aleksandra III Macedońskiego, ojciec Kassandra; mianowany dowódcą sił macedońskich w Europie podczas wyprawy Aleksandra przeciwko Persji, z pomocą Kraterosa pokonał w wojnie lamijskiej zbuntowane państwa greckie; w 321 podczas podziału władzy po śmierci Aleksandra otrzymał tytuł zarządcy państwa i opiekuna królów, tj. syna oraz przyrodniego brata zmarłego władcy. [przypis edytorski]
antypatia do „warszawianizmu” (…) separatyzmu litewskiego — Kiedy czytamy w Korespondencji listy tych filomatów, którym wypadło czasowo bawić w Warszawie, widzi się głęboką antypatię, jaką ci młodzi Litwini żywią dla stolicy Polski. [przypis autorski]
antypatia — uczucie niechęci w stosunku do kogoś. [przypis edytorski]
antypatia (z gr.) — niechęć, nieprzyjaźń. [przypis redakcyjny]
Antypatris — Ἀντιπατρίς, dawniejsze Chabarsaba albo Kafarsaba, dziś Kefr-Saba. talm. כפר סבא. [przypis tłumacza]
antypatyczny — tu: odpychający się z innym przedmiotem; nawiązanie do działania sympatycznego i antypatycznego wyjaśnianego przez teorię magnetyzmu. [przypis edytorski]
antypatyk — nielubiący czegoś; por. antypatia. [przypis edytorski]
antypiryna — lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy. [przypis edytorski]
Antypka a. Antypka bezpięty — w wierzeniach rosyjskich jedno z imion diabła, siły nieczystej; zniekształcone „Antychryst”, dla uniknięcia wypowiadania prawdziwego imienia, które mogłoby przywołać diabła. [przypis edytorski]
antypoda — człowiek zamieszkujący obszar położony po przeciwnej stronie kuli ziemskiej względem kogoś innego. [przypis edytorski]
antypodowie (z gr. antipodes: naprzeciw stopy) — ludzie mieszkający na antypodach, tj. po przeciwnej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]
Antypody — obszary po przeciwnej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]
antypody — przeciwna strona Ziemi; w starożytności uważano, że ludzie chodzą tam do góry nogami, stąd nazwa znacząca tyle co: „przeciwstopy” (gr. αντίποδες) [przypis edytorski]
antypody — przeciwna strona Ziemi; w starożytności uważano, że ludzie chodzą tam do góry nogami, stąd nazwa znacząca tyle co: „przeciwstopy” (gr. αντίποδες). [przypis edytorski]
antypody — przeciwne bieguny; tu: w znaczeniu przenośnym w odniesieniu do charakterów ludzi. [przypis edytorski]
antypody — tu: antypodzi (z gr. antipodes: ze stopami naprzeciw), tj. ludzie żyjący po drugiej stronie kuli ziemskiej. [przypis edytorski]
antypodzi — legendarni mieszkańcy drugiej strony ziemi. [przypis edytorski]
Antyromantyzm ten odbił się nawet w Niemczech, np. u Hermanna Bahra — w artykule z „Schönere Zukunft”. [przypis autorski]
antysocjalizm — dążenia antyspołeczne. [przypis edytorski]
Antystenes odrzekł komuś (…) — Diogenes Laertios, Antystenes z Aten, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 7. [przypis tłumacza]
Antystenes (ok. 445–ok. 365 p.n.e.) — uczeń Sokratesa, założyciel szkoły filozoficznej cyników. [przypis tłumacza]
Antystenes pozwala mędrcowi miłować i czynić wedle ochoty (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Antystenesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 11. [przypis tłumacza]
Antystenes radził jednego dnia Ateńczykom (…) — por. Diogenes Laertios, Życie Antystenesa [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI. 8. [przypis tłumacza]
Antystenes stoik, cierpiąc dotkliwą chorobę (…) — Diogenes Laertios, Antystenes z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 18. [przypis tłumacza]
Antystenes — uczeń Sokratesa, założyciel szkoły cyników. [przypis tłumacza]
Antystenes — uczeń Sokratesa, założyciel szkoły cyników (zob. też Sympozjon). [przypis tłumacza]
Antystenes upominał swoje dzieci (…) — Plutarch, O fałszywym wstydzie, 12. [przypis tłumacza]
Antystenes z Aten (ok. 436–ok. 365 p.n.e.) — filozof grecki, założyciel filoz. szkoły cyników, uczeń Gorgiasza i Sokratesa. [przypis edytorski]
Antystrofa — tu antystrofa nie odpowiada dokładnie strofie, zawartej w wierszach 700–706; tłumacz nie zawinił, lecz tekst oryginału, który ma strofę (700–706) prawdopodobnie uszkodzoną. Brak w niej dwu wierszy; stąd różnice i w rytmice i w objętości. [przypis tłumacza]
antyszambrowe — tu: nieoficjalne, kuluarowe. [przypis edytorski]
Antytetyczna (gr.) — wynikająca z antytezy, z przeciwstawiania się czemuś. [przypis redakcyjny]
antyteza — przeciwstawienie. [przypis edytorski]
Anuat z przezwiskiem Borkajos — ἡ Ἀνουάθου Βόρκαιος (N) ἡ Ἀνουάθ Βόρκέως (D). [przypis tłumacza]
Anubis — egipski bóg mumifikacji, przewodnik i obrońca zmarłych w ich wędrówce przez świat pozagrobowy. Decydował o losie dusz, na sądzie pośmiertnym ważył serce zmarłego, jego uczynki. Przedstawiany jako spoczywający czarny szakal lub człowiek z głową szakala. [przypis edytorski]
Anubis (mit. egip.) — bóg łączony z mumifikacją i życiem pozagrobowym, przedstawiany jako szakal lub w postaci ludzkiej z głową szakala. [przypis edytorski]
Anubisz — syn Ozyrysa i Neftys, bóg egipski z psią głową. [przypis redakcyjny]
Anu — egipskie Junu, bibl. On, gr. Heliopolis, stolica 13. nomu Dolnego Egiptu, ok. 20 km na północ od Memfis. [przypis edytorski]
anuncjatki — Zakon Najświętszej Maryi Panny, zał. w 1501 r. w Bourges przez św. Joannę Francuską, tj. Joannę de Valois, drugą córkę króla Francji Ludwika XI i Karoliny Sabaudzkiej, od 1476 r. żonę Ludwika, księcia Orleanu, następnie króla Francji od 1498 r., który w tymże roku uzyskał w Watykanie unieważnienie małżeństwa, obdarzając byłą żonę tytułem księżnej de Berry. Założycielka zakonu zmarła w 1505 r., zaś klasztorowi wsparciem i radą służył nadal powiernik księżnej Joanny, franciszkanin o. Gilbert Nicolas (bł. Gabriel Maria). Nazwa tego zakonu o charakterze kontemplacyjnym pochodzi od annonciade: zwiastowanie; dewiza anuncjatek brzmi: „Naśladować Maryję, aby podobać się Jezusowi”. Mimo że jedno z określeń stosowanych w odniesieniu do tego zgromadzenia „anuncjatki niebieskie”, mniszki noszą wielokolorowe habity, na które składają się: szara suknia (jej barwa oznacza pokutę i ubóstwo), czerwony szkaplerz (nakładany na suknię płat materiału z otworem na głowę; kolor symbolizuje tu mękę Chrystusa, miłość i radość), biały kaptur okrywający czoło, podbródek i spadający szerokim kołnierzem na piersi (biel oznacza czystość Maryi), niebieska wstęga z medalionem Najświętszej Marii Panny, wysuwającym się spod kołnierza, wreszcie czarny welon na kapturze; habity anuncjatek, na wzór franciszkański, są przepasane sznurem z 10 węzłami symbolizującymi regułę 10 ewangelicznych cnót NMP, na której powstał zakon i która była wówczas tożsama z regułą księży Marianów Niepokalanego Poczęcia NMP. W Polsce anuncjatki były nieobecne aż do pierwszego dziesięciolecia XXI w., kiedy został założony ich klasztor w Grąbinie przy sanktuarium w Licheniu. [przypis edytorski]
a nuże tu — chodź tu. [przypis edytorski]
Anygrofilos — uczony i tłumacz Arystotelesa we Florencji i Rzymie w 15 w. [przypis tłumacza]
Anytos (…) jeszcze i po śmierci spotyka się z niesławą — po śmierci Sokratesa nie stracił Anytos w Atenach powagi, choć ze strony sokratyków [uczniów Sokratesa] spotykał się z różnymi napaściami. (O tych napaściach mógł wiedzieć Ksenofont z lektury sokratyków i Platonowego Menona; sam Platon w tym dialogu obchodzi się z Anytosem łagodnie). W 388 r. piastował jeszcze poważny i odpowiedzialny urząd, był komisarzem zbożowym [sitofylakes, nadzorujący ceny zboża i wagę chleba]. Ten ustęp, wspominający o śmierci i niesławie Anytosa, dał późniejszym autorom powód do bajek o nędznym jego końcu (o wygnaniu z Aten, o wypędzeniu go z Heraklei, gdy tam przybył jako wygnaniec, o ukamienowaniu go). [przypis tłumacza]
Anytos syn Antemiona — jeden z trzech oskarżycieli Sokratesa, zamożny garbarz, polityk obozu demokratycznego. Razem z Trazybulem prowadził wojnę przeciw trzydziestu tyranom. [przypis tłumacza]
Anytos — z trzech oskarżycieli Sokratesa (Meletos, Anytos i Lykon, wspomniany w Sympozjon) najpoważniejszym był Anytos, syn Antemiona, zamożny garbarz i poważny polityk demokratycznego obozu. W r. 409/408 był strategiem, a niepowodzenia jego znalazły swój epilog w sądzie, wyrok jednak był uniewinniający. Razem z Trazybulem prowadził wojnę przeciw trzydziestu tyranom i okazywał zawsze, nawet w zwycięstwie, rozumne umiarkowanie. Jeśli wystąpił przeciw Sokratesowi, musiały tu być prócz osobistych i rzeczowe powody: Ateńczyk starej daty widział w nim źródło zepsucia młodzieży. [przypis tłumacza]
Anyt — w innym przekładzie: Anytos. [przypis edytorski]
Anzelm Kantuareński — ur. 1033 w mieście Aosta w Piemoncie, od roku 1078 opat klasztoru w Bec w Normandii, a od r. 1093 do śmierci 1109 arcybiskup w Canterbury w Anglii. Najważniejsze dzieła: Proslogium (zawierające dowód ontologiczny istnienia Boga), Cur Deus homo? (gdzie Anzelm wykłada swoją teorię odkupienia), nadto: Dialogus de grammatico, Dialogus de veritate, Monologium, De libero arbitrio, Liber apologeticus ad insipientem (przeciw Gaunilowi). [przypis autorski]
Anzelm z Canterbury (1033–1109) — włoski duchowny, filozof i teolog, uznawany za ojca scholastyki; święty Kościoła katolickiego i doktor Kościoła; w dziele Proslogion sformułował tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga, bazujący wyłącznie na określonej definicji pojęcia „Bóg”, bez odwoływania się do przesłanek z obserwowalnego świata, streszczający się w rozumowaniu: 1) Bóg jest to najdoskonalszy z bytów, jakie można pomyśleć, 2) istnienie realne jest czymś doskonalszym niż istnienie w samym tylko umyśle, zatem: 3) Bóg istnieje nie tylko w umyśle, jako pojęcie, ale także w rzeczywistości. [przypis edytorski]
Anzelm z Canterbury (1033–1109) — włoski duchowny, filozof i teolog, uznawany za ojca scholastyki; w dziele Proslogion sformułował tzw. ontologiczny dowód na istnienie Boga, bazujący wyłącznie na określonej definicji pojęcia „Bóg”, bez odwoływania się do przesłanek z obserwowalnego świata, streszczający się w rozumowaniu: 1) Bóg jest to najdoskonalszy z bytów, jakie można pomyśleć, 2) istnienie realne jest czymś doskonalszym niż istnienie w samym tylko umyśle, zatem: 3) Bóg istnieje nie tylko w umyśle, jako pojęcie, ale także w rzeczywistości. [przypis edytorski]
Ao Cidadao E. E. de V., Delegado do Inspector Geral no Desterro (port.) — Do obywatela E. E. de V., przedstawiciela Inspektora Generalnego na Uchodźstwie. [przypis edytorski]
A ociec, za głowę się jąwszy, do niej rzekł (…) A ona mówi: „Nic to (…) rada za to takie wesele ludzkie zdrowie daję” — swobodne rozwinięcie tekstu biblijnego, na motywach Sm 11, 35–37. [przypis edytorski]
A odpowiadając, Jezus rzekł im (…) — we współczesnym tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia: „Jezus im odpowiedział: «Jesteście w błędzie, nie znając Pisma ani mocy Bożej. Przy zmartwychwstaniu bowiem nie będą się ani żenić, ani za mąż wychodzić, lecz będą jak aniołowie Boży w niebie. A co do zmartwychwstania umarłych, nie czytaliście, co wam Bóg powiedział w słowach: Ja jestem Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba? Bóg nie jest [Bogiem] umarłych, lecz żywych». A tłumy, słysząc to, zdumiewały się nad Jego nauką” Mt 22, 29–33. [przypis edytorski]
Aod, widząc, swój lud barzo od Moabitów tyraństwem uciśniony, zdrowie swoje ważył i na pokoju Eglona tyrana zabił i wyzwolił bracią swoję — zob. Sdz 3, 12–30 (drugi z Sędziów staroż. Izraela, Ehud, przybył do siedziby Eglona, króla Moabu, i podstępnie go zabił, następnie zebrał armię i pokonał Moabitów, uwalniając swój naród). [przypis edytorski]
A, oel! Sia stali! (gw. weneckich gondolierów) — Uwaga! Na prawo! [przypis edytorski]
A ogród — jeszcze na początku panowania Stanisława Augusta modne były ogrody „francuskie”, odznaczające się symetrią i sztucznością doprowadzoną czasem do dziwactwa. Krasicki tak o nich pisze w Listach o ogrodach: „Nie dość było kunsztownej sztuce holenderskich zwłaszcza i niemieckich ogrodników czynić z drzew słupy, obeliski i piramidy, ledwo pojętym wysileniem przeistaczali je w posągi: „Grał na cytrze Apollo z jodły złotowłosy, / Ceres z szyszek borowych piastowała kłosy, / Błyszczał Neptun trójzębny od bzowego lustru, / Jowisz w zapale rzucał pioruny z ligustru, / Mars z figi, rozjuszony zabójczym rzemiosłem, / Bachus na tyce chmielu z Sylenem i osłem, Wenus / wdzięczna jałowcem z uśmiechu i giestu, Gracyje / porzeczkowe, Kupido z agrestu”. / (I. Krasicki, Dzieła prozą, t. V, s. 393). Nowa moda, związana z sentymentalizmem, zastąpiła ogród „francuski” „angielskim”, który miał naśladować swobodną i dziką naturę. Gust francuskiego rokoka wprowadził do ogrodów „angielskich” architekturę sielanki dworskiej. Całe urządzenie ogrodu żony modnej, a więc belwederki, meczeciki, domki pustelnika, świątynie Diany spotykamy w opisach słynnych wówczas ogrodów, jak Solca Kazimierza Poniatowskiego, brata królewskiego, czy Arkadii Heleny Radziwiłłowej. [przypis redakcyjny]
a ono (starop.) — tu: a oto; i oto. [przypis edytorski]
a oraz (daw.) — a równocześnie. [przypis edytorski]
a oraz (daw.) — a także. [przypis edytorski]
a oraz (starop.) — a także. [przypis edytorski]
Aornos — z gr. „bez ptaków”, czyli miejsce, ponad którym ptaki nie latają. [przypis edytorski]
aoryst — czas przeszły dokonany, występujący np. w języku greckim, staro-cerkiewno-słowiańskim i sanskrycie. [przypis edytorski]
aoryst (z gr.) — jeden z czasów przeszłych w koniugacji greckiej. [przypis edytorski]
A oto podobizna dziękczynnego listu — w tym miejscu w wydaniu źródłowym wydrukowano list rękopiśmienny o treści: Mistrzu! / Juliusz S. i Zocha N., którym wyjątkowo „chciało się naraz” przesyłają ci słowa wdzięczności za twe prorocze słowa „z tym najgorszy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz” / Juliusz S. Zocha N. / Warszawa - w dniu trzecim naszego wspólnego pożycia. [przypis edytorski]
A oznacza dwór (…) zajechać przed bramę (C) — oznaczenia literowe odnoszą się do szkicu mapki załączonej w źródle w Uwagach do tekstu; tu nieuwzględnionej. [przypis edytorski]
(A) — oznakowane wielkimi literami w porządku alfabetycznym przypisy znajdują się na końcu publikacji, w części Przypiski oryginalne Lessinga w wydaniu z r. 1766, niepomieszczone w samym tekście niniejszego przekładu. [przypis edytorski]
Apacz Winnetou i Old Shatterhand — główni bohaterowie powieści przygodowych Karola Maya (1842–1912), z akcją toczącą się na Dzikim Zachodzie, bardzo popularnych w XX w. [przypis edytorski]
Apage, apage Satanas! (łac.) — precz, precz, szatanie. [przypis redakcyjny]
apage (gr.) — idź precz; tu: urwana formuła egzorcystyczna apage, Satanas: precz, Szatanie. [przypis edytorski]
Apage, Satana (łac.) — precz, szatanie. [przypis redakcyjny]
apage satanas (gr.) — idź precz, szatanie (początek formuły egzorcyzmów). [przypis edytorski]
Apage satanas! (łac.) — dosłownie: idź precz szatanie. [przypis edytorski]
Apage, satanas! (łac.) — Odejdź, szatanie! [przypis edytorski]
Apage satanas! (łac.) — Precz, szatanie! [przypis redakcyjny]
apage satanas (łac. z gr.) — idź precz, szatanie; daw. formuła egzorcystyczna, przen. odmowa przyjęcia kuszącej propozycji. [przypis edytorski]
apage, Satanas (z gr.) — idź precz, Szatanie. [przypis edytorski]
Apage — Znaczy „precz”; używana formuła na odstraszenie szatana. [przypis autorski]
apagoga — dziś popr.: dowód apagogiczny, apagoge, z gr. ἀπαγωγή: dowód nie wprost, dowód przez sprowadzenie do niemożliwości, pokazujący, że z zaprzeczenia danej tezy wynikałby wniosek sprzeczny z przyjętymi założeniami lub z jakimś zdaniem niewątpliwie prawdziwym. [przypis edytorski]
apagogiczny — gr. άπαγωγή znaczyło w języku prawnym odprowadzenie schwytanego na uczynku przestępcy przed sędziego lub też do więzienia i wytoczoną przeciw niemu skargę. W języku filozoficznym użyto pochodzącego stąd przymiotnika apagogicus na oznaczenie dowodu nie-wprost, tylko przez okazanie, iż przeciwne twierdzenie jest fałszem; zatem demonstratio apagogica itd. indirecta są to równoznaczniki. Wyrażenie Kanta: ostensiver Beweis, na oznaczenie dowodu wprost: demonstratio directa, nie utrzymało się w logice. [przypis redakcyjny]
Apalachucla — ob. miasto w stanie Georgia. [przypis edytorski]
Apamea — Ἀπάμεια, dawniej Farnake, Pella, w średniowieczu u arab. Fâmija, Afâmija, dziś Kal’at el-Mudik, wieś uboga, na prawym brzegu Orontu (el-'Aşi). [przypis tłumacza]
Apamia — miasto Apamea w Syrii. [przypis redakcyjny]
apanaż (daw.) — korzyść, przeważnie ekonomiczna, np. w formie posiadłości. [przypis edytorski]
apanaże — korzyści finansowe związane z zajmowanym stanowiskiem (tu użyte ironicznie). [przypis edytorski]
apanaże — uposażenie. [przypis edytorski]
apanaże (z fr.) — hist.: dobra ziemskie przyznawane dla członków rodziny królewskiej jako źródło utrzymania; daw. przen.: zasiłek, środki na utrzymanie. [przypis edytorski]
apanaż — pensja wyznaczona przez państwo na utrzymanie członków rodziny królewskiej. [przypis edytorski]
A pan wszystkich naucza… — ironiczny przytyk do nieuctwa szlachty, bowiem Rubens nie zajmował się rzeźbą, a Van Dyck architekturą. [przypis redakcyjny]
aparament — sprzęt wojenny. [przypis redakcyjny]
aparament (z łac. średniow.) — sprzęt, urządzenie. [przypis redakcyjny]
aparata (daw.) — sprzęty. [przypis edytorski]
aparat (daw.) — wyposażenie. [przypis redakcyjny]
aparat Kippa (chem.) — szklany przyrząd do otrzymywania niewielkich ilości gazów, złożony z trzech połączonych naczyń, ustawionych jedno nad drugim; wynaleziony przez holenderskiego aptekarza Petrusa Kippa, powszechnie używany w laboratoriach chemicznych do 2 poł. XX w. [przypis edytorski]
